Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at |http://books.qooqle.com/|
ORDERICI VITALIS.
ECCLESIASTICLE HISTORI^
LIBRI TREDECIM.
TOMDS I.
PARISIIS,
E TYPIS CRAPELET,
VIA DICTA VAUGIIAID, H"* Q.
M DCCC XXXVUI.
ORDERICI VITALIS
AlfOLIOENA,
COBIIOBII 1ITICB1I8I8 MONACHI,
HISTORI^ ECCLESIASTIC^
LIBRI TREDEGIH;
u vmiis coDicw uncmis -collatiohi kmiroavit,
■T tllAS AVIMADVEIIIOVU AlMiaT
AUGUSTVS LE PREVOST.
TOMUS PRIMUS.
PARISIIS,
APUD JULIUM RENOUARD ET SOCIOS,
OAVUCM HISTOaiiE 80CIETATIS BIBLIOPOLAS ,
TU otcTA oi Touaaoa, a* 6.
1838.
119875
»m
m
• •
.• • • •• •
. • • • •
'•• •
, • •
. • m
• • • •
• •
• • ■ •
• • •
• .
Le Commissaire responsable soussignd declare que
le ira^/ail de M. Auguste Le Prevost, comprenant
les deux premiers livres de rHisToiRE ecclesiastique
d'Orderic Vital j lui a paru digne d'4ire puhlii par
la Socidie de VHisioire de Frcuice.
Fait h PariSy le i*' nouembre i838.
Sign^ GU6RARD.
Certific ,
Le Seer^ire de la Soci^te de rHistoire de France,
J. DESNOYERS.
ORDERICI VITALIS ANGLIGENiE
PROLOGUS
IM ECCLESIASTICAM HISTORIAM.
Anteriores nostri ab antiquis temporibus laben-
tis seculi excursus prudenter inspexerunt, et
bona seu mala mortalibus contingentia pro cau-
tela hominum notaverunt ; et futuris semper
prodesse volentes, scripta scriptis accumulave-
runt- Hoc nimirum videmus a Moyse et Daniele
factum , aliisque agiographis ; hoc in Darete Phry-
gio (i) etPompeio Trogo comperimus, aliisque
gentilium historiographis. Hoc etiam advertimus
in Eusebio, et Orosio de Ormesta mundi (2),
(i) On ne doit pas s^^toiinei' de voir le pr^tendu Dar^s de Phrygie
cit^ en tete des historiens , et avant Trogue Pomp^ , que la g^nera-
tion ^ laquelle appartenait Orderic Vital avait encore le bonheur de
posseder. La vogue de cet ^rit suppos^ ^tait si grande au moyen age ,
qn'il en existait une traduction en vers fran^ais d^s le xi* si^cle {HUL
UtL dc FrancCf vii, p. iii). Tout cequ'on sait sur son origine, c'e8t
qQ'il a dii etre compos^ du v* au viu* si^le.
{7) Le mot inintelligible Ormesta , employe ici abusivement dans le
sens de chronique, histoire, pourrait etre, selon quelques savants,
une alteration du nom propre Hormisdas , qui aurait appartenu ^ cet
toivain en meme temps que ceux de Paul Orose,
I. I
S PROLOGUS.
Anglicoqae Beda, et Paulo Gissineiisi (i), aliis-
que scriptoribus ecclesiastieis. Homm allega-
tiones delectabiliter intueor ^ degandam et otili-
tatem syntagmatum laudo et admiror, nostrique
temporis sapientes eorum notabile sedimen sequi
cohortor ; verum , quia non est meum aliis impe-
rare, inutile saltem nitor otium declinare, et,
memetipsum exercens, aliquid acdtare quod meis
debeat symmadcis placere.
In reladone , quam de restauradone Udcensis
coenobii , jubente Rogerio abbate (a) , simpliciter
prout possum &cere insdtui , libet veraciter tan-
gere nonnulla de bonis seu malis primatibus
hujus nequam seculi. Non arte litteratoria fultus,
nec facundia praeditus, sed bonse voluntads in-
tendone provocatns, appeto nunc dictare de his
quae videmus seu toleramus. Decet udque ut,
sicut novae res mundo quoddie accidunt , sic ad
laudem Dei assidue scripto tradantur; ut et, sicut
ab anterioribus pneterita gesta usque ad nos
transmissa sunt , sic edam praesenda nunc a prae-
sendbus iuturae posteritad litterarum notamine
(i) Pliis ooomi toQs le nom de Pml diacare.
(i) Ro^ dn Sip« ^ abbe de Saint-ETrouh cn 1091 ,
38 aoat 10989 dauMmnire en ti^, ■Mirt le t3 juiTier 11 A
PROLOOUS. 3
transmittantur. De rebus ecclesiasticis , ut simplex
ecclesise filius, sincere fari dispono; et priscos
patres pro posse moduioque meo nisu sequens
sedulo , modernos Christianorum eventus rimari
et propalare satago : unde prsesens opusculum
Ecclesiasticam Historiam appellari affecto. Quam-
vis enim res Alexandrinas, seu Graecas, vel Ro-
manas , aliasque relatu dignas indagare nequeam ,
quia claustralis coenobita ex proprio voto cogor
irrefragabiliter ferre monachilem observantiam ;
ea tamen quae nostro tempore vidi, vel in vicinis
regionibus accidisse comperi , elaboro coni-
bente (i) Deo simpliciter et veraciter enucleare
posterorum indagini. Firmiter ex conjectura prae-
teritorum opinor quod exsurget quis me multo
perspicacior , ac ad indagandos multimodarum ,
quae per orbem fiunt , rerum eventus , potentior ;
qui forsitan de meis aliorumque mei similium
scedulis hauriet quod chronographiae narrationi-
que suae dignanter ad notitiam fiiturorum inseret.
Praecipuam nempe in hoc fiduciam habeo , quod
hoc opus incoepi venerandi senis Rogerii abbatis
simplici praecepto , tibique , pater Guarine (2) ,
(i) Cooibere, conhibere, cohibere : assentiri, conniitere, c ^'tis
motu acquiescere.
(3) GoMn des Essarts oa le Petit, probablement originaire de la
4 PROLOGUS.
qui seciindum ecclesias ritum ei legitime succedis ,
exhibeo , ut superflua deleas , incomposita corri-
gas, et emendata vestrae sagacitatis auctoritate
munias. Imprimis ordior de principio sine prin-
cipio^ cujus ope ad ipsum finem sine fine perve-
nire desidero, devotas laudes cum superis in
aeternum caniturus (i) Alpha et Omega.
oommime det EsMrts , pr^ Saint-Evroalt , far let limitet des depar-
tements de TEare eC de i'Onie, sacceda k Roger du Sap eu iiaS, et
moaratle ao jaia iiS^.
(i) Lisez canturus.
ORDERIGI VITALIS
ANGLIGBNiE
ECCLESIASTIC^ HISTORLE
LIBER PRIMUS.
I. Omnipotbns Yerbum per quod Deus Pater omnia
condidit^ Titis yera, summusque paterfamilias , qui
vineam plantaTit, et a mane usque ad undecimam
horam intromissis operariis excolit ^ ut uberem firuc-
tum ex eadem coUigere possit, eamdem Tineam, id
est sanctam ecclesiam , nullo tempore desistit colere
gusque palmites per omnia mundi climata nobiliter
propagare. Ipse nimirum , qui est omnium verus rex
seculorum^ et verus pontifex futurorum bonorum,
verusque propheta , hominumque dominus et angelo-
rum, oleo laetitiae prae participibus suis ineffabiliter
unctns, inaestimabilisque consilii patemae dispensa-
tionis angelus ( secundnm oracula prophetarum , qui
Splritu Sancto edocti , ceu stellae in hujus seculi nocte
fulserunt, et velut galli somnolentos antelucanum
canendo excitantes, dominici adventus mysteria vati-
cinati sunt) , regiam virginem M ariam^ de familia regis
David ortam, de multis millibus unam elegit^ omnium-
que virtutum copia gloriose insignitam sibi matrem
effecit. Generosa virgo virtutum insigniis adornata,
Joseph justodivinitus desponsata, a Gabriele archan-
gelo salutata , de Spiritu Sancto impraegnata , deside-
ratmn cnnctis gentibus Salvatorem , quem sine delicto
msnMUA BcajBSiAsncA.
, ▼m fai. uuM ii gne «ioiore
. to I H i >
taone, uriDO i ajris pnesMknte,
totiig proplyiiar qiue de ipto pnDdactm esl, u
Jmitt oppido mtas cil. IV«dm y «twnees
S uipitd g refienmt, s%ni naioenle Chfisfto ocelitns
ostfmai sant ; et angcli de silnte konunom pie gntn-
bnles oecinenml : doria in aliissimis Deo, ef in
UrrapajT hominibms bomE wolmniaiis ! (a)
Anno ilaqne Caesans Angnsti xui ; db inlehln Tero
rfaHMti ^ et Antonii, qnuido et .£gjplns inprovin-
om Tem obI, xx¥in; oljmpiadis tcto
non age sin Me lertis anno tcrtio; ab nrbe
ditai nocui, idoBteoannoqiiOy oonqiffessis
pMcm ordinatione Dei Caesar Octmuins
coMiposni l , Jesns Qirisltts filios Dei sextam mnndi
gtalnn adrcntii sno oonsecnTit (5). Ab inilio mnndi
(i)P.
fi) ImL. D, 1-14-
(5>L» iii ii i i rp ae
Bcde diw m tnile Ik jcr jCi
<ie b foiidatkM <ie Row. Oa
pnt b npporter avcic
«p-a ot m««M pmi ks srarts de
leokMiae
le Pctit, (pi b pboe cb FaMce p4. Ofderic Vildl s^iot
dnt soa olcal, ct octle bale lu appartieBt
Bcde rs««t e«it» cm iMfiqpurt b
de is f9|f ci ■QA de b igo^ olpBpiade ooHMe concipQBdMl A f]
dqpws rcBtiw dTA»-
ct MA avifvHe-dnKi ctnnBe rm « mi trciAe-iMHt
n
L1BER PRIMUS. 7
usque ad nativitatem Christi, secundum hebraicam
yeritatem^ anni mmm dgccclii numerantur; juxta
computationem yero Isidori Hispalensis episcopi y alio-
rumque quornmdam doctorum, mmmmm c liy sup-
putantur. Porro secundum computationem Euse-
bii Caesariensis et leronymi, ab Adam usque ad
xviii annum Tiberii Csesaris , quando Christus passus
est^ anni mmmmm cc xxxi fiunt (i).
Omnis credentium multitudo in Spiritu Sancto
exultet^ setemumque Creatorem indesinenteradoret;
eique tota virtute sacrificium laudis immolet y qui
unicum Filium suum » sibi Sanctoque Spiritui coseter-
num et consubstantialem ^ incamari constituit, et a
reatu mortis servum indebita morte Filii absolvit!
Clemens enim Conditor^ qui plasma suum y quod ad
imaginem et similitudinem sui fecerat, lapsum esse
condoluit; inaestiinabilique consilio inexhaustae pro-
funditatis suee decrevit ut cosequalis sibi damnatum
in ergastulo Filius servum visitaret, hominemque de
captivitate propriis ad gregem humeris pie reportaret,
novemque ordines angelorum sui restauratione nu-
meri perfecte laetificaret I
IL Filius itaque Dei homo factus id quod fuit per-
mansit^ et quod non erat assumpsit; non commixtio-
nem passus, neque divisionem^ cum Patre Sanctoque
Spiritu r^ens omnia per divinitatem, infirma vero
nostrse camis tolerans per assumptam humanitatem.
(i) Cest le Gakal de B^e, que notre autear appelle ici Ja v^t^
hdbraiqiie. Le chifl&*e d'l8idore de S^dlle n'est pas 5i54, mais
5344 ans; celoi d^Eos^ de G^sar^, 5aoo; celui de saint Jerome
dans ses Qnestions h^braiques , 5^4 1 •
6 HISTOBIA ECCLESUSnCA.
coDoqiit, Tiii lcal. janiiarii sine dolore mundo peperit.
Sic dotniniu noster Jesns Christus prima censns ascri|»-
tione^ Cirino (i) Sjrrise praesidente, secondnm ordi-
nem totins prophetiae qiue de ipco prsedicta est, in
BetUaem Jndc oppido natns est. Praeclara , ut Teraces
Scripbirs i-efemnt, signa nascente Christo coelitns
ostcsua snnt ; et angeli de salnte hcmiinnm pie giatn-
lante* cecinenint : Gloria in altissimis Deo, et in
ierrapar hominibus hona volantatis ! (2)
Anno ilaqne Gcesaris Angnsti xlii ; ab interitn vero
deapitrm et Antonii, quando et .£gyptu9 inproTin-
ciam versa est, xxviii; olympiadis Tero centesinue
noiu^esimae tertice anno tertio ; ab urbe autem con-
dita nccLU , id est eo anno quo, compressis cunctamm
per cn4>em terraegentium motibos, firmissimamTeri»-
simamqne pacem ordinatione Dei Caesar OctaTianos
conqtosnit, Jesus Christus filius Dei sextam mnndi
I adTentQ suo coDsecraTit(3). Ab iniUo mundi
(OP.SalpidasQmrinia..
(a)Locii, 1-.4.
(3) La luiMnce de Jitni-ChTiA ett placce ici coafonnemenl >>»
lappDtatioiu chroaologiquea dc BMe djnt soa traile De t(~r £tati-
bus Muadi, c'e«t-l-dire en rannee -jSi de b fondalion dc Rcaie. Ob.
*ait qoe G^ett Pane dei dales aasqnellea on peul b r
qadqne TniKinlilaace , mu* qa'il eat (Mnenti panni te» «
■uivre habitaelleiaeDt, Bulgri n fan Me rt ili-n
Denii le Petil, qai b plaee en l'uuue ■^Si
trompj d'ai)e olympiade dan* wd calcul, et cr-ttv 6
enprc^ire.paisqneBMeraviit MttemlMl
deb i9(*etnondelai93*o)7mpiaide00MM
de RoDie. II aurait falla aoMi , paiMiiiB WM
k ce dernier chiffre, compter qaaraiite-tN'
goste aui a^ireti , c( doh qnamite-ileni
coniine rautrc.
8 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
Legem, quam per Mpysem . dederat , iu^iolabiliter
aerYavit , et omnem jostitiam ipse legifer per omnia
implevit. Nam octava die circumcisus est, et quadra-
gesima die cum legali oblatione in templo Patri oblatus
est(i). Sed quamvis Yirgo mater divffi prolis alligaret
membra pannis iuvoluta , et pedes ihanusque stricta
cingeret fascia, tenerque infans inter arcta conditus
prsesepia vagiret pro humana , quam Patris yelle susce-
perat , miseria ; sublimis tamen Deus , orto in sethere
nov.o sidere, monstratus est^ et a Magis orientalibus
divinitus illustratis in Bethleem requisitus, ibique in
cunabilis inventusy ac ut Deus adoratus est. Prudentes
Magi tria munera de thesauris suis pretiosa protule-
runt, aurum, thus et myrrham Christo sponte obtu-
lerunt ; quibus ipsum summum regem , verumque
Deum y et mortalem hominem praeconati sunt. Eleo-
tionis gentium primitiae in his consecratae sunt, quae
de Saba aliisque nationibus late per orbem dispersis
ad Christum in Bethleem properaverunt. In somnis
ab angelo conunoniti ne redirent ad Herodem^ per
aliud iter in suam laeti repedarunt regionem (2). Tem-
pore purgationis suae Yirgo parens devota templum
adiit y Deoque Patri puerum praesentavif y quem Si-
meon senex justus in ulnis suscepit. Felix silicemius
in Deo exultavit , quia diu expectatum Salvatorem
gentium vidit^ per Spiritum Sanctum agnovit, mani-
bus gestavit , eumque populis vitae et mortis esse
dominum praedicavit^ et multis admirantibus cum
ingenti tripudio benedixit. Anna prophetesi filia
Phanuel^ gaudens affiiit; vidua virtutibus pollens
(i) Luc. II, 21-25. — (2) Matth. 11, i-ia.
LlfiER PRIMUS. 9
Christum agno\it^ ipsumque palam omnibus qui re-
demptionem prsestolabantur Jerusalem^ jam venisse
praecinuit. Parentes pro eo par turturum, aut duos
pullos columbarum obtulerunt ; quibus ecclesiae ni-
tida castitas et blanda simplicitas praefiguratae sunt (i).
Ecce nato in carne Domino non solum angeli coelo-
rum, sed et omnis aetas mortalium et sexus, reddit
testimonium. Yirgo M aria Spiritus Sancti cooperatione
concepity peperit et lactavit; eique per omnia effica-
citer ipsius ope ministravit. Joannes in utero matris
Dominum laeto gestu suum salutavit, et repleta Spi-
ritu Sancto Helizabeth triplici prophetiae modo eccle-
siae de Messia et ejus genitrice prophetavit. Glori-
ficaverunt angeli Deum^ pro humana redemptione
incarnatum ; qui dum nos conspiciunt redimi , suum
gaudent numerum repleri. Angelica visitatione pas-
tores instructi Bethleem accurrunt; panem vivum,
qui de coelo descendit^ in praesepio quaerunt; infan-
tem^ qui coelis praesidet^ pannis involutum invemunt.
Pastorum praeconiis audientium corda de Christi no-
titia gaudium et admirationem concipiunt. Zacharias
et Simeon justi senes Christum confitentur^ et de illo
futura vaticinantur ; quibus in Ghristi amore anus
beata fideliter Anna comitatur. Bonis itaque felici
jocunditate gratulantibus ^ Herodes^ inusitatis rumo-
ribus auditis^ contristatur impius^ et jubet omnes a
bimatu et infi:*a in Bethleem perimi y et in cunctis ejus
finibus. Translato Jesu cum intacta matre a Joseph
in JEgyptum, Uerodis furia crudeUter efiusus est san-
guis infantum ^ et campi Bethleem maduerunt cruore
(i) Luc. II, a4'38.
10 HISTORU ECXLESIASTICA.
innooentum. Ghristus autem pro se trucidatos in suum
transtulit thalamum , ubi feliciter laureati tripudiant
in perpetuum (i).
UL SalYator xxxii annis et iii mensibus (2) in
terris conversatus est; sed peccati expers dolum locu-
tus non est, solusque inter mortuos liber ab omni
culpa repertus est. In initio xxx' anni Jordanis alveum
expetiit , a Joanne baptismate intinctus aquas sancdfi-
cavit, et sic exemplum totius humilitatis sequacibus
suis ostendit. Jesu baptizato et orante, coelum apertum
est. Corporali vero specie sicut columba super eum
Spiritus Sanctus descendere visus est, et vox Patris de
coelo audita esj; : ffic est Filius meus dilectus, in quo
mihi complacui (3). Merito Joannes prsecellit inter
natos mulierum , cui se Christus credit baptizandum p
invisibilis se Spiritus exhibet videndum , suum de coelo
Pater commendat Filium. Sic beato praecursori myste-
rium Trinitatis ostenditur in baptismo Salvatoris.
Dominus Jesus , qui duodecimo setatis suse anno in
templo in medio doctorum sedit, nec docens sed
interrogans inveniri voluit , annorum xxx^ baptizatur
et exinde prodigiis Deus declaratur. Triennio signa
facit et discipulos erudit. Tricennalis (4) ffitas nostri
(i) Matth. zi, i3-i6.
(a) Ce chiffi^ est visiblement trop faible de plasiears annte. Notre
auteor, en remprantant ^ Denis le Petit, a oubli^ qu^il pla^ait la
naissance de J^sus-Christ deox ans plus t5t qoe cet toivain. Ponr noos^
qni la rapportons k rann^ 749 de Rome, nout sommes n^oetsaire-
ment condoit k penser qoe Ja dor^ de la vie du Saa?ear a M de
trente-sept ans commeno^.
(3) Matth. III, 1-17; Marc. i, 9-11; Luc. iii, 21, a2.
(4) Le teite de Duchesne porte tritnnalis, Noof avons adopt^ la
LIBE& PRIMUS. 11
SalTatoris intimat sacramentum nostri baptismatis^
propter fidem sanctae Trinitatis et operationem De-
calogi legalis. Legifer etiam noster sic admonet ho-
mines ne audeant in infirma setate preedicare^ seu
temere praelationes appetere; sed legitimum ei matu-
rum tempus ad sacerdotium^ yel ad docendum stu-
deant humiliter expectare.
ly. Amodo continuationem miraculorum Domini
nostri Jesu Christi, quse in quatuor Eyangeliorum
libris scripta sunt, libet intueri, et veraciter compen-
dioseque paginis annotare; ut facilius ibidem per-
specta possim ad mentem revocare. Seriem rerum,
prout quatuor eyangelistae descripserunt^ investigo;
ipsoque, qui linguas infantium facit disertas ^ donante^
breviter propinare peropto. £t quia chronographiam
decreyi contexerci justum est ut imprimis certitudi-
nem temporum diligenti designem conamlne : prout
sancti eyangelistae ^ aliique historiographi ^ scriptis
suis jamdudum enodavere.
Octayianus Caesar Augustus , Gaii Julii Gaesaris ex
sorore Octavia nepos et haeres, Romanorum secun-
dus, regnavit annis lyi et mensibus vi (i); cujus
XLii^ anno Ghristus natus est. Tiberius priyigiius
Augusti, Livise uxoris ejus ex priore marito filius^
le^on foarnie par let maniifcriu comme plas en harmonie avec la
phrase snivantey mais sans nons dissimnler qne celle-ci n'en restait
pas moins fort obscnre.
(i) Angnste n'a r^ement r^gn^ qu!k partir de la bataille d'Ac-
tinm (a septembre 723 de Rome} jnsqn^a sa mort (19 aout 767).
L'opinion la plut g^^rale est <{n'on doit placer la naissance de J^sns-
Christ en 749 , et par consdquent dans la vingt-septidme ann^ de ce
r^gne.
12 HISTORIA ECGLESIASTICA.
annis xxiii regnavit (i); cujos xyiii^ anno Ghristus
passione sua mundum redemit. Post mortem Herodis
Antipatri Ascalonitae prolis^ qui xxxiiii annis in
Judaea regnum usurpavit , Archelaus filius ejus x annis
super Judaeos tyrannidem exercuit; cujus pro metu
Joseph^ ut Matthaeus astruit^ postquam angeli jussu de
.£gypto rediit , cum puero et matre qus in Galilaeam
secessit^ et Nazareth habitavit. Archelaus autem a Ju-
daeis ^ ob intolerabilem animi ferocitatem , apud Au-
gustum criminatusi decidit; et fletemo apud Yiennam
Galliae urbem exilio disperiit (2). Regnum vero Ju-
daeae , quo minus yalidum fieret , fratribus ejus idem
Augustus per tetrarchias scindere curavit. Porro Pila-
tus XII'' anno Tiberii Caesaris Judaeam missus^ procu^
rationem gentis suscepit^ et inibi per x continuos
annos usque ad ipsum pene finem Tiberii perduravit.
Herodes, Philippus et Lysanias, ut Lucas refert,
cum illo Judaeam regebant y filii Herodis senioris, sub
quo Dominus natus est (3).
Omne tempus , quo Dominus noster in terris do-
cuisse describitur, intra quadriennii spatia coarctatur.
Nam tunc , ut Josephus refert , Anna deturbato ,
pontificatum Judaeorum per successiones tenuerunt
Ismahel filius Baffi , Eleazarus Ananiae pontificis filius,
(i) Le r^gne de Tib^re a ^ de yiQgt-deax ans et environ sept moii
(17 aout 14-16 mars 37). La mort de Jdsus-Christ appartient au prin-
temps de 33 , et par cons^uent k la diz-huititoe ann^e de ce prince.
(a) H^rode-le-i&rand a r^gn^ trente-sept ans k partir de son d^a-
tion au trone par le s^nat , et trente-quatre ans depuis la mort d'An-
tigone. U est mort en ^So de Rome. ArchdUtis a r^gn^ josqu^en 759,
et par cons^uent dix ans commenc^s.
(3) Luc. III , I.
LIBER PRIMUS. 13
et Simon Ganiifi filiuft, atque Josephus Caiphas^ qui
Jesum pro gente moriturum prophetayit (i).. Euse-
bius C^sariensis a y i"" anno Darii , qui post Gyrum et
Gambisem regnayiti quando opera templi consum-
mata sunt , usque ad Herodem et Augustum y numerat
in Daniele hebdomades vii et lx duas y quae faciunt
annos cccclxxxiii , quando Ghristus, id est Hircanus^
de genere Machabaeorum novissimus pontifex^ ab
Herode jugulatus est y et juxta legem successio ponti-
ficum cessavit. Hippolytus yero regni Persarum ccxxx
supputat annos^ et Macedonum ccc^ et post illos usque
ad Christum xxx , id est ab initio Gyri regis Persa-
rum usque ad adventum Domini dlx numerat an-
nos (a). Haec de temporum serie studioso lectori ri-
matus intimavi , quod sol justitiee sexta aetate ortus
est in novissima hora hujus seculi. Amodo propositum
opus de meo aggrediar Domino^ cujus in omnipotenti
benignitate confido^ et opem, ut incoeptum digne
peragam ad laudem ipsius , fideliter invoco.
(i) n j a ici beaucoap d'inexactitude et dans les noms et dans les
dates. Ismael, fils de Fabi et non de Bafius, l^l^ar, fils d'Annas ou
Ananos , Simon , fils de Camith et non de Canufe , ont ete grands-
pretres dans les ann^s a3 , 24 ^t oS de J^sus-Christ. Joseph Caiphe
leur succ^da d^ l'annde !k5 ; par cons^quent, c'est sous son pontificat
seulement qu'a eu lieu la predication de F^Tangile.
{1) Le calcul d'£us^ est fort pr^s du chiffi^ yraisemblable. On
place ordinairement la sixi^me ann^ de Darius en l'an 5i5 avant J^-
sus^Christ. Hircan iut tu^ par l'ordre d'H^rode en l'an 3o. En retran-
chant ce demier chifire du pr^cedent, il reste trois cent quatre-yingt-
dnq ans de distance entre les deux ev^nements. Le calcul de saint
Hippolyte est pareiliement aussi juste qu'on peut le demander quand
il s'agit de dates aussi peu precises. On place encore le commenoement
du r^gne de Cyras en Tan SS^ ayant J^us-Christ.
14 HISTORIA ECCLESIASTICA.
y. Jesus plenus Spiritu Sancto a Jordane in Galt-
laeam regressus est, ibique tertio die cum discipulis
suis ad nuptias in Ghana yocatus est. Deficiente yino ^
a matre rogatus^ sex hydrias aqua repleri jussit^ et
mutatam in vinum deferri a ministris architriclino
praecepit (i). Hoc signo gloriam suam discipulis suis
primum manifestavit^ per quod commutationem car-
nalis intellectus in yeteri lege designayit, et per Spi-
ritus Sancti gratiam in novitatem vitae transtulit. In
desertum a Spiritu Sancto ad agonem ductus est ; et a
Satana^ qui hominem incomparabilis justitiae yidens^
admirabatiu? , tentatus est. Quadragenis diebus ac noc-
tibus jejunaTit; et sic^ per jejunimn et orationem omne
genus daejnoniorum a bonis vincendum , exemplo do-
cuit (2). Antiquus serpens gula, et yana gloria, et
cupiditate, quibus primum Adam superavit^ secun-
dum nihilominus Adam tentavit; sed ab illo tripliciter
yictus refugit. £t ecce accesserunt angeli , et minis-
traverunt Filio Dei , qui Tictores Satanse in coelis re-
muuerabit gaudio perenni.
Salvator cum matre et fratribus Caphamaum des-
cendit^ ibique non multisdiebusmansit. Inde^ appro-
pinquante Pascha, Jerusolymam ascendit^ et in tem-
plum intravit. Yendentes oves et boves et columbas^
et nummularios sedentes in templo invenit, et fulgore
deitatis mire rutilans omnes ejecit (5).
In die festo Pascbae multi signa^ quae Jesus faciebat,
viderunt et in nomine ejus crediderunt. Tunc Nicho-
demus pharisaeus , princeps Judaeorum , venit ad Jesum
(i) Joann. 11, i-ii. — (a) Matth. nr, i-ii ; Mtrc. 1 , i2-i3; Lnc. ir,
i-i5. — (5) Joann. 11, ia-17.
LIBER PRIMUS. 15
nocte f cupiens ejus secreta perfrui allocutione. Me-
ruit ergo instrui de yirtute baptismi , de regeneratione
ex aqua et spiritu^ de sui descensione et ascensione^
de serpentis eenei typica exaltatione et Filii hominis
indebita passione (i).
Post haec^ Dominus venit in Judfleam. Illic cum dis-
cipulis suis demorabatur^ et plura salutis insignia ope-
rabatur. Joannes autem erat baptizans in Enon juxta
Salim, ubi multae aquae erant; et, conquaerentibus
discipulis ejus et Judaeis^ de Ghristo Terax perhibuit
testimonium. Deinde Jesus reliquit Judaeam et abiit
iterum in Galilaeam^ transiyitque per Samariam (2).
In civitate Samarise quae dicitur Sichar, juxta prae-
dium quod dedit Jacob Joseph filio suo, erat fons
Jacob. Jesus ergo fatigatus ex itinere sedit super fon-
tem hora sexta , et mystica verba locutus est cum mu-
liere Samaritana. Samaritani cum gaudio Salvatorem
susceperunt , et duobus secum prece multa diebus de-
tinuerunt^ devotique plures in eum crediderunt (5).
Inde Jesus in Galilaeam in virtute Spiritus abiit^ et
fama de illo per universam regionem exiit. Ipse in syna-
gogis eorum docebat et magnificabatur ab omnibus.
Nazareth sabbato in s^magogam intravit (4) ad
legendum; optimus lector snrrexit^ librum Isaiae pro-
phetae revolyit , et inventum pronosticon legit : Spi^
ritus Domini super me;propier quod unxit me; emnr-
gelizare pauperibus misit me, et reliqua (5). Et cum
plicuisset librum ^ ministro reddidit , resedit j et dixit :
(i) Joann. iii, i-ai. — (a) Joann. iii, M-a3; iv, 1-4. — (3) Joann.
nr, 5-4^. — (4) Matth. iy, la; Marc. i, i4; Lac. iv, 14-21 ; Joann. it,
4S-4S. — - (5) Iiai. Lxi , I.
16 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Quia hodie completa est hcec scriptura in auribus ves^
tris. Mirabantur in verbis gratiae quae procedebant ejus
ab ore. Ipse Jesus testimonium perhibuit, quiapropheta
in sua patria honorem non habet. Exemplum etiam
Terax de anterioribus protuiit^ quod ad solam^ licet
multse in Israel Tiduae essent ^ Sareptenam mulierem
tempore famis Helias missus fuerit; multisque leprosis
in egestate et aerumna relictis solus, Ueliseo vatici-
nante , Naaman Syrus in Jordane mundatus f uerit.
Omnes in synagoga Terbum Domini audientes ira re^
pleti sunt. Quod dictum fuerat , opere sacrilego verum
esse comprobantes , surrexerunt. Amentes ef&cacem
archiatrum extra civitatem ejecerunt, et usque ad
supercilium montis super quo constructa est urbs,
ut praecipitarent eum, duxerunt. Ipse autem trans-
iens per medium illorum, inde descendit Caphar-
naum(i).
Yenit iterum in Chana Galilaeae. Regulus, cujus
filius infirmabatur Capbarnaum , Jesum venientem a
Judaea in Galilaeam rogabat ut descenderet, et filium
ejus sanaret. Dixit ei Jesus : Vade ^ jilius tuus viifit.
Protinus aeger convaluit , pater credidit , domumque
in crastinum remeavit, et sospite filio gaudentem fa-
miliam reperit , et cognoscens quod contigerat cum
tota domo credidit. Hoc, ut Joannesperhibet, secun-
dum fuit signum quod fecit Jesus, cum venisset a
Judaea in Galilaeam (2).
yi. Cum audisset Jesus quod Joannes traditus esset,
relicta Nazareth , quae dicitur^o^^ habitayit in Ca-
(i) Matth. IV, i3-i6; Marc. i , ai ; Luc. iv, aa-3i. — (a) JoanQ. iv,
46-54.
LIBER PRIMUS. 17
pharnaum , quee villa pulcherrima inta^retatur^ qua
ecclesia designatur. Nazareth quippe, unde Ghristus
Nazareus dicttis est ^ in Galilaea juxta montem Thabor
Ticulus est. Gaphamaum Tero oppidum est in Galilaea
gentium juxta stagnum Genesar situm, in finibusZa-
bulon el Neptalim ^ ubi prima captiTitas Hebraeorum
facta fuit ab Assjrriis (i). Exinde, id est tradito
Joanne, coepit Jesus praedicare^ quia evacuata Toce
sequitur Terbum^ et desinente lege sequitur Evange-
lium^ ut sol auroram. Poerdtentiam , inquit^ ^ite ;
appropinqua^fit enim regnum ccelorum (2).
Ambulans Jesus juxta mare Galileeae^ Simonem Pe-
trum , et Afidream fratrem ejus , et filios Zebedaei ,
Jacobumet Joannemi YOcaTit. At illi continuo, relictis
retibus, secuti sunt eum. Simon interpretatur obe^
diens; Petrus agnoscens; Andresisfortisy vel virilis;
Jacobus supplantator ; Joannes Dei gratia. Interpre-
tationes istae sanctis praedicatoribus apte congruunt.
Nam sine obedientia nullus adDominum intrat, absque
fortitudine nullus perseverat, et qui vitia supplantat,
Dei gratiae omne bonum quod habet ascribat (5).
Circuibat Jesus totam Galilaeam, docens in sjna-
gogis eorum et praedicans Evangelium regni^ et sa-
nans omnem languorem et omnem infirmitatem in
populo. Et abiit opinio ejus in totam Sjriam y quae
regio pertingit ab Euphrate usque ad mare magnum ,
a Gappadocia usque ad .£gyptum. Et obtulerunt ei
omnes male habentes, variis languoribus animarum et
(i) Matth. IV, ia-i6; Marc. 1, 21 ; Lnc. iv, 3i. — (2) Matth. iv,
17; Marc. I, i5. — (3) Matth. iv, 18-22; Marc i, 16-20; Lnc. v,
2-11.
I. 2
18 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
coiporumy et tormeDtis, id est acutis passionilNis ,
comprekensos^ et qui deemonia habebant et lunaticos
et paralyticos, et curavit eos (i).
Turbae ergo multse secutae sunt eum de Galilaea et
Decapoli ^ de Jerosolymis et Judaea ^ et de trans Jor-
danem » intentione quinquepartita. Alii enim propter
coeleste magisterium , ut discipuli ; alii propter cura-
tionem infirmitatum; alii sola fama et curiositate,
Tolentes experiri Teraue essent quse dicebantur; alii
propter invidiam f Tolentes eum in aliquo capere et
accusare; quidam etiam sequebantur eum {n*opter
corporalem Tictum (a).
Yidens autem turbas Jesus, ascendit in montem;
et cum sedisset, ad eum accesserunt discipuli ejus. £t
aperiens os suum y qui olim aperuerat ora propheta-
rum» edidit prolixum sermonem omni perfectione
plenum; in quo pulchre et utiliter apostolos erudit et
informat; ut, qui per Moysan in Sinai monte legem
dederaty in Galilaea in monte Thabor suos doceat, et
perfectione totius justitiae imbuat. Nam de octo beati-
tudinibus. plane disseruit et ceteris mandatis legis ,
quam non solvere^ sed adimplere venit; et prsecepta
novae legis arctiora quam veteris testamenti dicit, dum
inimicos etiam diligi praecipit , et misericordiam in
occulto faciendam, et multa alia perfect» vitae jussa
depromit. De thesauro in coelo condendo , de eo quod
nuUus possit duobus dominis servire^ de volatilibus
et liliis agri , de festuca et trabe in oculo , de marga-
ritis ante porcos non mittendis^ de inti*oitu ad vitam
(i) Mattb. IV, 35, a4' — (^) Matth. iv, i5; Marc. iu, 7, 8; Lac
VI, 17.
LIBER PRIMUS. 19
per angustain portam j de ca^vendo a dEikis prdphetis ,
de domo aedificanda supra petram , veras doctor doo-
torum incomparabiliter perora^it (i). Cum consum-
masset Jesus perfectionis yerba^ turbae admirabantur
super ejus doctrina. Erat enim eos docens ^ sicut Deus
omnium potestatem habens , non sicut scribae et pha-
risaei, qui servi erant Moysi^ et ea tantum docebant
quae infirmis data erant (ri).
Gum autem descendisset de monte, secutse sunt eum
turbee multse. Leprosum ^ero suppliciter adorantem
SaWator manu tetigit^ et confestim mundayit^ ipsumr
que se sacerdotibus ostendere cum legali sacrificio
{«'aecepit. Quo jussu confessionem et poenitentiam
peccatorum insinuaYit (3).
Capharnaum fidem centurionis approbayit, et puo-
rum ^usj^ {Mro quo suppliciter rogayit^ jacentem pa-
raljticum et male tortum^ verbo sana^it (4)«
Sabbato, dum doceret in synagoga, dsemon per
hominem exclamaTit : Quid nohis et tibi, Jesu Nor-
zarene? Vemsii perdere nos? Scio te, quia sis sanctus
Dei. £t comminatus est ei Jesus^ dicens : Obmutesce,
ei exi de homine. Discerpens eum spiritus nequam ,
egressus est; et homo, cunctis qui aderant miranti-
bus, sauatus est (5).
*Mox de synagoga exiTit^ in domum Simonis intra-
yit, socrum ejus febricitantem Tidit, et rogatus ab
amicis ejus manum tetigit. Protinus fugata febre , mu-
lier sana surrexit, et coelesti medico gratanter minis-
(i) Matth. V, 1-48; vi , i-34; vii, 1-27; Luc. vi, i8-49* —
(a) Matth. vu, aS» 39; Marc. i, aa ; Lnc. iv, 3i. — (3) Matth. vui, i-4 ;
Marc. I, 40-4^» Luc. v, ia-14. — (4) Matth. viti, S-i3; Lnc. vii, 1-10.
— (5) Marc. i, a3<i8; Lqc. iv, 33-37.
80 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
traTiC. Vespere autem facto, cum sol occnbuisset,
multos ei obtulerunt daemoniacos et variis languo-
ribus Texatos. Yerus archiater singulis manus impo-
suit^ verbo spiritus ejecit , et omnes male habentes
curavit. Occubitu solis mors Domini designatur; post-
qnam gentiles^ quos dsemon possidebat^ per fidem
liberantur, et aegroti a morbis peccatorum, emenda-
tioris Titae remedio sanantur (i).
VII. Multas turbas videns circum se, sero jussit
discipulos suos ire trans fretum ; eoque ascendente in
naviculam^ discipuli ejus secuti sunt eum. Dignum
erat ut , sicut in teiTa fecerat miracula , sic etiam in
mari faceret; ut se terrae marisque dominum esse
comprobaret. Ingressus ergo in naviculam , mare tur-
bari fecit, ventos commovit^ fluctusque concitavic.
Ipse vero dormiebat corpore, sed vigilabat mente;
quem orta tempestatediscipuli siiscitaverunti dicentes :
Domine, salm nos; perimus. Tunc surgens^ impera-
vit ventis et mari , et facta est tranquillitas magna (2).
Sic idem in salo hujus seculi Emmanuel quotidie ope-
ratur, dum navis ecclesiae suae diversarum procellis
tribulationum jactatur , et pene discriminum enormi-
tate periclitatur. Sed quia cum fide flebiliter a suis
invocatur , praesto adest , et virtute deitatis suae mira-
biliter eis suffragatur , et continuo sedatis tentationi-
bus fortiter opitulatur.
Trans fretum cum venisset in regionem Gerase-
norum, duo saevi nimis (3)^ habentes daemonia, de
(i)Matth. VIII, 14-17; Marc. r,a9-34; Luc. iv, 38-4i* — (^) Mattth.
vcii, 18-27; Marc. iv, 35-49; Lnc. ▼iii, 22-25.
(3) Le texte de saint Mathiea est plas dair : Oecurrenmi ei duo
LIBER PRIMUS. 21
tnonumentis egressi sunt, et occurrentes ei exclama-
verunt : Quid nobis et tihi, Jesufili Dei? p^enisti
huc anie iempus torquere nos? Si ejicis nos, mitie
nos in gregem porcorum. £t ait illis : Ite. At illi
porcos inyaserunt totumque gregem in salum praeci-
pitaTerunt. Sic a legione daemonum ad duo millia
porcorum grex praecipitatus est^ et in mari suf!bcatus.
Pastores autem fugerunt , et yenientes in urbem om-
nia nuntiaTerunt. Hominibus itaque sanatis, porcis-
que praecipitatis^ Geraseni de ista civitate nimis territi
exierunt; Dominumque, ut a finibus eorum trans-
\vety stulti rogaTerunt (i). Gerasa est urbs in Arabia
trans Jordanem, juncta monti Galaad; quam tenuit
tribus Manasse , non longe a stagno Tiberiadis y ubi
sues demersi sunt. Quse interpretatur : colonum eji"
cienSj yel adi^na appropinquans ; gentiles significans,
ad quos saWandos Filius Dei accessit^ dum camem hu-
manam assumpsit. Duo, quos legio daemonum possi-
debat, duos figurant populos, Judaeorum etGentilium;
quibus dominabatur universitas yitiorum . In sepulchris
habitabant, quia mortuis operibus, id est peccatis,
serviebant. Sathanse debilitas in hoc manifeste pates-
cit , quod nec porcis sine permissu Dei nocere potuit.
Nota quod, dum praedestinati ad ^itam ad Dominum
conTertunturi etsana ratione utentes salvantur, spurci
tumidique idolatrae, et omnes reprobi nequitiis in-
haerentes , qui per porcos designanturi in stagno lutu-
lentorum actuum sorditati condemnantur.
habentes dapmonia, de monumentis exeuntes f smvinimis, ita utnemo
possei transire per viam illam, ...
(i) MaUh. VIII, a8-34; lHarc, v, 1-17; Lac. viii, 26-37.
22 HISTO&IA ECCLESIASTIGA.
Ascenden» Jesus in naTicolam transfretavit et Ca*
pharnaum yenit. Ibi cum esset, multi ad eum conire-
nerunt; et domum implentes, verbum ejus audierunt.
Tunc a quatuor "viris paraly ticus delatus est ^ et graba*
tum in quo jacebat , nudato tecto , ante illum demis*
sum est. Porro clemens Dominus fidem portitomm
vidit et paraljtico peccata dimisit; eique, murmuran-
tibus scribis, ait : Surge, iolle lectum iuum, et vcule
in domum tuam. Statim ille surrexit^ et^ sublato co--
ram omnibus grabato^ in domum suam abiit (i).
Inde Jesus transiens Matthaeum in teloneo seden-
tem vocayit, et secutum ex publicano apostolum et
evangelistam sublimavit (2). Discumbente Domino in
domo Levi, pharissei murmurabant; eique^ quod cum
publicanis et peccatoribus manducaret , derogabant ;
sed benignus doctor praTOs eorum meditatus attendit,
utilemque sententiam proferens , ait : Non est opus
valentibus medicus, sed mcde habentibus. Non veni
vocare jusios, sed peccatores. Dominus ideo pecca*
torum conyivia frequentabat , ut iuTitatores suos do«
cendo invitaret^ et transferret ad coelestes epulas (3).
Dum loqueretur Jestts cum discipulis Joannis^ et
reprehensus esset a pharisseis cur discipuli ejus , ut
Joannisi non jejunarent ; aptam protulit similitudinem
de filiis sponsi non lugentibus quamdiu cum illis est
sponsus , et de comimissura panni rudis in vestimen-
tum vetus , et de vino noTO in utres veteres non mit-
(i) Matth. IX, 1-7; Marc. 11, S-ia; Luc. v, i8-a6. — (a) Matth. ix,
9; Marc. ir, i4» Luc. v, ay-aS.
(5) Matth. IX, io-i3; Marc. ii, iS-iy; Luc. v, 29*32. Notre auteur
^emble ignorer que Mathieu et Levi sout lc meme penonjiage.
UBER PHIMOS. 23
leiHlo. Sic probat arctas obserrationes novae legis non
esae carnalibas imponendas nondum renOTatis y donec
palam patescqret renoTatio spiritualis per mysterium
dominicae passionis et resurrectionis (i).
Loquente Jesu ad turbas, Jairus arckisynagogus
aocessit , ad pedes ejus procidit , eumque adorans
dixit : Domine, filia mea modo defimcta esi : sed
veni, impone numum tuam super eam, et vii^t. Be*
nignus opifex surrexit^ et cum illo protinus abiit.
Turba vero multa sequebatur illum, et comprimebat.,
Mulier autem quse fluxum sanguinis patiebatur xii an-
nisy quse omnem substantiam suam erogaverat medicis
[quibus falsi theologi y seu philosophi j legumque desi-
gnantur secularium doctores] , nec ab ullo potuit cu*
rariy accessit retro, et tetigit fimbriam vestimenti
ejus. Dioebat enim intra se : Si te{igero fimbriam
vesiimenii ejus iantumy saUfa ero. At Jesus conversus et
videns eam, dixit : ponfide, filia ; fides tua te salvam
Jecit. Confestim fons sanguinis ejus siccatus est, et
salva facta est (^). Deinde Christus, cum in domum
principis venissety et tibicines turbamque tumultuan-
tem vidisset^ dixit : Recedite; non est mortua puella ,
seddormit. Et deridebant eum. Ejecta turba, con-
clavim intravit , secumque Petrum et Jacobum et
Joantiem et patrem et matrem puellse introduxit.
(i) Bfatth. IX, 14-17; Marc. 11 , i8-aa; Lnc. v, SS-Sq. Notre aa-
tenr ne s^est pr^lttoient conform^ au r^it d'aacan des trois tnofgk^
littet. Dant Munt Mathiea, pe lont les disciplet de Jean qai adretaent
la (piestion ^ J^sna-Ghrist; dans saint Marc , les memes et ies phari-
siens ; dans saint Lnc , la pr^sence des disciples de Jean n'est pas men-
tionnte.
(2} Matth. II, 18-is ; Marc. v, aa^34» Lac. viu, 4i*4^.
24 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
manutn ejus tenuit , ipsoque jubente puella sui'-«
rexit y illique dari manducare praecepit , et fama haec
in uniTersam terram exiit (i). Jairus interpretatur
iUununans , yel illuminatusy et significat Mojsem
aliosque legis doctores; duodeunis autemfilia, sjna-
gogam; haemorreusa Tero, gentium ecclesiam, quse
prius per Christum fidem tetigit , et sanitatem a
profluvio idolatriae^ carnaliumque Yoluptatum, gra-
tiosa prseripuit. Tandem , sicut puella jussu Domini
postea re^ixisse dicitur^ sic Israel^ cum plenitudo
gentium introierit^ salTabitur.
Inde Jesu transeunte^ secuti sunt eum duo caeci^
clamantes : Miserere nostri, fili David. Oculos eorum
domi tetigit^ eosque illuminavit (2).
Egressis illis ^ ecce obtulerunt ei hominem mutum ,
et daemonium habentem. Ejecto autem daemone^ lo-
cutus est mutus et admiratae sunt turbae^ dicentes :
Numquam apparuit sic in Israel. Pharisaei vero dice*
bant : In Beelzebub principe dcemx>niorum ejicitdnB^
mones (3).
Jesum in deserto turbee requirebant , et inventuro ^
ne discederet^ sibi detinere optabant (4).
Gum turbae irruerent, ut yerbum Dei audirent^
Jesus in nayem Simonis ascendit, eumque a terra in
stagnum Genesareth reducere pusillum rogayit. Ibi
sedens turbas docuit, et^ ut loqui cessaTit| Simoni,
qui tota nocte frustra laborarat y dixit : Duc in
altum, et Uixate retia vestra in capturam. Quod
cum fecissent^ copiosam concluseiiint multitudinem
(i) Mattli. IX, 33-26; Marc. v, 55-43; Luc. viii, 49-^- -"W Matth.
»x, 27-31. —(3) Matth. ix, 32-34. — (4) Lac. iv, 42.
LIBER PRIMU& 25
piscium^ qua satis onustum mmpebatur rete eo-
rum. In diebus illis exiit in* montem orare , et per-
noctans erat in oratione Dei (i). Die facto , disci-
pulos suos Tocavit, et xii ex ipsis elegit^ quos et
apostolosy idestmissos^ nominayit. Duodecim autem
apostolorum nomina haec sunt : Simon Petrus et An-
dreas frater ejus ; Jacobus Zebedeei , et Joannes frater
eJQs; PhilippusetBarthoIomeus; ThomasetMattheus;
Jacobus Alphaei et Thaddeus; Simon Ghananaeus , et
Judas ScariotheSy qui et tradidit eum (2). Sacratus
apostolorum numerus non vacat a mysterio. Duode-
narius enim numerus designat eos , per quatuor cli-
mata mundi fidem sanctae Trinitatis praedicaturos.
Quatemarius etiam triplicatus duodecim facit^ quorum
figura in multis antea praecessit. Apostoli figurati sunt
XII filiis Jacob^ xii principibus plebis Israel^ xiifon-
tibus repertis in Helim , xii lapidibus in yeste sacer-
dotis^ XII panibus propositionis, xii exploratoribus a
Moyse missis , xii lapidibus altaris , xii lapidibus de
Jordane elevatis^ xii bobus sub mari aeneo, xii stellif
in corona sponsfle, xii fundamentis^ xii portis sur-
pemse Jerusalem^ quam refert Apocalypsis. Multis
et aliis figuris prsenotati sunt, quibus ad dispensanda
populis Dei mysteria insigniter excellunt.
YIII. Gloriosus Emmanuel totam Galilaeam circuivit ;
in Tillisy castellis et urbibus^ id est parvis et magnis,
absque discretione personarum, Evangelium praedi-
caTit. Non potentiam nobilium , sed salutem creden-
tium attendit^ et post mellifluam praedicationem , cur
(i) Luc. V, i-ii, 16. — (2) Matth. x, i-4; Marc. iii, 16-19; Luc.
VI, i3*i6.
86 HISTCmU 8CCLESIASTICA.
ravit omnem . langMrem et infirmitatem ; ut qnibua
non suaserat sermo ^ perinaderet operis magnitudo.
Videns turbas Jesns^ misertas est eis, qaia yexati
erant et jacentes ^ sicut oves pastorem non habentes.
Duodecim itaque conTOcaTit^ et potestatem illis de-
dit ut immundos spiritus ejicerent et omnem infir-
mitatem curarent. Euntes, inquiti prcedicatey dicen"
tes quia appropinquabit regnum coelorum. Infirmos
curaie, mortuos suscitaiey leprosos mundate^ das^
mones ejicite. Gratis accepistis^ gratis date. Nolite
possidere aurum, neque argentumy neque pecuniam
in zords vestris; nonperam in via, neque duas tuni-
casy neque calceamenta, neque virgam ( i ). Multa quo-
que alia coelestis magister saluberrima protulit monita,
quae -veraces ejus symmiste&^ Matthseus et Lucas,
scriptis memoriae commendaverunt.
Ibat Jesus in civitatem Galileeae , quae Tocatur Naim,
quse in secundo miliario Thabor montis contra mei*i-
diem juxta Endor sita est. Dum portse urbis appropin-
quaret cum copioso agmine^ quod comitabatur; ecce
defunctus juTenis unicusTiduae filius efFerebatur. Quam
cum Dominus flentem vidisset , misericordia motus su-
per illam , dixit : Nolifiere. Bajulis stantibus accessit ,
loculum tetigit et exanimi dixit : jidolescenSy dico tibi,
surge. Illico revixit, resedit et loqui coepit; Titseque
reparator illum matri sanum restituit. Timor omnes
invasit videntes. Divino nutu multa Dominum tui^Mi
sequebaturi multa viduam comitabatur; utTiso tanto
miraculo^ multi testes^ multi fierentDei laudatores (s).
Joanni renuntiantur in Herodis carcere miracula
(i) MaUh. IX, 35-x, 10 ; Marc. vi, 6-g. — (2) Luc. vii , 11-17.
LIBER PHIMUS. 27
Ghriati. Unde tb ipso mittantur duo discipuli , ut di-
ligenter per ipsam persbrutentur Dei sophiam secreta
de pro^isione coelesti. Regressis Joannis nunciis,
multa de ejus magnitndine loquitur, et pueris in
foro sedentibus generationem comparat Judaeorum ( i )•
Tunc coepit Jesus exprobrare ciTitatibus , in quibus
(actae sunt plurimee Tirtutes ejus; quia non egissent
poenitentiam in praedicatione ejus. Huc usque genera-
tionem Judaicam communiter redarguerat^ nunc quasi
nominatim ciTitates eorum increpat ; prsecipue Coro*
zaim , id est mjrsterium mevm, Bethsaidam , id est
domumjructuum, et Caphamaum^ quia visis signis
et operibns conTerti noluerunt (a).
Deinde Jesus Deo patri gratias agit, quia sapientibus
seculi secreta sua abscondit et parvulis reTelavit (5).
Pharisseis reprehendentibus quod discipuli sabba-
tis, dum per sata irent, spicas veUerent> et manibus
confiricantes manducarent; Salvator eos excusaTit, et
exemplo de Dayid et Abiathar sacerdote prolato dixit :
Sabbatum propier homznem/actwn est, et non homo
propter sabbatum. Itaque Dominus est Filius hominis
etiam sabbati (4)*
Introivit iterum sabbato in synagogam^ et sanavit
hominem qui habebat manum aridam. Pharissei livore
oommoti quod Jesus omnia gloriose agebat , exeuntes
cum Herodianis consilium fecerunt quomodo eum
perderent. Quapn^ter inde secessit et secuti sunt
eum multi et curavit omnes.
(i) Matth. XI, a-ig; Luc. tii, i8-3a. — (a) Matth. xi, 20-24» I^c-
z, i2-i5. — (3) Matth. xi, 25-3o. — (4) Matth. zii) 1-8 ; Marc 11, a3-28 ;
Lac. ^i, iS.
5M HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Tunc oblatus est ei dsemonium habens, caecus et
mutus y et curavit eum ita ut loqueretur et yideret.
Scribis autem et pharisffiis opera Ghristi deprayare
sinistra interpretatione nitentibus^ et ab eo signum de
cdelo petentibus , ipse profunda et spiritualia disseruit^
quibus malos redarguit et bonos instruxit. Genera-
tioni quoque nequiam nuUum nisi Jonae signum esse
dandum perhibuit ; cui reginam Austri , quae de fini-
bus terrse sapientiam Salomonis audire yenit , et poe-
nitentes Ninivitas meriti comparatione prseposuit (i).
Matre vero ejus et fratribus forjs stantibus, et cum
illo loqui quaerentibus , extendens manum in discipu-
los suos, dixit : Quicumquefecerit voluntatem Patris
mei, qui est in ccelisy ipse meus frater et soror et
mater mihi est (2).
In illo die exiens Jesus de domo^ sedebat secus
mare^ et congregatae sunt ad eum turbae mnltae. In na-
viculam ascendens , sedit , et turbae stanti in littore
multa in parabolis edidit. De agricola , qui exiit se-
minare, idoneam operationi suae similitudinem os-
tendit; et de ipsis seminibusi quorum pars periit,
quia secus viam aliud cecidit , et conculcatum est ab
hominibus, et yolucres coeli comederunt ; aliud in pe-
trosa , aliud in spinas y et variis eventibus suffbcata
sunt. Quae vero in bonam terram ceciderunt, uberem
iructum reddiderunt. Quid significent ista , breviter
et liquido mihi annotabo. Semen est verbum Dei,
sator autem Ghristus^ volucres daemonia. Via est prava
mens^ malarum cogitationum sedulo meatu trita et
(i) Matth. XII, 9-45 ; Marc. ni, i-5 -, Luc. vi, 6-10. — (a) Matth. xii,
46-5o; Marc. 3i-35j Luc. viii, 19-21.
LIBER PRIMUS. 29
arefacla. Petra est protervae mentis duritia. Terra est
lenitas aDimde obedientis. Sol vero fervor est perse*
cutionis saeTientis. Spinae sunt corda divitiarum ambi-
tione soUicita. Bona terra est devota et fidelis mens,
quffi fructum redditcentesimum, et sexagesimum^ et
tricesimum. Gentesimum fruclum reddit^ qui uni-*
Tersa setemitatis intentione facit; sexagesimum^ id
est opus perfectum cum doctrina , propter sex et de-
cem; tricesimum^ id est fidem cum doctrina, propter
tria et decem. Item aliter : Gentesimus fructus Tirgi-
uum est^ et martjrum pro societate yitad, seu con-
temptu mortis. Sexagesimus viduarum est^ propter
otium interius , quia non pugnant contra consuetudi-
nem carnis. Solet enim otium sexagenariis concedi
post militiam. Tricesimus vero conjugatorum est,
quia haec aetas praeliantium est (i).
Deinde Tcrus propheta confluentibus turbis alias
propinat parabolas ^ de bono semine seminato et de
zizaniis^ de grauo sinapis^ et de fermento^ quod accep-
tum mulier in farinse satis tribus abscondit^ donec
fermentaretur totum. Salvator sedens in navi, quasi
dives paterfamilias invitatos diversis reficit cibis^ ut
nnusquisque secundum naturam stomachi alimenta
snsciperet varia. Diyersis ergo utitur parabolis^ ut
satisfaciat Toluntatibus yariis (2).
Dimissis turbis^ in domum yenit, et interroganti-
bus discipulis parabolam zizaniorum declarayit (3).
Tunc etiam de thesauro abscondito in agro, de nego-
(i) Matth. ziii, 1-33; Marc. iv, i-tio; Luc. viii , i-iS. — (a) Matth.
XIII, 34-35; Marc. ■▼, 36-33; Luc. ziii, 18-3 1. — (3) Matth. xiii,
36-43; Marc. ir, 34.
30 HISTOBU ECCLESIASTICA.
tiatore et nuirgarita, de retibus miMis in mare ad-
jecit^ et quid figuraret exposnit. Inde in patriam suam
transiity et in synagogis eorum eos docuit, ita ut omnes
mirarentor (i).
IX. Rogatus a pharisaeo, Salvator in domo ejus
manducat» Mulier -vero, quse peccatrix fuerat, dis-
cumbentis Domini pedes lacrymis rigat , capiliis ca-
pitis sui tersit et unguento unxit. Omnia, quibus
illicite usa prius ad peccatum fiierat, Deo poenitens
devota immolat. Quot in se habuit oblectamenta , tot
de se invenit holocausta. Falsa tnmens justitia pbari-
saeus aegram reprehendit de segritudine et medicum
de subventione, a quo duorum parabola redarguitur
debitorum; proprioque judicio ut freneticus conyin-
citur^ qui funem portat ex quo ligetur. Peccatricis
bona poenitentis enummmtur, etmala falsi justi cor^
riguntur a Judice y cujus oculis intima qufieque nuda
panduntur. Tandem Jesus Mariae peccata remisit,
quoniam ipso teste multum dilexit. Fides, inquit ,
tua te sahamfecii : vade in pace (^).
Eyangelizante Domino et discipulis ejus, mnlieres
sequebantur, et de suis fJBicultatibus eis obsequebanlur :
Maria scilicet Magdalene > et Joanna uxor Guzae pro-
curatwis Herodis ^ et Susanna y et aliae multse divi*
nitus inspiratae. Gonsuetudinis judaicae fuit, nec du-
cebatur in culpam, more gentis antiquo^ ut mulieres
de substantia sua yictum atque vestitum prseceptori-
bns ministrarent. Hoc^ quia scandalum facere poterat
in nationibus^ Paulus se abjecisse memorat. Susanna
interpretatur liliwn; Joanna^ Dominus gratia ejus,
(i) Matth. XIII, 44-^Bj.Marc. vi, i-6. — (i) Luc. vii, 36-5o.
LIBER PRIMUS. 31
vel Dcminus ndsericors; Maria, amarum mare; Mag-
dalene, turrensis. InteriMretationibus ncnninum suo-
rnm evidenter dqfMX^mitur^ quifius praerogativis me-
ritorum ministrae Domini decorantur (i).
Die festo Judseorum Jesus Jeioisolymam ascendit,
hominemque qui per xxxviii annos languerat sanavit
ad probaticam piscinam^ quae^ognominaturhebraice
Bethsaida, ubi sacerdotes lavabant cames pecudum,
unde legali ritu £Eiciebant Deo sacrificia. Piscina hsec
qninqufe porticus habebat y in quibus multitudo magna
LtkigueDtium jacebat, caecorum, claudorumi aridorum^
expectantium aquae motum. Porro angelus Domini
desoendebat in piscinam et movebatur aqua ; et qui
^j^ius descendisset in piscinam post motionem aquae,
sanus fiebat a quacumque tenebatur infirmitate. Ju-
bente Christo , statim sanus factus est homo , graba-
tumque suum sustulit sabbato. Murmurantibus inde
Judaeis et blasphemantibus ^ sophia Patris respondit ,
arcasa /livinitatis suae, ut theologus Joannes refert,
nRfltipliciter manifestavit ^ et lucemae suae Joanni
Ifeysique insigne testimonium perhibuit (2).
In illo tempore Herodes tetrarcha famam Jesu
aodivit , puerisque suis dixit : Hic est Joannes Bap-
tisia; ipse surrexit a mortuis, ideo virtutes operantur
in eo! Herodes enim Joannem tenuit^ eumque alliga-
vit et in carcere posuit^ propter Herodiadem quam Phi-
lippo firatrisuo tulerat^ sibique, contradicente Joanne,
(i) Matth. xivii, 55 ; Marc. xv, io, ii ; Luc. viii, i-3. Nous pentODs
qae DOtre anteor fait allasioD , daDS ce paragraphe , au chapitre iz, v. 5,
de la premi^ ^pltre aax GorinthieDS.
(a) Joum. V, i-47>
32 HISTORIA ECCLESIASTICA.
sociaverat. Yersipellis adulter praeconem veritatis
occidere voluit , sed populum , a quo Dei vates ve-
nerabatur, timuit. Joannem etiam Herodes metuebat,
quem virum justum et sanctum sciebat : sed amor
mulieris eum vicit, cui distiucto Dei judicio contigit
ut propter appetitum adulterae sanguinem funderet
sancti prophetae. Herodes die natalis sui coenam fecit
principibus et tribunis et primis Galilaeae* Ibi filia
llerodiadisy dum saltasset^ et Herodi simulque re-
cumbentibus placuisset^ juramento a rege sibi facto
quod quicquid postularet ab eo impetraret , instinctu
matris perfidae, in disco sibi petiit dari caput Joannis
Baptistae. Funestus rex spiculatorem misit, caput
praecursoris Ghristi amputari jussit, quod mox pro.
saltationis pretio allatum est in disco puellae, et in
impuro conyivio cruentae factise sunt epulae. Discipuli
vero Joannis corpus in Samaria sepelierunt, et ve-
nientes ad Jesum^ haec nuntiayeruut (i). Salvator,
audita nece Baptistae sui, inde secessit^ et seorsum
trans mare Galilaeae , quod est Tiberiadis ^ in desertum
locum abiit; non timore mortis^ sed parcens ini-
micis suis^ ne homicidio jungerent homicidium, si
crebro Tisis ^us miraculis in zelum irritarentur lethi-
ferum. Distulit itaque in diem Paschae interitum
suum, et ndbis praebuit exemplum vitandi temerita-
tem tradentium.
Cum audissent turbae^ pedestres eum secutae sunt.
Yideus Jesus turbam multam, misertus est ejus et
curavit languidos eorum. Yespere facto, quinque
(i) MaUh. \vf\ i-ia; Marc. vi, 14-29 j Luc. ni, 19, aoj u, 7-9.
LIBER PRIMUS. 33
paues hordeaceos et duos pisces accepiti aspiciens in
coelum, benedixity fregit, discipulisque, ut appone-
rent turbis, dedit. Turbas vero super foenum discum-
bere jussit. Ministrantibus apostolis, quinque millia
Tirorum, exceptis mulieribus et parrulis^ manduca-
yemnt et saturati sunt; et de reliquiis xii cophini
fragmentorum pleni sublati sunt (i). Hsdc omnia mys-
teriisplena sunt. Jesus de Judaea secedit^ in desertum
gentium venit. Turbae sequuntur. Languidos, eorum
misertus, curat. Quinque panibus hordeaceis Mosaic»
legis, et duobus piscibus prophetiae et psalmorum, pavit.
£t hoc vespere , id est fine seculorum propinquante ,
peregit; cum ipse sol justitiae pro nobis occubuit.
Homines , cum vidissent quod fecerat signum ,
dicebant quia hic est vere propheta qui venturus est
in mundum. Jesus ergo , cum cognovisset quia ven-
turi essent ut eum raperent et regem facerent , dis-
cipulos jussit in naviculam ascendere, eumque trans
fretum praecedere, et ipse dimissa turba fugit in
montem solus orare. Vespere facto, navicula in medio
mari jactabatiir fluctibus, et pene tota nocte in remi-
gandolaborantibus ventus obstabat contrarius. Quarta
vigilia noctis , cum remigassent quasi stadia xxv vel
triginta, venit ad eos ambulans super mare; et vi-
dentesy timuere quia putabant enm phantasma esse.
Prse timore clamantibus^ statim dixit Jesus : Ego sum;
noUte timere. — Domine, inquit Petrus, si tu es^ jube
me venire ad te super aquas. At ipse ait : J^eni.
Descendens Petrus de navicula^ ambulat super aquam,
(i) Matth. XIV, i5-ai ; Marc. vi, 5o-44; Luc. ix, 10-17; Joaan. vi,
i-i3.
I. 3
34 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
ut veniret ad Jesum. Yidens vero yentum yalidum ,
timuit; et cum coepisset mergi^ clamayit : Domine ,
salifum me/ac. Continuo Jesus manum extendit, et
se in periculo inTOcantem apprehendit. ModiccB ,
mc^it f fidei , quare dubitasti? (i)
Ascendente Jesu in nayiculam , cessavit yentus ;
et ista Tidentes adoraverunt et filium Dei confessi
sunt (2). Nota quod Joaunes describit miraculum
panum prope Pascha factum fuisse ; Maltheus Tero et
Marcus commemorant hoc statim occiso Joanne fac-
tum esse. Unde coUigitur Joannem imminente Pascha
decoUatum^ annoque sequenti, cum Pascha denuo
rediret, mysterium dominicae passionis esse comple-
tum. Jesus cum discipulis suis in terram Genesareth
venit p et ab incoUs gratanter susceptus , languidos eo-
rum curavit. Nempe Salvatoris benignitate iUecti , in
universam regionem miserunt, eique omnes male
habentes obtulcrunt; eumque^ ut vel fimbriam yes-
timenti ejus tangerent, rogaverunt. Quicumque ergo
tetigerunt, salvi facti sunt(3).
Ibi contra scribas et pharisseos, qui de Jerosoljmis
accesserant, plura protulit^ et superstitiosas seniorum
traditiones redarguit (4).
Turbae in naviculas ascenderunt , et Gaphamaum ,
quaerentes Jesum , venerunt. Quibus ipse dixit :
jimen, amen dico vobis : quasritis m£, non quia
vidistis signa , sed quia manducastis ex pani"
bus et saturati estis. Operamini non cibum qui
(i) Matth. XIV, M-3i ; Marc. vi, 4^-5o; JoaDn. vi, 14-20. —
(1) Matth. xiv, 3a, 33; Marc. vi, 5i, 5i\ Joann. vi, 21. — (3)Matth.
XIV, 34-36; Marc. vi, 55-56. — (4) Matth. xv, 1-9; Marc. vii, i-i5.
LIBER PRIMUS. 35
perit, sed qui permanet in vitam cetemam , quem
FiUus hominis vobis dabit; hunc enim Pater signa^it
Deus. Hsec et plura his similia de pane coelesti et
vita fleterna docuit in sjmagoga Capharnaum; cpst
Jad»i non intellexerunt habentes cor lapideum.
Dixeront ergo : Durus est hic sermo. Plures malitia
excsecati murmurayerunt , et scandalizati ab illo re-
cesserunt. Dixit ergo Jesus ad xii : Numquid et vos
vultis abire? Respondit Simon Petrus : Domine, ad
quem ibimus? verba vitce CBtema: habes. Et nos
credimus et cognoi^imus quia tu es Christus Jilius
Dei(i).
Fost haec ambulabat Jesus in Gaiilaeam ; non enim
Yolebat in Judaeam ire , quia Judaei quserebant eum
interficere. Tunc^ ut symmista Joannes refert^ co*
gnati ejus, qui pro ritu judaico fratres vocabantur,
ipsum ad scenophegiam inyitayerunt ^ ut palam sese
ostenderet mundo. Illis ascendentibus , qui mundi
quaerebant gloriam, ipae mansit in Galiiaea. Sed jam
die festo mediante^ ascendit. In tempio^ mirantibus
cunctis de doctrina ejus, docuit. Fharissei turlMim
dissentientem de iiio audierunt, et ministros ut eum
apprehenderent miserunt. Sed nemo iu eum misit
manus, quia nondum yenerat hora ejus (a). In noyis-
simo in die magno festiyitatis, stalmt Jesus et ciama-
liat, dicens : Si quis sitit, veniat ad me et bibat. Qui
credit in me, sicut dicit Scriptura,flumina de ventre
ejusfluent aqwe viifo:. Hoc dixit de Spiritu^ quem
accepturi erant credentes in eum. Nondum enim erat
Spiritus datusy quia Jesus nondum fuerat giorifica-
(i) Joann. vi, 23 ; vii, i. — (a) Jotmi. vii, 3-5o. .
36 HISTORIA £CCLESIASTIGA.
tus (i). Gum audissent sermones ejus^ quidam dice-
bant : Hic est vere propheta. Alii dicebant : Hic est
Christus. Quidam autem dicebant : Numquid a Gor
lilasa Christus surgit? Nonne Scriptura dicit quiaex
semine Dai^idj et de Bethleem castello^ ubi erat Da^
vid, venit Christus ? Dissensio itaque in turba propter
eum facta est. Ministri yero, qui missi a pontificibus
et pharisaeis, ut Jesum comprehenderent , fuerant,
auditis sermonibus ejus , obliti sunt propter quod
Tenerant. Redierunt ergo immunes acrimine, pleni
admiratione. Atrocibus magistris discutientibus pro-
terve cur eorum clientes vinctum sibi non adduxis-
sent doctorem yitae , illi coelitus illustrati verax tes-
timonium perhibuerunt Ghristi doctrinae. Dixerunt
enim : Nunquam sic locutus est homo , sicut hic
loquitur homo. Quia nimirum iUe , qui loquebatur,
Deus erat et homo. Superbis principibus veritati ne-
quiter derogantibus , Nichodemus auctorital;e legis
compescuit eorum nefarios ausus. Denique nuUo pei>
fecto negotio , vacui fide et omni fraudati utilitate »
8U08 lares repetierunt (ji).
Jesus inde in montem Oliveti perrexit , iterumque
diluculo in templum venit. Ibi Domino sedente et
dbcente, omnis populus ad eum venit, et adductam
mulierem in adulterio deprehensam justitia condem-
navity seddulcedine pietatis suae absolvit. Pharisaica
fraus muscipulam Ghristo praestruere putavit, dum
opinionem qus erga plebem offuscare tentavit, et
ipsum aut crudelem aut injustum probabiliter osten-
tare sategit. Nam si ream juxta decretum Moysi con-
(i) Joano. VII, 57-39. — (a) Joaim. vii, 4o-53.
LIBER PRIMUS. 37
demna^t , quasi saevum et oblitum misericoixlide
quam praedicabat, derisisset; et sic odiosum turbis, a
quibus diligebatur^ faceret* Si vero moecham pro
clementia lapidari prohibuisset , quasi legis adversa-
rium et fautorem iK^elerum condemnasset. Yera so-
phia velut araneae fila dolos sceleratorum disrupit et,
regia dignitateutrobiqueservata, absque impedimento
pertransiit. Ait enim : Qui sine peccato est vestrum ,
pnmus in iUam lapidem mittat. In primo commate
temperantia est miserantis , in sequenti justitia ju-
dicantis. Inclinans se deorsum^ digito scribebat in
terram, ancipitique verbi sui gladio penetravit insi-
diatorum conscientiam. Sic servavit ecce per omnia
et justitiae districtionem et pietatis mansuetudinem.
Tandem fraudulenti quaestores Domini sententia per-
cussi erubuerunt, moecham reliquerunt et incipien-
tes a senioribus exierunt. Deinde summus judex sibi
derelictam^ quae accusabatur, clementer sublevavit.
f^ade , inquit, et amplius nolipeccare. Ecce tanquam
pius praeterita peccata ignoscit^ et quasi justus^ ne
amplius peccarepraesumat, interdicit (i).
In Gazophjlacio Jesus plurima locutus est de vera
luce et libertate, de exaltatione sui et de servitio
peccati, de mendacio et veritate. Insanientes pro bonis
aChristobenedictisresponderunt Judaei : Samaritanus
es et dcemonium habes. Injuriatus patienter respon-
dity humiliter docuit et divina salvandis protulit.
Forro magis efierati ad lapides cncurrerunt , ac ut in
eom jacerent tulerunt. Jesus autem abscondit se et
exivit de templo (2).
(i) Joann. yiii, i-ii. — (3) Joann. viiiy ia-5g.
38 HISTORIA EGGLESIASTICA.
X. Fraetariens , homiDem a natiyitate caecmn vi-
dit^ in terram expuit, lutmn ex sputo fecit, et super
oculos ejus livit , eique dixit : Vade, lam in naia^
toria Siloe. Abiit ergo et laTit, et venit videns. Hoc
sabbato factum est, unde inter Judsos ingens scisma
exortum est. lUuminatus illuminatori suo testimo-
nium perhibens^ de synagoga ejectus est; sed ab illo^
quem merito amabat, oognitus et receptus est. Tunc
Jesus tractavit de ostio et ovili et ovibus , de bono
pastore et mercenario. Verba ejus multi susceperunt ,
et plures e contra perperam respuerunt (i).
Egressus inde Jesus secessit in partes Tyri et Sido-
nis , ibique a muliere Ghananaea interpellatus est pro
filia daemoniaca, precibus multis. A discipulis etiam
rogatus, post aliquantulam difficultatemadquierit; et,
laudata matris fide et humilitate, filiam a dsemonio
liberavit (2).
Exiens de finibus Tyri metropolis Chananaeorum,
Yenit per Sidonem Phoenicis urbem ad mare Galilaeee ,
inter medios fines Decapoleos. Ibi surdum et mutum
de turba seorsum apprehendit, digitosque suos in au-
riculas ejus misit; et expuens^ linguam ejus tetigit.
Suspiciens autem in coelum^ ingemnit et ait illi :
EpheUiy quod est adaperire. Statim apertae sunt anres
gus et solutum est vinculum linguae ejus et loque-*
batur recte. Et mirati sunt qui noyerunt, dicentes :
Bene omniafecit; et swrdos fecit aufUre, ei muios lo*
qui (5).
Secus mare Galilaeae yeniens, in montem asoendit
(i) Joann. ix, i , z, 31. -^ (a) Matlh. xv, ai-a8; Marc. ▼ii^ a4-3o.
— (3) Marc. vii, Si-S^.
LIBER PHIMUS. 39
el maltas turbas ad eom accedentes dcx^nit. Ibi mutos
et claudosy caecosy debiles et alios multos ad pedes
gus projectos cura^it; ita ut turbae mirarentur, dum
yiderent mutos loqui , claudos ambulare et ceecos
Tidere (i). Haec similiter in sancta ecclesia Dominus
^iritualiter operatur, cujus ope turba peccatorum
quotidie salvatur. Muti sunt qui Dominum non lau-
dant, nec fidem confitentur. Gaeci suntqui non intel-
iigunty etiam si obtemperent jubentibus. Surdi sunt
qui non obtemperant^ etiam si inteiligant. Claudi
sunt qui praecepta non implent divina , et Tadunt per
pravi operis de^ia* Tales quotidie divinitus sanantur^
ac ad viam salutis perducuntur . Timentes Dominum ,
qoi signa corporalia videbant, laeti regem sabaoth
magnificabant. Nunc quoque pro conversione reo-
rum fideles ezultant^ et Dominum brael^ qui bona
cuncta facit , pie magnificant*
Jesus convocatis discipulis suis dixit : Misereor
turbce, quia triduo jampersei^erani mecump et non ha^
bent quod manducents ^^ dimittere eos jejunos nolo ,
nedeficiant invia. Deinde praecepit turbae super terram
discumbere, septem panes ac pisciculos paucos accepit ,
gratiasegit, fregit, discipulisque suis dedit. Discipuli
antem populo dederunt^ et comederunt omnes et
saturati sunt. Quod superfuit de firagmentis^ tulerunt
septem sportas pienas. Erant autem, qui manducaye^
rantj quatuor miilia virorum^ extra parvulos et ma-
lieres (2). £t dimissa turba, in navicuiam ascendit , et
in fines Magedam vel Daimanutlia circa Genesar ve-
(i) Matth. XV, a9-3i. - {1) Hatth. xr, 3a-38; Marc viii, 1-9.
40 HISTORIA EGGLESIASTICA.
nit. lilic saducaei et pharisaei eum tentaverunt ac ut
eis de coelo signum ostenderet rogaverunt, parvi-
pendentes quod de septem pauibus quatuor millla
hominum paverit, et reliquiis septem sportas re-
pleverit. At ille proterviam eorum redarguit, ei»-
que signum, nisi signum Jonae prophetae, denega-
vit, et relictis illis navem ascendit et trans fretum
abiit(i)*
Bethsaidae rogatus est ut csecum tangeret* Ule vero
manum caeci apprehendit, eum extra vicum eduxit
et, expuens in oculos ejus^ manus suas imposuit; et
ab eo , si aliquid videret ^ interrogavit. At iUe ait :
Video homines quasi arbores ambulantes. Iterum
manus super oculos ejus imposuit. lUe coepit videre
et restitutus est^ ita ut clare videret omnia. Tunc ait
iUi : Vade in domum tuam et, si in vicmn iniroieris,
nemini dixeris (2).
Egressus Jesus, in casteUa Cassareae Philippi venit,
et a discipulis suis in via ^ quid homines opinarentur
de iUo interrogavit. At iUi dixerunt : jilii Joannem
Baptistam, alii Heliam, cdii Jeremiam^ aut unum
ex prophetis. Dicit iUis Jesus : f^os autem, quem me
esse dicitis ? Respondens Simon Petrus dixit : Tu es
Christus , filius Dei vii^i. Respondens autem Jesus
dixit ei : Beatus es, Simon Barjona , quia caro et
sanguis non revelai^it tibi, sed Pater meus qui in
coelis est. Et ego dico tibi quia tu es PetruSj et super
hanc petram icdificabo ecclesiam meam ; et porta^
(i) Matth. XV, 09; XVI, 12; Marc. viii, 10-21. —(2) Marc, viii,
LIBER PRIMtlS. 41
inferi non pivfvalebunt odQersuseam. Et tibi dabo
clai^es regni ccelorum , et quodcumque ligai^eris super
terramy erit ligatum et in ccelis; et quodcumque sol-
veris super terram, erit solutum ei in coelis (i). Tunc
praecepit discipulis suis ut nemini dicerent quia
ipse esset Jesus Ghristns. Exinde coepit Jesus osten-
dere discipulis suis quia oporteret eum ire Jeruso-
Ijmam^ et multa pati a senioribus et scribis et priu-
cipibus sacerdotum , et occidi et tertia die resurgere*
Assumens eum Fetrus separatim, coepit illum aflfectu
amoris increpare^ dicens : Absit a te, Domine! non
erit tibi hoc. Qui conversus^ dixit Petro : f^ade retro
me, Sathana, Scandalum mihi es, quia non sapis ea
qu€B Dei sunt, sed quce hominum. Postquam Domiuus
mysterium suae passionis et resurrectionis ostendit ^
hortatur eos una cum turba ad sequendum suae pas-
sionis exemplum^ promittens quod perpessos comi-
tetur praemium (2).
Post dies sex^ assumpsit Petinim et Jacobnm et
Joannem fratrem qus ^ et duxit illos in montem ex-
cebum seorsnm, et transfiguratus est ante eos. Et
resplenduit facies ejus sicut sol ^ vestimenta autem
ejns facta sunt alba sicut nix. £t ecce apparuerunt illis
Moyses et Helias^ cum eo loquentes; et ecce nubes
lucida obumbraTit eos* Et ecce vox de nube , dicens :
Hic est filius meus dilectus, in quo mihi bene com^'
placui; ipsum audite. Audientes discipuli ceciderunt
in £aiciem suam et timuerunt valde. Et accessit Jesus
et tetigit eos, dixitque ad eos : Surgite, et nolite
(i) Matth. XVI, iS-ig; Marc. viii, 27-29; Luc. ix, i8-ao. —
(2) Matth. rvi, 2o*a8; Marc. viii, So-Sg; Luc. ix, ai-27.
4i HISTORIA ECCLESIASTIGA.
timere. Lferantes autem ocalos suoe ^ neminem Tide-
runt uisi solum Jesum. £i desoendentibus illis de
monte pracepit Jesus, dicens : NenUni dixeniis
visionem, donec Filius hominis a moriuis resurgiBU.
Tunc inquirentibus discipulis dixit quod Helias tc-
nisset. £t intellexerunt quod ille de Joanne Bap-
tista dixisset.
In sequenti die, cum ad turbam Tenisset, oonfes-
tim omnis populus videns eum stupefactus est . et
accurrentes salutabant eum. Tunc quidam de ttirfaa
ad eum accessit ^ et ante eum genibus proYolatas
dixit : Domine, miserere fiUo meo , quia UmaUcus
est ab infantia et male patitur. Frequenter ewn
dcemon in ignem et in aquas misit, ut illum per^
deret; et discipuiis tuis obtuli eum et non potue^
runt curare eum. Gumque Jesus illum afferri ju»-
sissety et aeger allatus fuisset, statim spiritus con-
turbavit eum et elisus in terra volutabatur spumans.
Cumqtte Jesus dsemonium increpasset^ et exire ab eo,
nec amplius introire jussisset, dsemon clamans, mul-
tumque disoerpens eum^ exiit. £t ille elisus ad terram
corruit , ita ut multi dicerent quia mortuus est. Jesua
autem tenens manum ejus, eleTavit, patrique suo
sanum reddidit. Deinde discipulis secreto interrogan-*
tibus cur non potuissent curare illum , dixit : Prop-
ter incredulitatem vestram. Amen dico vobis : si
habueritis fidem sicut granum simxpis, dicetis manii
huic : Transi hinc ; et transibit , et rdhil impossibih
erit vobis; hoc autem genus non ejicitur msiperorct^
tionem etjejunium.
Conversantibus illis in Galilaea , dixit : Filius ho-
niinis tradendus est in manus hominum et occident
LIBEa PHIMUS. 43
eum et ieriia die resurget. Et coDtristati sunt vehe-
meiiter(i).
XI. Et cmn veiiisdent Capbarnaom, accesserunt^ qui
didFagma accipiebant^ ad Petrum, dicentes : Magisier
vesier non solvii didragma? At ille ait : Eiiam. Gnm
iDtraaset domum , praevenit eum Jesus^ dicens : Reges
ienxB y a quibus accipiuni iribuium ? a filiis an ab
alienis ? At ille : j^b alienis* Christns et secundum
carnem, et secundum spiritum filius regis erat^ vel
ez stirpe David genitus, vel omnipotentis Patris Yer-
bum. Yectigal ergo ut filius r^is non debebat, sed qui
hnmilitatem camis assumpserat^ omnem justitiam ad-
imjdere volebat. In omni regno intelligendum est libe-
ros essefiKos, non vectigales. Dixit Jesus Petro : Idberi
sunSfiUi. Sed ne scemdalizemus eosj vade ad mare ei
miite hamum; ei eum piscem, qui primus ascenr-
derit y ioUe ; ei aperio ore ejus , imenies siaie^
rem; itlum sumens, da eis pro me et ie^ Piscis
iste Christus est; in mari^ id est in vita mortali*
Stater , id est didragma , significat confessionem ,
qose pro Petro datur quasi pro peocatore , pro Christo
Tero quasi pro agno immaculato^ qui peccatum non
fecit (2).
Qrta inter aposU^os qusestione quis eorum major
esset in regno coelorum, advocans Jesus parvulum,
statnit eum in medio eorum : Amen dico vobis : nisi
cmtwsi fiueriiis ei efficiamini sicui paivuU, non i>»-
irabiiis in regnum coslorum. Quicumque ergo humi^
Ua^erit se sicui pcuvulus isie, hic esi major in regno
(0 Matth. XVII , i-aa j Ifirc. ix , i.!i6 ; Lac. u , 28-47. — W M**^-
ivu , a5-a6.
44 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
ccelomm; et reliqua^ quae locatus est de humilitate
et mansuetudine ^ de cavendis pusillorum scandalis
et fratribus benigne castigandis. Deinde de indulgen-
tia fraterna tractavit^ et parabolam de rege propo-
suit, qui servo supplicanti deCem millia talenta indul-
sit, et de eodem servo qui centum denarios conservo
suo condonare noluit (i). Gonsummatis sermonibns
post tributum^ de humilitate commendanda et inno-
centia, de correctione et yenia , [hus doctor a Galilsea
migravit et in fines Judaeae trans Jordanem yenit. Ibi
sequentes turbas curavit (12) .
Interrogantibus pharisaeis si licet yiro uxorem di-
mittere, firmam legem conjugii protulit, dicens :
Qmd Deus conjunxit y homo non separet (5).
Tunc oblati sunt ei parvuli , ut manus eis imponeret
et oraret. Discipuli autem comminabantur ofierenti-
bus. Jesus vero indigne ferens ait : Sinite pcuvulos
venire ad me et nolite eos prohibere; talium est enim
regnum coelorum (4).
Genu flexo adolescenti , viam salutis aetemae quae-
rentiy postquam prcKcepta legis intimarat^ adjecit : Si
vis perfectus esse , vade, vende quce habes et da
pauperibus et habebis thesaurum in ccelo; et veni^
sequere me. lUe autem his auditis ^ quia multas ha-
bebat possessiones , abiit tristis. Tunc dixit Jesus :
Amen dico vobis quia dives dijfficile intrahit in
regnum coslorum. Facilius est camelum perjoramen
acus transire , quam dii^item intrare in regnum coe^
(i) Matth. rviii, i-35; Marc. ix, 33-49; L^c. ix, Ifi-lfi, —
(a) Matth. xix , 1,2. — (5) Matth. xix , 6 ; Marc. x , 9. — (4) Matth.
XIX, t5-i5; Marc. x, i3'i6; Luc. xviii, iS^i^.
LIBER PRIMUS. 45
lorwn (i). Petnis, audita sponianeae paupertatis laude,
dulciter exhilaratus ait ad Dominum : rlcce nos reli-
quimus omnia, et secuti sumus te. Qmid ergo erit
nobis ? Jesus autem dixit eis : Amen dico vobis
quod vos y qui secuti estis me^ in regeneratione ,
cum sederit Filius hondnis in sede majestatis suce,
sedebitis et vos super sedes xii judicantes xii tri"
bus IsraeL Et omnis qui reliquerit domum , vel
Jratres, aut sorores , aut paXrem, aut nuitrem, aut
uxorem, autfiUos , aut agros propter nomen meum,
centuplum accipiet et vitam fetemam possidebit.
Multi autem erunt primi noi^issimi et no^issimi
primi(3).
Deinde parabolam proposuit de patrefamilias , qui
conduxit operarios in yineam suam diversis horis^ et
squalem mercedem unius denarii dedit unicuique,
incipiens a novissimis usque ad primos (3). Yarie-
tates horarum tjpice intelliguntur secundum aetates
labentis seculi. Mane primo laboravit Ahel^ tertia
Noe, sexta Abraham^ nona legislator Moyses. Unde-
cima hora Christus venit, et gentiles populos, cur in
foro hujus mundi otio yacarent, redarguit; et per
fidem in ecclesiae suae vinea operari praecepit. Aliter
etiam possunt diversitates horarum ad unumquemque
distingui per momenta aetatum. Mane^ pueritia est;
tertia^ adolescentia; sexta, juyentus; nona^ senectus;
nndecima est decrepita aetas^ vel veterana. In his om-
nibus aliqui ad conversionem perducuntur^ et denario
(i) Matth. XIX , 16-24 ; Marc. i^-oS ; Luc. xviii , iS-aS. —
(a) Matth. ziz , !i5-5o ; Marc. z , a6-3i ; Luc. xviii , 26-3o. —
(3) Matth. XX, 1-16.
46 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
perennis yitce remnnerantur. De aimilitudine hac mo-
demas yersificator sic ait :
Yinea calta foit ; cultores praemia qaaenmt.
Non kbor aeqoalis , aeqnalia dona fiienint.
Qai venit extremas, dispensatore vocante,
Tantamdem recipit qaantam qai venerat ante.
Sic Deus ostendit qaod, qaandocomqae velimas,
Aggrediamar opas, certi de manere samos.
XII. Hactenus opera quae Dominus in initio prsB*
dicationis suas fecit per biennium, .prout ex dictis
ediscere potui Evangelistarum , pro salubri exercita-
tione perscrutatus sum^ brevique relatu mihi anno-
tare conatus sum. Amodo libet auni tertii gesta in-
vestigare, insigniumque pondus rerum compendiose
caraxare ; postquam ipse Dominus de Galilaea coepit
in Judeeam migrare, ut mysterium patemae dispen-
sationis in Jerusalem consummaret^ et arcana legis
et prophetarum sua nobis ineffabiii operatione rese-
raret. Primo quidem in Judaea docuit, trans Jorda-
nem , ad orientem ; post et citra Jordanem , quando
yenit Jericho et Jerusalem. Nam cum omnis Ju-
daeorum provincia generaliter ad distinctionem alia-
rum gentium Judaea sit^ specialius tamen meridiana
ejus plaga appellabatur Judaea; ad distinctionem Sa-
mariae ^ Galiiaeae ^ Decapolis , et ceterarum in eadem
provincia regionum*
Ascendens Jesus in Jerusalem, secreto suis 'pnt^
dixit discipulis passionem. Tunc mater filiorum Zebe-
daei petiit ut unus filiorum ejus ad dexteram et
alius sederet in regno ejus ad sinistram. Ille vero
ad patientiam et humilitatem eos inyitayit, et se-
ipsum totius exemplum justitiae sequendum ostendit.
LIBER PRIMUS. 47
Joannem docuit interrogantem ne prohibeat virtutes
in ejus nomine fisicientem (i).
Dum iret in Jerusalem , ante conspectum suum in
ciTitatem Samaritanorum misit nnntios; sed non
receperunt eos. Jacobum yero et Joannem, qoia ignem
de coelo super contemptores petere voluerunt^ incre-
paTit, dicens : Nescitis cujus spirilus estis. Filius
honunis non venit animas perdere ^ sed sahare (a).
Septuaginta duos designavit , illosque binos in om-
nem civitatem et locum, quo erat ipse Tenturus,
misit ; illisque praecepta , quibus et quomodo prdMli-
caredeberenty intimavit. Incredulas ciyitates increpa-
yit. Septuaginta duobus rerersis atque gaudentibus^
prsecepit non de subjectione daemonum, sed de suo-
mm in coelo nominum scriptione gaudere. Confessio
hndis refertur ad patrem. Beatos dicit Dominus disci-
pnlorum oculos y quia vident quae priores justi et
reges voluerunt videre et non viderunt (5).
Tentanti legis perito dogmata yerae salutis insinua-^
yit^ et paradigma de homine descendente de Jeru-
salem in Jericbo et de casibus ejus protuiit ; et
Samaritannm, qui, transeuntibus sacerdote et levita,
Tolnerato a latronibus subvenit, proximum miseri-
cordiam faciendo illi fuisse palam monstrayit (4).
In castello Jesus hospitium subiit , et querelam mi-
nistrantis Marthce de sorore non eam adjuvante com-
pescuit; quia optimam eam partem elegisse asseruit (5).
Matthaeus in oratione dominica septem petiliones
/
(i) Matth. XX, i7-a4; Marc. x, 5a-4^. — (a) Luc. ix, 5i-56. —
(3) Luc. X, i-a4. — (4) Matth. xxn, 54-4o; Marc. xii, !i8-34; Luc.
X, iS-Zrj, — (5) Luc. X, 38-45.
48 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
ita describit ; JPcUep noster qui es in ccelis, sanctifice''
turnomen tuum. jid^eniat regnum tuum. FicU vo^
luniCLs tuuy sicut in ccslo et in ierra. Panem nostnfm
quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis debita
nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris.
Et ne nos induccLs in tentationem. Sed libera nos a
malo. Arrijen. In tribus priihis petitionibus poscuntur
aetema, in reliqnis quatuor temporalia, quae tamen
ob aeterna consequenda sunt necessaria (i). Forro
Lucas quinque petitiones ita complexus est : Paier,
sanctificetur nqmen tuum. Ad^^eniat regnum tuum.
Panem nosirum quotidianum da nobis hodie. Et di-
mitte nobis peccata nostra, siquidem et ipsi dimiui^
mus omni debenti nobis. Et ne nos inducas in tentor-
tionem. Ecce septem petitiones secundum Matthaeum,
abbreyiatae sunt in quinque secuudum Lucam. Nomen
quippe Dei sanctificatur in spiritu. Dei autem regnum
in carnis resurrectionc venturum est. Deinde tres
alias adjungit, de pane quotidiano, de remissione peo-
catorum, de tentatione vitanda. In his competentcsr
intelligi possunt quaecumque in hac et alia vita hominl
necessaria sunt (2). Rogatus itaque Jesus a discipulis :
DominCy doce nos orare^ non solum formam orandi,
sed instantiam frequentiamque tradit orandi. De per-
severantia arationis assiduae suos admonet, et amici
tres panes media nocte petentis parabolam exhibet;
petendum, quaerendum, pulsandum persuadet. Hor-
tatur enim petere epulas verbi Dei, quibus alatur
amicus, id est Tinimus; quaerere amicum, qui det
afiluenter, id est Dominum; pulsare ostium divinae
(i) Matth. VI, 9-1 5. — (a) Luc. xi, 2-4.
LIBER PRIMOS. 49
dementiffi, per qilod ingrediuntur in thesaurum sa-
pientiffi^ quo servantur coelestes delicise. Panis intel-
ligitur charitas ^ cui opponitur lapis , id est avaritiae
duritia. Fiscis est fides invisibilis propter aquam bap-
tismi^ vel quia de invisibilibus locis capitur, nec in
hujus mundi fluctibus circumlatrata frangitur; cui
Tenenosus serpens opponitur , quo perfidia vel incre-
dulitas figuratur. In ovo spes indicatur. Oviun enim
nondum est foetus perfectus , sed fovendo speratur.
Spei vero desperatio contraria est, quds scorpione
figuratur; cujus aculeus venenatus incautum retro
percutit, et clancula punctione subitam perniciem
ingerit.
Blasphemos et ingratos beneficiis, quas videbant,
Salvator redarguit. De armato a fortiore devicto
ezemplum contulit, et de immundo spiritu septempli-
citer in hominem regresso tractavit (i). Exclamanti
mnlieri , beatum esse ventrem qui eum portasset ,
re^K>ndit eum esse beatum qui servaverit verbum
Dei (a). Fost curationem hominis in quo tria simul
signa perpetrata sunt (csecus enim videt^ mutus loqui-
tur, possessus a daemone liberatur) , veritas plurima
salutis verba edidit, tentantes pharisaeos ratione com-
pescuit^ lucemam sub modio non esse ponendam,
sed super candelabrum, dixit; oculumque simplicem
esse debere docuit (3).
Apud pharisaeum prandere rogatus , cogitantem
cur ante prandium judaico more non esset baptizatusi
(i) Matth. xu , 3i-4^; Marc. iii, a^-So; Luc. xi, 21-26. —
(a) Luc. XI, 27-28. — (3) Matth. xii, 22-28; Marc. 111, 22-26; Luc.
XI, 14, 2g.36.
I. 4
50 HISTORIA ECCLESIASTICA.
de extmori baptismate, dom interiora sordibus soele-
rum plena siut, notavit, et yes sexies pharisaeis dicens^
multa eorum mala coaddit (i). Diseipulis quoque pne*
cipit a fermento hypocrisis cavere , et eos qui corpus
occidunt non metuere; nec in persecutione , quid lo-
cuturi sint , cogitare (2)*
Fetente quodam inter se et fratrem suum diyidi
haereditatem, parabolam ponit de divite avaro. Mox et
discipulis sollicitudinem cibi vestisque^ qua carent
avesy prscipit evitandam (3). Pusillo gregi regnum
promittens, possidenda vel possessa propter elemosjna
vendiy lumbosque praecinctos et luceraas ardentes
esse debere jubet. Yigilandum quoque, servi boni
malique mentione facta^ imperat. Servum scien-
tem voluntatem domini sui, nec facientem, mul-*
tis; ignorantem vero^ paucis vapulare confirmat (4)«
Ignem in terram se dicit necessitudine divisionum
missurum, et faciem coeli probantes debere tempos
intelligere manifestum, atque consentiendum adver-
sario in via pronuntiat (5).
Nuntiatis quibusdam a Filato occisis, ait omnes,
nisi poenitentiam agant, similiter perituros; vel sicut
illi X et yiii turris ruina oppressi. Farabolam quoque
desterili arbore fici ponens, indicatpoenitentiamdi^
ferentes (6).
Mulierem ab annis x et yiii curvatam sabbato eri-
git f et de cura sabbati murmurantes bovis adaquandi
(i) Matth. mii, i5-38; Luc. xi, S^-Sa. — (a) Matth. xri, 6-12;
Marc VIII, i5; Luc. xii, i-ia. — (3) Matth. vi, aS-54; Lnc. xii,
i5-3i. — (4) Luc. xii, 3a-48. — • (5) Lqc. zii, 49-59. --< (6) L«c.
Xill, x-9.
LIBER PRIMUS. 51
exemplo dqpellit, gaadente populo de gloriosis ejm»
miraculis (i).
Regnum Dei grano sinapis comparans et fer-
mento, de angusta quoque vitae via paucorum lo-
quens : ErwU, inquit, nomsimi pnmi^ et primi
noinssimi (2). Herodem Dominus vulpem , quo prop-
ter dolos et insidias haeretici designantur, appellat;
et Jerusalem alis ejus protegl respuentem incre-
pat (5). Hydropicum sabbato curat, et velut de hu-
moris puteo liberat (4)* Murmurantes pharisaeos asini
vel bovis in puteum cadentis extractione confun-
dit. Humilitatem quoque sectandam docens, in con-
▼ivio primum accubitum non esse quaerendum; nec
divites , sed pauperes ., qui non retribuant , esse
pascendos (5).
XIU. Multis modis Dominus Jesus Ghristus consu-
lens humanae saluti, ponit parabolam de invitatis,
qui se excusare studentes, coena non fuerunt digni.
Pk*imus propter villam quam emerat, yenire noluit;
quo designantur terrenae amatores substantiae, pro
qua parvipendunt coelestibus inhiare. Alter pro quin-
que jugis boum detentus , non iyit; quo figurantur
curiosi^ qui corporeis sensibus illecti sola exteriora
oognoscere curant, et dum aliorum yitam inyestigant>
sui curam negligentes aetemae salutis epulas appetere
refutant. Tertius pro uxore recusayit venire ; quo de-
monstrantur hi qui camis irretiuntur yoluptate. Sic
dum hunc terrena cura occupat, illum alieni actus
(i) Loc. XIII, ia-17. — (3) Matth. xiii, 3i-34; Marc. iv, 3o-3a;
Lac XIII , i8-3o. — (3) Luc. xiii , 3i-35. — (4) Luc. xiv, 1-4. —
(5) Lae. xnr, 5-i4.
M HISroUA EOXESIASTICA.
flfpx cogitalio dmstat , aherras etim Mcntcm ▼<>-
liqilas camis inqmiiail, fastidiosas qoisqiie id c|iiilas
pcrnmis Tits noo fcslirat(i).
SaHalor scqncnlilNis Inrlits neocssitiMlioes insiqiery
ctaniman soam rclictiirisy et msnmpta cnioe ipsnm
secntaris, simililndincm cdificindae Imrris ne dcficiant
snggcrit, et dc bello dnomm rcgnm ezcmplnm pro-
ponit (3).
Mnrmaranlibos dc peocalomm conTiTio panbohm
OTis ct dragmae ponil ; qoamm sicnt pcrdilio possesso-
rem oonlrislaTil , sic inTcnlio ladificaTil. Gaodiam
itaqne dc poenilenlis salale (alnmm angdis cominen->
dalnr. Poenilenlia Tcn cst pcrpctrata mak phngcre
et deflenda non ilcrarc. Bebet ctiam qni oommisit
prohibila, sibimelipsi abscidere ooncessa, nt Tolnn-
tati saUsfiicial diTinse (5).
Dominos parabolam ponit dc fingi el lnxarioso filio,
et rercrsionc prodigi ad palrem, et bcnignitale qna
pailer com suscepil et oscolatas esl ; et indoit slola
prima , id cst Tcste innocenti» , et dedit annolom sin-
oerae fidci, et calcismcntSy idest officiom CTangeliaandi.
Manos ilaqoe et pedcs conTcrsi , id esl opos et corsomy
Deos omaTity et ocdso Tilolo saginalo conTiTiom
oelebraTil. Unde senicHr filios , id esl Jodaicos popolos^
de i^irOy id est exlcricuri obserTslione, ot domoi ap-
prc^nqoaTil» et sjmphoniam et cbomm aodiTit, id
est eodesi» filios Spirilo Sanclo pleuos consonis Toci-
Ims ETangeliom praedicare adTarlit; oognila Istitiae
Gump ptlri indignalos cst; et qood suae dcTastalori
ir, 16-M. — (1) Lnc. xrr, a5-5a, — (5) Loc. !▼, i-io.
LIBER PRIMUS. 53
substaiiti» cum meretricibus viiulmxi saginatum occi-
derity sibique praeposuerit, conquestus est (i).
Deinde Dominus de villico iniquitatis ex dissimilitu-
dine introducit exemplum, qui actu solertiore mi-
nuerat domini sui debitum (a).
Non posse Deo servire et mammonae asseruit.
Avaros increpat pharisseos , legemque dicens vel pro-
pketas usque ad Joannem Baptistam , immisericordem
divitem purpuratum et pauperem introducit ; osten-
dens qualia passuri sunt raptores , si sic merientur pu-
niri tenaces (3).
Vae dicit scapdalizanti , poenitenti vero fratri etiam
septuagies septies praecipit remittendum (4)-
Augeri sibi petunt apostoli fidem , et audiunt de
translatione arboris facultatem; positaque similitu-^
dine de servo arante vel pascente, docet ut iuutiles se,
eiiam implentes quae praecepta sunt^ fateantur (5).
Dum iret Jesus in Jerusalem , transibat per mediam
Somariam et Gaiilaeam. In ingressu cujusdam castelii
decem leprosos mundavit, quorum unus tantum, et
hic alienigena, ad gratias refarendas rediit (6).
Interrogatus de tempore regni Dei, respondit non
cam obsa^vatione venturum , et fulguri comparat Fiiii
hominis adventum. Repentino die judicii dicit homi-
nes occupandos , et «quiparat illum diem diebus Noe
vel Loth , quando velox intaritus supervenit mortali-
bos» Loquitur etiam debinis in lecto, in mola et in
i^;ro ; singulos assumendos et singulos pronuntiat
(i) Luc. XV, ii«3a. — (2) Luc. rvi, 1-8. — (3) Luc. xvi, i3-3i. —
(4) Matth. zviii, 21 , m; Luc. zvii, t-4* "— (5) Matth. ivii, ao ; Luc.
XVII, 5« 10. — (6) Lttc. zvii, 11-19.
54 HISTORU ECCLESlASnCA.
linqaeiidos. Lecti nomhie figiiratiir qnies eodesMe. De
duobiis loqnitnry qnasi de dnobus homiDiiMis; sed in-
tdligendnm est de dnobns aflfectioiiiim g e ti er ib u s . Qpk
enim pro Deo coiitiiienti» stndet, nt sine nlla soUicitii-
dine TiTens ea qnae Domini snnt cogitet , assiimetiir a
Deo ad «temam beatitndinem. Qni Tero hinnan» lan-
dis aiiK>re, tcI alia qnalibet Titiomm cormpliotie ca-
rens statnm monasticae Tit« , qna imbntns est^ laeserit,
aetenue miseri» relinqnendns est, nt in lamentatione
Jeremiae insinnatnr, qni otiosae cnjnslibet et peocalricis
animae sub Jndaeae specie lapsom describens, ait : Vide-
nmi eam hasles, ei derisenmt sabbaia ejus (i). Dnae
molentes propter temporalinm negotiomm orbem et
circaitnm significant plebes , qnae sicut feminae a Tirisy
sic debent regi a doctoribns ; et in Tariis laboranles
artibusy ecclesiae deserTiunt usibus. Una pars assnme-
tur, quae connubia propter amorem tantnm generis
exercet , terrenamque substantiam ob acquirenda ooe-
lestia dispensat. Relinquetnr antem, quae conjngiis ob
illecebras camis serrierit; terrena Tero si qna ecde^
siae, Tel pauperibns obtulerit, ideo feoerit, nt quasi
redemplo Dmnino his amplins abundet. Duo in a^|ro
designant operantes in ecdesise ministerio, tamqnam
in agro Dei. Assnmetur, qui sincere Terbum Dei pra^
dicaTerit; rdinquetur, qni Christum non casley sed
ex occasioue annuntiaTerit (2).
His tribus hominnm generibus oonstat ecclesia , qnae
binas habent diflerentias : propler assumptionem et
cdictionem. Unde tres Tiros Ezechiel propheta libera-
., I, 7. — (a) Lac. ivii, ao-57.
LIBER PRIMUS. 55
tMTidit^ Noe, Danid et Job (1)^10 quibus designan-
tor praedicatores , oontinentes et conjugati. Nam Noe
archun inundis rexit, ideoqne figuram rectorum t^
nuil. Daniel in aula regia abstinentiae deditus fuit , et
ideo vitam continentium designavit. Job Tero in con-
jngio positus , et curam propriee domus exercens , Deo
placuit; per quem digne bonorum conjugum ordo
figuratur.
Quoniam oportet semper orare et non deficere,
Dominus parabolam de Tidua ponit, quae de adTersa-
rio suo ultionem ab iniquo judice postulayit ; assi-
dnisqne precibus , propter t«dium, quod petebat per-
tinaciter, impetraTit (a).
Oratione pharisei in templo et publicani proposita ,
dooet non jactanda merita, sed confitenda peccata.
Boni jugiter orant, ut de inimicis talem yindictam
obtineant ut omnes mali pereant. Duobus quippe
modis midi perennt, aut conTcrsione ad justitiam,
aut amissa per supplicium male faciendi potestate (5).
Tradendum se Jerosolymis , passurumque , Domi-
nns praedicit ; et juxta Jericho mendicanti (4) secus
Tiam andiyit, stans adduci eum ad se fecit, et poscenti
Inmen pie restituit (5).
Perambulans Jericho, Zachseum principem publi-
canorum snper arborem Tidit , et in ejus , qui satis
desiderabat eum Tidere, domo hospitium suscepit . Mur^
mnrantibns Judaeis, quod ad hominem diTertisset pec-
{ij Esech. Mv, 14. — (a) Loc. Ivm , 1-8. — (3) Luc. ivm, 9-14.
(4) On troave sibi audire dans Apnl^; audiens dicto ^ plasiears
reprises dans Gomelias Nepos^ et m^e dans Gic^ron.
(5) Matth. u, i8-34; Marc. z, 3a-53; Lac. zviii, 3i-43.
M HISTOUA ECCLESIASTICA.
catoraiiy §iMDM in fidei Teritate Zaduras dixit ad Do-*
miniim : Ecce dimidium bonorum meorum, Dominej
do pauperibus; ei si quid aliquem defraudoid reddo
quadruplum. Ait illi Jesos : Hodie salus domui htdc
fada esi y eo quod et ipse fiUus sii AbraluB. Fenii
enim Filius hominis qunerere et saUHxre quod pe^
rierai (i).
Deinde parabolam ponit de nobili qoodamy qni
abut in regionem longinquam accipere regniim et
rererti; et de senrisy qnibiis deoem mnas dedit, nt
negotiarentor ez eis. Reyerso autem primns ait : Do^
nune,nmaiuadecemnmasacquisivii.¥maJ!^Be^
ordo doctomm est in circnmcisionem missomm,
qui nnam mnam n^otiatnrns acoqpit, qnia unnm
Dominnm , nnam fidem , nnmn baptisma , nnom Deai
|HraBdicare jnssiis est. Sed haec eadem mna deoem
mnas adqoisiTit, quia popolnm sob lege oonstita-.
tum sibi docendo sociayit. Illo feiiciter remonenito ,
alter ait : Domine, mna iuafecii quinque mnas. Ser-
Tus iste^ ccetns est eomm qui in prsepatio evango-
lizare missi sunt, meritoqiie iliis divinitus prseponnn-
tur^ qui per eos ad cultum nnius Dei nuMrtificaUs
sensibus camis conversi sunt. Forro alter serms^
qoi , negotiari jussus , accqitam Domini pecuniam in
sudario reposuit , denotat eos qui , ad praedicandum
idonei, praedicationis officinm, jubente Domino, per
ecclesiam xel saltem suspicere, vd snsceptnm digne
gerere detrectant. Pecuniam in sudario ligare est per-
cepta dona sub otio lenti torporis abscondere. In hac
parai>oia, per duos servos fideles intellige utriusque
(i) Lac. xn, i-ii.
UBER PRHfUS. 57
popnli doctores; per decem et qaiuqtte mnas, in Ho^
minmn credentes popnlos ; per ^Mir^nmi neqnam , ma-
loa cathplicos; per inimicos, qqi genuinum heeredem
snper se regnare noluerunt, impietatem eorum qui
Terbum fidei aut nunquam audire , aut male interpre-
tando corrumpere maluerunt ; per messionem seminis
Don seminati , eorum etiam , quos verbum Dei nec
audire contigit, discussionem. His nimirum quinque
personis omne genus humanum, quod in die judicii
futurum est , exprimitur. His dictis , Jesus praecedebat
in Jerusalem (i).
Solus Joannesy cum encaenia hieme fierent Jero-
solymisy commemorat Judseos dixisse ad Jesum am-
bulantem in porticu Salomonis : Quousque animam
nostram toUis? Si tu es Christus, dic nobis palam.
Inde sumpta opportunitate sermonis , dixit : Ego et
Paier unum sumus; et alia sublimia protulit. Unde
Jndaei malignitate csecati lapides sustulerunt, ut lapi-
darent eum. Deinde itemm trans Jordanem , in locum
ubi Joannes primum baptizarat, abiit et iUic mansit.
lUnc mnlti Tenerunt et in eum crediderunt (a).
Xiy • Bethaniae Lazarus infirmabatur, pro quo soro-
rea ejm Maria et Martha miserunt ad Jesum > dicentes :
Domine, ecce quem amas infirmatur. Audiens Jesus^
dixit : Infirmitas hcec non est ad mortem y sed pro
gloria Dei, ut glorificetur Filius Deipeream. Tnnc
(i)Liic. ZII9 11-28.
(3) Jfdaim. Zy aa-41* H 8'agit aa cflmmencemcnt de cet aliii^ de k
&l» institii^ par Jiidas Maiiiab^ , en m^moire dc la pnrification da
temple apr^ sa Tictoire sor !Nicanor. Gette flte se c^^rait le oS de
Cadeo , qni r^pond k notre mois de d^mbre. Yoyez le chapitre x da
deniitoe livre dcs Machabtes,
«8 HliTOUA EOCLL^USnCA.
daoboft ibi Aim ■aniMt, ei porta cnm discipolis
MiU io lmA?nm akiil, ei LaEZVnm qoatnor dieft jam in
manonicxito habeniem ioTeniL Martlia, at cjns ad-
Teotom aodint , 6de fortis • occnrrras illi , dixit : Dih
mine, sifuisses hic^fraUr meus nonfuisset moriuus*
Sfoderatis otitnr Terbis , qns intempennter dolet in-
teritam fratris. Martlia post matnam cnm Christo
coUocntiooem « Teramc{ae fidei confessionem , qna cre-
didit eam Dei filium» Tilam et lesurrectionem, Ua-
riam TocaTit saam sororem, dicens snppressa Toce:
Jfagisier adest ct vocai te. Ilb cito samxity extra
castellam, obi Sakator sab&titerat, iTit; et Tidens
eum y ad pedes ejus |Hno6trata dixil : Domine, si hic
fuisses, fraler meus Lazarus non fotisset mortuus.
Fons pietalis plorantibus amicis pro morle amici plo-
raTit, sed flendo inexplebile gaudium snis pqierit.
Jesus fremeus in semetipso, ad monumentnm renit,
lapidem de spelunca tolli praecepit , et quatriduanum
jam foetentem Toce magna TocaTit : Lazare! venijth
ras! Et statim prodiit , ligatus manns et pedes institis;
quem Dominus mox jussit soKi a discipulis. Facto tam
glorioso et cunctis seculis praedicando miraculo , non
omnes crediderunt in Jesum, sed multi ex Judaeb,
qui Tenerant Mariam et Mai^lbam consoburi , et Tid^
rant insperatam resurrectionem Lazari (i).
Flnres mortuos Dominus suscitasse non dubitatur,
sed in sancto ETangelio tres tantum certi causa mys-
terii suscitasse legitur. Per filiam archisynagogi, qufle
ilitw. domesticoB parietes paucis Tideutibus resusci-
IMn ett^ dcsignantnr peccatores, qui peccatum intns
r-iS.
'Wm PRIMUS. 59
io oonaeieiitui Gimsimi habent, et neodam ad apus
erumpiiiiC, Hof jriertimque diTina inspiratio resiisci-
taty dnm eos a fafkvo coAtensu privata emendatione
rerottl/ Per filium ridute, qni ettra portat urbid ek-
tai WI9 -efe multiscementibus a Christoremscitatiis
est, 4notaBtia* rei^ qui post oonsensum ad perpe-
tnmdttn fiiciniis exeunt , et quasi nuirtuum de latebris
Mkte pvofenmt ; ut quod latebat in secreto , appareat
in pidrfico. Plerumque tales salubriter admonentur,
et-TtuiMo dignae conversionis diTinittis yiTificantur ;
mnllu scientibus, qni inde ketantnr. Per Lazarnm
j*A sefAdtnm, jam foetidnm, peccantes figurantur,
qai ptit^ etiam oonsu^udine implicantur ; adeo ut
ispm iMXi ebnsuetudo non permittat eos intelligere ma-
faini ditr^od iGM^iunt; unde crebro defendunt nefas
qtmd ^HdM^ : jamque yeltit ingenti mole perrersae con-
snMiidifUK^^Dbruti sunt. Procaciter irascuntur, cum
r^^np^ettMMiir; et foetent, dum prav® opinionis
dbgib jMH^m d^rogantur, prozimiqne yidentes eos,
eonUi%:Ma]^b lei^mitur. IUi tandem, qui humano
judicio damnaiidi censentur, intrinsecus a Deo yiyifi-
en^9 pMMi']^'sacerdoMle ministerium absolynn-
Wr. Alhiit^: cMmis hOmor mortnus nascitur originali
peticsrtO/Arimir dies lAorfis est , quam dedit origo pro-
peginis* SeMnda dies' est mortis , dum crescendo ado-
leisitlttimo; yenit ad'aniK>s rationis capaces, incipit
HErie InlMre naturaliter legem, qoa docentm* natura-
KMK^^bMnines^ ut quod sibi fieri nolunt^ aliis ne &-
cimt^^ied hatte transgred} andent. Tertia dies mortis
esl y dum ieripfa lex homini datur ; sed ipsa quoque
oontemnitur. Post omnia Christus yenit , Eyangelium
attulit, r^um coelorum praedicayit; maie facienti-
60 HISTOUA ECCLESUSnCJL
bnft winatM est gcfaennani, et bcoe TiTcntibiu Titam
pranisit sf ernam. ETuigeliiiiii etian oonleninitnr, et
luDC est qnarta dies mortis, qua Laaras in mansoleo
jacnit. Itcm alitcr : primo csl titiUatio in ooirde, ae-
cundo consensnsy tcrtio factnm, quarto coDsnetndo.
His itaqne modis ms oecidit ct in scpnlcbro pntres-
cit. Gntia Dei pcr pcocatnm don^tos rerocat , et
peocatorun mole dcpraasos ad Titam
1 1 1 1 1 1 II 1 1 1 1
DiTuIgato deitatis mirabili miracnlo rdatioDe mnl-
tomm, qni pnescntes cnriose inspcxcrant insperata l^ge
de tnmnlo processisse L^iarQm , coUe^rant pontifioes
et pharisaei consilium adTenns Jcsnm, ct propbetante
Caipha decreTemnt nt interficenent cnm. Abiit ergo
JesQs in resiionem jnxta d c&eitum , in ciTitatcm qnae
dicitor Epbrem, ibiqne morabatnr cnm discipnlis
snis. Principcs enim saceidotnm et complioes eoram
dederant mandatnm nt , si qnis cosnoTcrit nbi sit, in-
dicety ut apprchendant eum. Timdiant qnqipe ne
mundus lotus sequcretur enm, et Tcnientes Boinani
loUerent eis regnum (i\
Jesus ante scx dies Fascb« Tcnit BetbaniaB» ibiqne
feoemnt ei coenam. llartba ministrabat , Laiaras too
discnmhehat. Maria libram nngnenti nardi pistici pra-
tiosi aooepit, pedes Jesn nnxit et capiUis snis extersit.
Naidm aramatica ^iecies est« Pistis graece , fides di-
biUM : inde pisticnm, id estfidde, didlnrmi-
cadaTer eo pernnctnm a pntredine
Domns impletnr ex odore nngnenti,
imp tffgi ifr rdigiosfle Titae bona fima.
LIBER PRIMUS. 61
Suavitale odoris , qna domus implela est , Judas infe-
lixy qui {iir erat et localos habens, scandalizatus est,
derotfle etiam mnlieris fidele ministerium reprehendit.
Sed Dominus ei temere objui^anti mansnete respon-
dit : Sine iUam; bonum enim opus operaia est in me.
Amen dico iibi : narrabitur in toto mundo qubdfecit
h(BC in memoriam ejus (i).
Plnres curiositate ducti Bethaniam adierunt, et La-
zarum manducantem cum Christo viderunt, ketique
testimonium mirandi operis perhibuerunt. Invidentes
ergo pharisaei cogitaverunt resuscitatum interficere;
8edfi*ustranitebanturobstareGhristiomnipotentide(2).
Xy • In crastinum turba multa , quae convenerat ad
diem festum , cum audisset quia Jesus yenit Jerusa-
lem f acceperunt ramos palmarum , et processerunt ei
obyiam. Appropinquante hora immolationis, agnus
Dei locum expetiit passionis. Qui cum yenisset Beth-
phage ad montem Oliyeti , tunc duos ex discipulis suis
misit , dicens : Ite in casteUum quod contra vos est^
ei statim iwerdetis asinam alligatam, et pullum cum
ea. Sohiie, et adducite mihi. Euntes autem disci-
puli^ asinam et pullum adduxerunt, super eos yesti-
menta sua imposuerunt^ eumque desuper sedere
fecerunt. Ecce rex noster, sicut de illo jamdudum
yaticinatum est , non sedet in curru aureo purpura
fulgens, nec ascendit fervidum equum discordiae et
litis amatorem; sed sedet super asinam tranquillitatis
et pacis amicam. Non habet in circuitu suo splenden-
tes gladios, sed yenit mansuetus; non ut per poten-
(i) Matkh. XXVI, 6-i3 ; Marc. xiv, S-g; Joann. xii , i-8. — (2) Joann.
69 HISTORU . BCCUBSIASTIGA.
tiam tinieatur, sed ut propter mamuetudinem diliga-
tor. Flurima t^irba stfaYerunfe» Testimenta 8ua io.Tia;
aiii autem caedebant frondes de arboribfis et stemebant
in via. Turbae aiutem, quae praeced^bant et quae seque-
bantur, clamabant dicentes : HostmnajiLio Dwidl
benedicUis qui venit in nomine Dominil benBdictum
regnum patris nosiri Dasfidl Hosanna in excelsisl
Quidam pharisaeorum dixerunt ad illum r' Magister,
increpa discipulos iuos. Quibus ipse dixit : Dico vobis^
quiasi totcuerint hi ^ lapides clamabtmt (^t). Cltan au-
tem appropinquayit , yidens civitatem, silper illam
fleyity et mala illi praescius futurorum praedixit immi^
nentia, eo quod tempus Tisitationis suae non cogno-
verit. Cum intrasset Jerusalem , commota est universa
civitas , dicens : Quis est hic? Populi autem (ticebant :
Hic est Jesm propheta a Nazareth Galilasa:. In
templum Dei intinTit, omnes Tendentes et ementes in
iUo ejecit; et mensas nummulariorum et cathedras
vendentium columbas eTertit, dicens : Scriptum est :
Domus mea domus orationis vocabiturj vos autem
fecistis illam speluncam latronum (2). Accedentes ad
eum caecos et claudos in templo sanavit. Yidentes autem
principes sacerdotum et scribae mirabilia quae fecit ,
et pueros gratulanter in templo clamantes : Hosanna
filio Daifid! felle livoris indignati j dixerunt ei : Audis
quid isti dicunt? Jesus respondit : Audio. Nunquam
legjistisy quia ex ore infantium et lactentium perfecisti
laudem (5)?
(i) Matth. XXI, 1-9; Marc. xi, i-io; Luc. xix, 29-44» Joann. xii,
ia-i5. — (a) Isai. LYi,7; Jerem. vii, ii;Matth. xxi, io-i3; Marc. xi,
i5-i7 ; Lac. XIX, 4^, ifi ; Joann. ix, i5-i6. — (5) Matth. xxi, i4-i6.
LIBER FiHMUS. 63
omiiibas/ vnaliTQlos cives reliquit,
et cumxu ip Bethaniam exiit, ibiquemansit^Maiie
revertensin ciTitJiNlny esnriitf^ arborem fici, quae
secusyiamatabat ^TMit. Sed inimpihily nisi folia tan-
tum, inrenift^^ ^t ixyledibens air-: Nunquam ex iefruo
tus nasceUur in sempitem^m. Continuo fipulnea aruit,
per quam synagoga designatur, quae verba legis^iion
finotas hahiiit(i). ^^ ' *
Interrogantes in qua potestate in templo tan^ p f fe -
dbrafaceret^ interrogavit baptismum Joannis de coelo
eraty an ex hominibus. Tam brevi quaestione Chris-
tns insidiantes ^ibi confudit et cQrum ora obturavit.
Nam qi|od e coelo Terum sciebant^esse, confiteri no-
Inerunt pro malignitate, nec palam negare ausi sunt
pro torbarum timore.
Deinde parabolam ponit de dnobus filiis, qnos pater
in vineam misit; quibus if itium et finis diversus fuit.
Unus enim patri non yerbo, sed actu obedivit; alter
▼ero non ore , sed opere spernens, contradixit (2).
Aliam quoque de agricola Dominus adjecit, qui vi-
neam plantavit, et peregre profectiu*us colonis-eam
locavit. Qni servos ejus , dum vineae fructus reposce-
rent, apprehenderunt. Alium ceciderunt, ut Jere-
miam; alium occiderunt, ut Isaisun; iilium vero lapi-
daverunty ut Naboth et Zachariam : noTissime Filium
Dei crucifixerunt. Mjstice servus unus et alter mitti-
tur, cum lex, psalmus et prophetia legitur; quorum
monitu bene operetur. Sed missus caeditur, ejicitur,
cum sermo contemnitur; Tel , quod pejus est , blasphe-
(i) Matth. XXI, 17-19; Marc. xi, i3, i^. — (a) Matth. xxi, a3-3a;
Marc. XI , 27-33 ; Loc. xx , 1-8.
64 HIStORIA fiGGLESIASTIGA.
matur. Haeredem, quantumad se, occidit^ qoi Filimn
Dei oonculcaTerity et Spiritui gratiae contumeliam fe-
cerit. Perdito malo cultore^ alii yinea datur ; dum do*
num gratiae, quod superbus perdit ^ humilis accipit(i).
Tertiam parabolam de nuptiis . edidit^ quas pater
rex filio suo fecit, et invitatos contemptores missis
ex^reiftibus puniit (2).
'Pharisaei cum Herodianis teptaTerunt si licet cen-
sum dari Caesari, an non. Delato nomismate, respon-
dit Jesus : Reddite CcBsari quce swU Ccesaris, ei Deo
quce Dei surU (3).
Saducsei quoque tentaverunt de muliere quse sep*
tem viros habuit; cujus in resurrectione futura sit?
Jesus vero respondit : Erratis, nescierUes scripturas
neque virtutem Dei. In resurrectione vero neque nu^
bent neque nubentur; sed erunt sicut angeli in ccelo.
Ecce bonus magister securitatem insinuat filiis eccle-
siae f quod resurgeutes perfruentur Dei visione sine
corruptionis labe (4)*
A legis doctore interrogatus quod esset mandatum
magnum in lege , dizit : Diliges Dominum Deum tuum
ex toto corde tuo et ex tota cmima tua et ex omni
mente tua. Hoc est maximum et primum mandcUum.
Secundum autem simile est huic : Diliges proximum
tuum sicut teipsum. In his dudbus mandeUis universa
(i) Matth. XXI, 35-4i ; Marc. xii , i-g ; Luc. xx, 9-16. — {1) Matth.
xxii, 1-14.
(3) Matth. XXII, i5-2a; Marc. xii , iS-i^; Luc. xx, ao-a6. La
forme nomisma ^tait plus conforme k l'^tymologie grecque de ce mot,
et plns frequemment employ^ au moyen age qne numisma qoi a pr^
valn.
(4) Matth. XXII, 23-33; Marc. xii, 18-27; Lnc. xx, 27-40.
LIMSR PRIMUS. 65
Ux pendetei propfufUe. Interrogatos de Ghristo^ cujus
esset filius , confutavit , et Christum David dominum
manifestavit, et illis silentium tale imposuit ^ ut nullus
aiideret eum ex illa die ampiiui interrogare; sed jam
aperte niterentur romanae potestati tradere (i). Tunc
Jesus ad turbas , discipulosque suos locutus est : Super
caihedtam Moysi sederurU scnbce et pharisasi. Onmia
ergo qucBCumque dixerirU vobis , sen^aie eifaciie; SC"
cundum vero opera eorum noliie/acere. Dicuni enim
ei nonfaciuni.' AUigani auiem onera gravia ei impor-
tdbiUa, ei imponuni in humeros hominum^ digiio auiem
suo noluni ea movere. Omnia vero opera suafaciuni
ut videaniurab hominibus. Dilaiani enim phjrlacieria
sua et magnificani fmbrias. Amani auiem primos
recubiius in ccenis, ei primas caihedras in sjrnago^
gis j ei saluiaiiones in foro , ei vocari ab hominibus
Rabbi. Kos cuUem noliie vocari Rdbbi; unus esi enim
mjagisier vesier; omnes auiem vos fraires estis. Et
patrem noliie vocare vobis super ierram; unus est enim
pater vesier^ qui in coelis est. Nec vocemini magistri^
quia magisier vesier unus est Christus. Quimajoresi
vestrum y erit ndnisier vesier. Qui auiem se exaliaife"
ritj humiliabiiur; ei qui se humiliaiferii , exaliabiiur.
Vce vobis, scribce et phariscei kjrpocriicB ^ qui claur-
ditis regnum caslorum anie homines. Vos enim non
intraiis, nec introeunies siniiis iniroire. Jesus itaque
multa saluberrima edidit, simplices docuit , hypocri-
tas reprehendit. Locutus est de jurantibus in templo,
et auro quod in templo est; de altari et donis quae
in ipso suntjde divina pietate, quae prophetas et sa«
(i) Matth. mi, 34*4^; Marc. xii, 28-37; ^^^' ^' 4f~44-
I. 5
66 HISTORIA ECCLESIASTICA.
pientes et scribas miserit; de cnidditaile Jn dg o mn i,
qoa missos a Deo nriis generibos mortis pa«ierit (i).
Saper Jemsalem lactam edit; non saxai , sed homines
jrfangit. Jemsalem fl^iliter ingeminaTit, qnae pfo-
phetas occidit, et a malitia resipiscere non Tolt (2).
De templo Jesns exiTit, et ostendentibos discipslis
magnas «dificationes templi , respondit : N^ relin^
queiur lapis super lapidem, qui FHm desinuUur. Se-
dente eo saper montem OliTeti , discipoii secreto, sicot
Matthsens Marcosque attestantnr, tempns et signa pne-
dictse destmctionis interrogant. Ille perdmctantibiis
de fine respondit mabi plnrima praecessmra , gentiam
bdh, terrs motos per loca , pestilentias et fimws, ter-
roresqne de coelo et signa magna. Malta Taticinatos
est de fataris persecalionibos , adTentaqoe soo; fide-
libos non praecogitandom , qaid traditi loqoantor^ sed
in patienlia soa possideant animas snas. Circomdan-
dam ab exercito Jerosalem , et Tae prsegnantibos ;
gladiom qaoqoe et captiTitalem , signaque coeli fb»
tora; seqoe Tentorom in nabe cam polestale magna el
majestatepraedixil. Respicite, inquit, quia appropin-
quai redemptio vesira. Ab ebrielate qooqoe et coris
hojas Tilae prohibensy Tigilandum prscipit et oran*
dom. Ehtionem scribarom reprehendity Tidoam in
gazophyhiciam doo sera mittenlem plos omnibos mi-
sisse confirmaTit (5).
Sob exemplo fici arboris docet de adTenta oonsom-
mationis. Parabolam profert de decem TirginiboSy et
(1) ^cm pemoiw qa'il est iudi^ieiisable <
(3) MaMA. nin. — (5) Matth. xut; Mirc.
LIBER PRIMUS. 67
de eo qui ^rvis suis bona sua tradidit et peregre pro-
fectus est ; de adventu Filii hominis in majestate sua
cum angelis suis ; de segregatione ovium a dextris et
haedorum a sinistris; de retributione reproborum in
supplicium aeternum et remuneratione justorum in
^itam aeternam consummavit (i).
XVI, Prima die azjrmorum accesserunt discipuli ad
Jesum, dicentes : Ubi vis paremas tibi comedere Pas-
cha? At ipse dixit Petro et Joanni : Ite in ci^itatem
ad quemdam^ quem vobis demonstrai^erit homOy qui
vobis occurrerit lagenam aquce portans. Sequimini
eum in domum in quam intrat, et dicetis pairifanu-'
Uas domus : Ubi est diversorium, ubi Pascha cum dis'
cipulis meis manducem? Et ipse vobis ostendet cce^
naculum magnum stratum, et ibi parate. Euntes,
sicut dixit illis invenerunt, et Pascha paraverunt. Yes-
pere facto, cum xii venit^ et discumbentibus illis
dtxit : Desiderio desidera^i hoc Pascha numducare
vobiscum antequam patiar, Dico enim vobis quia
ex hoc non manducabo iUudy donec impleaiur in
regno Dei (2). Secundum Joannem, coena facta, cum
diabolus jam misisset in cor ut traderet eum Judas
Simonis Scariothis; sciens quia omnia dedit ei pater
in manus^ et quia a Deo exivit et ad Dominum vadit,
surgit a coena et ponit vestimenta sua. Et cum acce-
pisset Unteum , prsecinxit se. Deinde mittit aquam in
pelvim , et coepit lavare pedes discipulorum et exter-
gere linteo , quo erat praecinctus. Postquam lavit pedes
eorum et accepit vestimenta sua, cum recubuisset
(i) Matth. urv, 32, 53; xxv; Lac. xn, 11-27? — (^) Matth. xxvi,
17-20; Marc. XIV, 12-17; Luc. xxii, 7-16.
68 HISTORIA ECCLESIASTICA.
iterum, dixit eis : Scitis quid fecerim vobis? Vos
vocatis me Magister et Domine, et bene dicitisj sum
etenim. Si ergo ego lasfi pedes vesiros Dominus et
Magister, et vos debetis alter alterius la^are pedes.
Et reliqua usqae ad illud , ubi dicit : Qui me accipii,
accipit eum qui m£ misit (i).
Matthaeus refert quod edentibus discipulis ait Jesus :
Amjen dico vobis quia unus vestrum me traditurus
est. Et contristati valde , coeperunt singuli dicere :
Numquid ego sum^ Domine? At ipse respondens^ ait :
Qui intingit mecum manum in paropside^ hic me tra'
det. Coenantibus autem eis, accepit Jesus panem, be-
nedixit ac fregit, deditque discipulis suis et ait. : jic-
cipiteet comedite : hoc est corpum meum. Et accipiens
calicem, gratias egit et dedit illis^ dicens : Bibite ex
hoc omnes : hic est sanguis meus no^i testameniij qui
pro multis effundetur in remissionem peccaiorum.
Dico autem vobis : non bibam amodo de hocgenimine
vitis usque in diem illum^ cum illud bibam vobiscum
noi^um in regno Patris mei (2).
Dominus, nocte qua traditus est, tribus yicibus
oravit; ut et nos a praeteritis peccatis Yeniam, et a
praesentibus malis tutelam , et a futuris periculis cau-
telam oremus ; et ut omnem orationem ad Patrem et
Filium et Spiritum Sanctum dirigamus. Item notan-
dumest, quod sicut trina est tentatio cupiditatis^ ita
et timoris. Concupiscentia camis, concupiscentia ocii-
lorum f ambitio secularis. Timor nihilominus est mor-
tisy timor Tilitatis et timor dolorum. Contra quse
(i) Joana. xiii, i-!io. — (2) Mattli. xxvi, 21-29; Marc. iiv, iS-aS;
Luc. XXII, 17-23.
LIBER PRIMUS. 69
omnia docet nos debere oratione muniri. Unde et
propter trinam tentationem passionis potest intelligi
Dominus ter orasse.
Joannes insignis theologus asserit quod Jesus post-
quam pedes Petri primo multum prohibentis, alio-
rumquelavit, inter mystica verba propheticse scrip*
turae auctoritate proditorem adhuc occulte denotayit,
dicens : Qm manduccU mecum panem, lemhit conira
me ccticaneum suum. Deinde cum decrevisset eum se-
cuodo manifestare, turbatus est spiritu et protesta-
tus est et dixit : Amsriy amsn dico vobis quia unus
ex vohis tradet me. Aspiciebant ergo ad invicem dis-
cipuii, h«sitantes de quo diceret. Simon Petrus Joanni,
qui supra pectus Jesu i^cumbebat^ innuit , et Joannes
interrogavit : Domine, quis est? Ille, inquit, est cui
ego irUinctum panem porrexero. Et cum intinxisset
panem, dedit Judae Simonis Scariothis. Et post buc-
ceUam^ tunc introivit in illum Satanas et dicit ei
Jesus : Quodfacisyfac citius. Hoc autem nemo scivit
discumbentium ad quid dixerit ei. Ule post haec exiit
eontinuo. Erat autem nox. Cum ergo exiisset, dixit
Jesus : Nunc clarificatus est Filius hominisj et Deus
clarificatus est in eo. Et alia multa dixit mirae pro-
funditatis verba de Tera Dei et proximi charitate j de
Trinitatis unitate , de trina Petri negatione , et Spi-
ritus Sancti Paraditi adventu et consolatione ; de
mandatorum Dei observatione et felici bonorum re-
muneratione ; de fidelium persecutione et infidelium
inexcusabili damuatione; de discipulorum dispersione
et instante jam sui passione.
Incomparabili finito sermone, Jesus oculos in coe-
lum sublevayit, et exaudibilem Patri pro discipulis
>o HISTORIA ECCLESIASTICA.
>uut ot pi^o omnibus qui ci*editari erant per Terbnm
(Ha^uiii iii Deum, orationem benigniter profodit; in
«lua luulto majora quam humana fragilitas petereprae-
miiupnissety pro nobis a Patre clemen tissimus orator pos^
luluvit (r). Tunc secundum Lucamcontentiointerdis-
t*ipulos facta est , quis eorum yideretur esse major. Sed
ca^lestis doctor ad humilitatem eos exemplis omnino
provocavit et dictis. Imbecillium itaque discipulorum
contentionem pie compescuit , et seipsum sola pietate
illorum ministrum astruit. Quibus cum illo perma-
nentibus regnum etiam promittit, et post aliqua Petro
improvide jactanti dicit : Simon, ecce Satanas expe*
tivit vos, ui cribraret sicut triticum. Ego autem rogaid
pro te y ut non deficiatfides lua. Et tu aliquando conf^
{^ersus, confinna Jratres tuos. Qui dixit ei : Domine,
tecum paratus sum et in carcerem et in mortem ire.
Et ille : Dico tibi, Petre : non cantabit hodie gaUus,
donec ter abneges nosse me. £t dixit eis : Quando
misi vos sine sacculo et pera et calceamentis , nunh
quid aliquid defuit vobis? At illi dixerunt : NihiL
Dixit ergo eis : Sed nunc qui habet sacculum, toUai
simiUter et peram; et qui non habet, vendat tunicam
suam et emat gladium. At illi : Ecce gladii duo hic.
Qui dixiteis : Satis est (2).
XVIL £t hymno dicto, sicut Matthaeus Marcusque
commemoranty exierunt in montem Oliveti; ibique
tunc dixit iUis : Omnes vos scandalum patiemini in
me in ista nocte. Inde venit in praedium Gethsemani,
quod interpretatur vaUis pinguium y sive pinguedinis.
£t dixit discipulis suis : Sedete hic; orate, ne intretis
(t) Joum. XIII, 21-XV11, q6. — (a) Luc. xxii, a4-58.
LIBER PRIMUS. 71
m teniaUonem. £t assumpto Petro et duobus filiU
Zebedsi , coepit payere' et tsedere vel contristari. Et
ipse aTulsus est ab eis , quantum jactus est lapidis ; et
"positis genibns orabat, dicens : Paier^ si vis iransfer
calicem hunc a me. VerwftUamen non mea volunias,
sed tuafiai (i).
Apparuit autem illi angelus.de coelo, confortans
emn, et factus in agpnia prolixius orabatj et factus
est sudor ejus sicut guttse sai^gttinis decurrentis in ter-
ram« Ibi trans torrentem Cedrop fuisse hortum in-
telligimusy in quem introiTit ipse et discipuli ejus;
quem locum Judas sciebat. Qui cum accepisset cohor-
tem^ et a pontificibus et pharisaeis ministros, Tenit
illnc cum latemis et facibus et armis. £t confestim
accedens ad Jesum dixit : j^q^, Rabbi. £t osculatus est
enm. Tunc accesserunt^ et manus in Jesum injecerunt^
eumque tenuerunt. Deinde, quod Joannes commemo-
rat^ dixit eis : Quem ^i^riVii? Responderunt ei : Je^
sum Nazareruim. Ut dixit : Ego sum, abierunt retror-'
sum et ceciderunt in terram; et reliqua (p).
Videntes autem, sicut Lucas dicit, ii qui circa ip-
sum eranty quod futurum erat, dixerunt : Domine,
si percutimus gladio? Tunc Petrus Malchum ser-
▼um principis sacerdotum percussit, et auriculam
ejus dextram amputavit. Interrogantibus respondit
Jesus : Sinite usque huc* Et percutienti Fetro proti-
nus^ quod Matthaeus commemorat, adjunxit : Con^erie
gladium tuum in locum suum. Omnes enim qui acce*
(i) Matth.xxYi, 3o-44; Marc. ziy, aG-Sg; Loc. zzii, Sg-^at; Joaon.
ZYiii, I. — (a) Matth. xxyi, 45-5o; Marc. xfv, 40-46;^^* >z"9
45-4B; Joann. xviii , 2-9.
72 HISTORIA ECCLESIASTICA.
perint gladium, gUuliO peribunt. An puias quia non
possum rogare Patrem meum^ et exhibebit mihi plus
quam xii millia legiones angehrum ? Quomodo ergo
implebuntur scripturce, quia sic oportet fieri? His
verbis adjungi potest, quod illnm eo loco dixisse Joan*
nes commemorat : Calicem, qufim dedit mihi Pater,
non bibam illum (i)? Tunc, sicut Lucas dicit, ao-
riculam Malchi tetiglt et sanavit. In illa hora SkAt
Jesus turbis : Tanquam ad latronem exisUs cum gkh
diis et fustibus comprehendere me. Quotidie apud
vos sedebam^ docens in iemplo, et non me ienuistis.
Sed ha^c est hora vestra etpotestas tenebrarum. Tone
discipuli omnes, relicto eo, fugerunt. Unus adalescens
amictuft sindone sequebatur, qui, cum tenuissent eum»
rejecta sindone nudus profugit ab eis. In illa turba
cum adessent tribunus et cohors et ministri Judaeo^
rum f Salyator ligatus est , et primo ad Annam pontifi-
cem socerum Caiphae ductus est (2).
Petrus autem sequebatur a longe usque in atrimn
principis sacerdotum, et ingressus intro sedebat ad
ignem^ quia frigus erat^ cum ministris, ut yideret
finem. Accenso igni in medio atrio et circumseden^
tibus illis^ erat Petrus in medio eorum (3). Maxima
Petrus admiratione venerandus est, quodDominum,
etiam cum timeret^ secutus est. Quod timet, natura^
est; quod sequitur, dcTOtionis; quod negat^ obrep--
tionis; quod poenitet, fidei.
(i) Le texte de saint Jean porte : Non vis ut bibam illum?
(1) Matth. xzYi, Si-Sy; Marc. xiv, 47*^^; I^uc. xxii, ^Q-'^^; Joann.
XVIII, io-i4> — (5) Matth. xxvi, 58; Marc. xiv, 54; Lnc. xzii, S5\
Joann. xviii, i5, 16.
LlBBRraiMUS. 73
Principes MJttjifdQiiim etHHtane ooB^ilium, qusere-
bmt falsum Irttimomum-oQiitra lesum, ut eum morti
mderent; et non inYenerunt, cum multi falsi testes
accessissent. Princeps sacerdotum tacente Jesu dixit :
Adjuro ie per Deum vwum, ut dicas nobis si iu es
Okrisius Filius Dei. Dicit illi Jesu : Tu dixisii. Tnnc
prineeps sMerdotum scidit yestimeiita sua, dicens :
J3^0sphema(fii ; quid adhuc egemus iesiibus? Ecce
ntmt audistis blasphemiam. Quid vobis videtur?
At illi responderunt : Beus est moriis. Tunc ejus in
faciem expuerunt, et colaphis eum ceciderunt. Alii au-
tein £Eiciem ei velaTerunt, etpalmas in faciem dederunt^
dicentes : Propheiiza nobis^ Christe : quis est qui te
percussit? Heec intelligiiur nocte pessus DominAs in
domo principis tacerdotum, quo prius adductus est ; ubi
etiam inter has Domini contumelias Fetrus tentatusest.
Trina negaiio Peiri coepia est anie primum galli can-
tum, et anie secundum peracia juxta Marcum. Alii
tres aitenderunt quod ante primum aflectione animi et
timore Petri iota fuit concepia. TandemPetrus recor-
datus est verbi Jesu , quod dixerat : Priusquam gallus
caniet, iermenegabis. Et egressus forasfleYitamare(i).
Pontifex Jesum interrogaTit de disctpulis suis et
docirina ejus. Respondit ei Jesus : Ego palam lo^
cutus sum in mundo, ego palam docui in sjmagoga
e§ in iemplo, quo omnes Judcei coni^eniuni; et in OC'-
culio locuius sum nihil. Quid me inierrogas ? Inier-
roga eos qui audienmi quid hcutus sum ipsis. Ecce
hi sciunt quee dixerim ego. Haec auiem cum dixisset ,
(i) Matth. XXVI, 59-75; Marc. xiv, 55-72; Luc. xxii , 56-71;
ioann. xviii, i^-a^.
74 HISTOaiA ECGLESIASTIGA.
uni4s assistens nuDisljxMiun dedit alapam Jesu , dicens :
Sic respondes pontifici? Respondit ei Jesus>: Si male
locuius swn, testimonium perhihe de malo; si aulmi
bene^ quid me ccedis ? £t misit eum Annas ad Cai-
pham pontificem ligatum.
Mane facto, ut Matthaeus refert, oonsilium inieruBt
omnes principes sacerdotum et seniores populi adTer-
sus Jesum , ut eum morti traderent ; et Tinctom ^flr
duxerunt eum y et tradiderunt Fontio Pilato prseaiili*
Lucas contexuit narrationem de his qnse circa mane
cum Domino gesta sunt, quando viri, qui tenebant
eum, illudebant ei, csedentes; et velaTerunt eum» et
percutiebant faciem ejus, et multa blasphemantes dioe-
bant in eum. Facto autem die, seniores plebis et prin-
cipes sacerdotum et scribae convenerunt , et in ooo-
cilium suum iUum duxerun t^ dicentes : Si tu es Chrisius^
dic nobis. Quibus ait : Si vobis dixero, non ^n^edeiis
mihi. Si auiem et interrogavero , non respondebiiis
mihij neque dimittetis* Ex hoc erit Filius hominis
sedens a dextris virtutis Dei. Dixerunt omnes : Tu
ergo es FiUus Dei? Qui ait : P^os dicitis, quia ego
sum. At illi dixerunt : Quid adhuc desideramus ies-
timomum? Ipsi enim audivimus de ore ejus. £t sur-
gens omnis multitudo eorum, duxerunt illum ad Fi-
latum. Hsec omnia Lucas narravit. Matthseus Tero et
Marcus narraverunt ea quse cum Domino acta snnt
usque ad mane. Sed postea redierunt ad narrandam
Fetri negationera. Qua teiminata^ redierunt ad mane^
u t inde cetera contexerentquae cum Domino gesta erant
Joannes quoque : Jdducunt, inquit, Jesum ad
Caipham in proitorium. Erat autem nume, et ipsi
non introierunty ui non contaminarentur, sed man"
LJBER PRIMUS. 75
ducarent Pasdia. Timc illic iDiqui coetus aggregaii
siml^ Dominiiii^oe qiiasi jam convictmn reum ad-
dmenmt, annitente Caipha , cui jam antea visum fue-
rat nl Jesus moreretur; nuUa mora interponitur ,
quin damnandus Pilato traderetur.
Solus Matthseus exitum Judee traditoris narravit, ita
dioens : Tunc videns Judas , qui tradidit ewriy quod
danmaius essei , paenittnUa ducius, retulii xxx argen-
ieos principibus sacerdotum et seruoribus^ dicens :
Peccan^if tradens sanguinem jusium. At illi dixerunt :
Quid ad nos? iu videris. Et projectis argenteis in
temploy recessit; et abiens^ laqueo se suspendit. Ptin-
cipes sHcerdotum , acceptis argenteis , dixerunt : Non
licei eos miUere in corbarum (i)^ quiapretium sangui"
nis esi. Gonsilio autem inito , emerunt ex illis agrum
figuU in^ sepultnram peregrinorum. Propter hoc voca-
tus est ager ille : Acheldemach (2) , hoc est , ager
sanguinisj usque in hodiemum diem. Sic impletuln
est quod antea prophelatum est (5).
fixinde , sancti Evangelistfie quse per Pilatum cum
Domino gesta sunt seriatim enarrare satagunt; quse
studiosi lectores debent diligenter investigare, et sin-
gnla suis in locis rationabiliter coaptare. In passione
(i) Gt mot devrait toe ta*it corbona ; d'apr^ rorthographe qn^il
a suivie, notre aateur aemble Favoir confoiida avec corban (donum).
Yojez r£vangile de saint MarCy vii, 11.
(3) Lises Haceldama,
(5) Matth. xxTii, 3*10; jict. aposL, i, 189 19. SaintMathiea cile
a cette occasioa on texte de J^r^mie , qai ne se troaye pas dani ce
qa'Qa poss^ anjoardliai de oe prophto. Le seal pasaage qai y soit
appUcahle, ^ notre connaissance, appartient 4 Zacharie, ch. xi, v. iq
et t3.
76 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
Christi , ut solers Augustinus Hipponiensift rpinrnpnfi
in libro tertio de consensu Evangelistaniia «Mrihity
multa dicta sunt et multa i^ponsa mnt. Und^ cpii-
que eorum quanttun sibi visiHn est decerpsit/et in
uarratione sua posuit quod satis esse judicaTit.
JesuSy ut Matthaeus asserit, ante pi*8esidem st^t^ et
interrogatus al> eo si rex Judseorum esset, respoiidit :
Tu dicis. Exiit Pilatus, ut Joannes refert, ad eos forai
qui non introierunt in praetorium^ et dixit : Quam
(iccusationem affertis ad^ersus hominem hurw? Re»-
ponderunt : Si non esset hic malefcu^tory non iihiinh
didissemus eum. Dixit eis Pilatus : Accipite eum vOSp
et secundum legem vestram judicate eufn^ Dixervnt
Judaei : Nobis non licet interficere quemquam. Introiit
iterum Pilatus in praetorium, et vocavit Jesnm, et
dixit : Tu es rex Judceorum? Respondit Jesas : A
temetipso hoc dicis^ an alii tibi dixerunt de me? Re»-
pondit Pilatus : Numquid ego Judasus swn? Gmu
tua, et pontifices tui, tradiderunt te mihi. Quidf^
cisti? Re^ondit Jesus : Regnum meum non est de hoc
mundo. Si ex hoc mundo esset regnum meum^ minie^
tri mei decertarent ut non traderer Judteis. Nunc au'
tem regnum meum non est hinc. Dixit ergo Pilatoft :
Ergo rex es tu? Respondit Jesus : Tu dicis, quia
rex swn ego. Ego in hoc natus sum^ et ad hoc veni
in mundum^ ut testimonium perhibeam veritati. Own
nis qui est ex veritate audit vocem meam. Dixit ei
Pilatus : Quid est veritas? Et cum hoc dixisset^ ite-
rum exiit ad Judaeos, et dixit eis : Ego nuUam in eo
invehio causam. Tunc amaricantes Judaei , ut Lncas
refert, coeperunt accusare, dicentes : Hurw invenimus
subvertentem gentem rwstram, et prohibentem trihuia
LIBER PRIMUS. 77
{iari Ccesari, et dicettiem se Christujn regem esse. Et
cum accusaretur, ut Matthaeus ait, a prinGipibus sacer-
dotum el senioribfis populi^ nihii respondit, quod ex
mansuetudine fecit* Tunc ait illi Pikitus : Non audis
quanta adversum te dicunt testimonia? £t nulium ei
verbum respbndit, ita ut miraretur praeses yehemen-
ter. Sedente illo pro tribunali, misit ad illum uxor
ejus , dicens : Nihil tibi etjusto illi. Multa enimpassa
sum hodie per visum propter eum. Dicente Pilato :
Nihil in{f(fnio causce in komine, Judaei , ut Lucas scri-
bit, invalesoebant dicentes : Commont populum per
uniifersam Judceam » docens et incipiens a Galilcea
usque huc. Pilatus autem audiens Galilaeam^ interro-
ga?it si homo Galilaeus esset; etut cognovit quod
de Herodis potestate esset, remisit eum ad Herodem^
qui et ipse Jerosoiymis erat illis diebus. Herodes au-
tem^ yiso. Jesu^ gayisus est yalde. Erat enim cupiens
ex multb tempore videre eum , eo quod audiret multa
de illo, et sperabat signum aliquod videre ab eo fieri.
Interrogabat illum multis sermonibus. At ipse nihil ei
respondebat. Stabant principes sacerdotum et scribae^
constanter accusantes eum. Sprevit illum Herodes cum
exasrcntu suo, et illusit indutum veste aiba, et remisit
ad Pilatum» Et facti sunt amici Herodes et Pilatus in
ipsa die, nam antea inimici erant ad inyicem.
Pilattts , cdkivocatis magistratibus et piel>e , dixit
ad illoa : Obtulistis mihi hunc hominem quasi ever--
teniem popuUm; et etce ego coram vobis interrQgans,
nuUam causam inveni in homine isto, ex his in qui^
bus eum accusatis. Sed neque Herodes. Nam rendsi
vos ad illum, et ecce nihil dignum morte actum est
illi. Emendatum ergo iUum dimitiam. Sciebat enim
78 HISTOaiA ECCLESIASTTCA.
qood po- inTidiam tndidissent ann. In die festo ocm-
saererait preses nnum dimitlere Tinctnm popnlo,
qnem Tolnissent. Congr^tis «ntem illis, dixit : Quem
vuUis dimiitam vobis, Barahbam, an Jeswn qui di^
citur Chrisius? Principes antem sacerdotnm et senio-
res persnasemnt popolis ut peterent BtradUHim , Jesum
vero perderent. Erat autem Barabbas latro insignis,
qni propter seditionem factam in dTitate et komici-
dinm, missus erat in caroerem. Praeses ait : Quem, vmlr
tis vobis de duobus dimitti? At illi dixemnt : Bamb^
bam. Dicit iUis Pibtns : Quid igiturfaciam de Jesu,
qui dicitur Christus? Dicunt omnes : Crucifigaiur.
Ait illis preses : Quid enim mali fecit? At iUi nuH
gis clamabant , dicentes : Crucifigatur. Videns antem
Pilatus qnia nibil proficeret , sed magis tumultus 6e-
ret; acoepta aqini» kiTit manus ooram populo, dicens:
Innocens ego sum a sanguine justi hujus ; ws vide^
riiis. Et respondit uniTersus populus : Sanguis ejus
super¥U}setsiq>erfilios nostros. TnncPilatnsBaraMbam
illis dimisit, Jesum Tero apprehendit et flageUaTit.
Joannes refert quod tnnc milites plectentes coronam
de ^inis capiti ejus imposuemnt, et Teste purpnrea
eum circumdederunt. £t Tcniebant ad eum et dioe-
bant : Ai^y rex Judceorum. Et dabant ei alapas. Exiit
iterum Pilatus foras et dixit eis : Ecce addaco eum
vobisforas , ui cognoscaiis quia in eo nuUam causam
inoenio. Exiit ergo Jesus , portans spineam coronam
et purpureum Testimentum. Et dixit eis : Ecce homo.
Cum ergo Tidissent eum pontifices et ministriy da-
mabant dioentes : Crucifige, crucifige eum. Dixit eis
Pibitus : Accipite eum vos ei crucifigite; ego enim
non inoenw causam in eo. Respondemnt Judiei : Nos
LIBER PRIMUS. 79
legem hahemus et secundum legem debet mori ,
quia fiUum Dtu se fecit. Gum ergo audisset Pi-
latus himc sermonem, magirtimuit* Et ingressus est
praetorium iterum et dixit ad Jesum : Unde es tu?
Jesus autem responsum non dedit illi. Dicit ei^Q ei
Pilatus : Mihi non loqueris? Nescis quia potestatem
habe^ crucifigere te, et potestatem habeo dimittere te ?
Reqpondit Jesus : Non haberes potestatem adversum
me ullam, nisi tibi esset datwn desuper. Prbpteren
qui me tradidit tibi , majus peccaium habet. Exinde
quaerebat Pilatus dimittere eum^ Judaei autem clama-
bant, dicentes : Si hunc dimittis, hon es amicus
CiBsiaris; omnis enim qui se regem facii corUradicit
Ctesari.
XVIII. Pilatus ergo cum audisset hossermones^ ad^
doxit foras Jesum , et sedit pro tribunali in locum qui
dicitur Lithostrotos^ hebraice autem Gabbatha. Erat
aatem parasceye Paschse hora quasi sexla. Et dicit Ju-
daeis : Ecce rex vester. Illi autem clamabant : ToUe,
toUef crucifige eum. Dicit eis Pilatus : Regemves-
trum crucifigam? Responderunt pontifices : Non ha^
bemus regem, nisi Ccesarem. Tunc ergo tradidit eis
iUum f ut crucifigeretur (i)« Hsec narravit Joannes per
Pilatum gesla , quse Matthaeus et Marcus quia prseter-
ierant recoluerunt. Sic enim Matthaeus dicit : Tonc
milites jn^idis suscipientes Jesum in prsetorio, con-
gr^ayerunt ad eum uniyersam cohortem; et exuentes
eum, chlamjdem coccineam circumdederunt ei. Et
plectentes coronam de spinis ^ posuerunt super caput
(i) Matth. xxTii, 11-^; Marc. xv, i-i5 , Lnc. raii , x-tS^
JoMin. »riii , a9-4o.
80 HISTORU ECCLESIASTICA.
ejaa , et arundinem in dextera ejus. Et geuu flexo ante
euni, illndebant dicentes : Ave, rex Judeeoram. £t ez-
puentes in eum, aceeperunt arundmem, et percntie-
bant caput ejus. Et postquam illuserunt ei f exnemnt
eunt chlamyde [tcI purpura secundum liarcum];
induerunt eum vestimentis snis , et duxenint eum ut
crucifigerent. Joannes narrat quod bajukns sibi cro-
cem Jesus exiit in Golgotha , id est GalTaris locnm.
Sed Simon Cyrenseus pater Alexandri et Rufi, de quo
tres ETangelistee commemorant, de villa veniens an-
gariatus est ; cui postea crux data est usque in locum
portanda memoratum (i).
In Golgolha cum duobus latronibus Jesum cruci-
fixerunt, et m^rrbatum vinum ei bibere dederunt; et
supercaput ejus causam ipsius scriptam imposaenint:
Hic est Jesus rex Judeeorum. Hic vero tjtulus litteris
grxcis et latinis et hebraicis scriptus est (a).
Milites ergo , cum crucifixissent eum , accepertmt
vestimenta ejus [et fecerunt quatuor partes, nnicuiqne
militi partem] et tunicam. Erat autem tunica incon*
sutilis> desuper contexta per totum. Dixerunt ei^ ad
invicem : Non scindamus eam, sed sortiamur de ilUtf
cujus sit. Ut scriptura impleretur» dicens : Partiti
sunt vettinunta mea sihi, et in vesleni meam miserunt
tscribae pendentem In cruce blasphema-
vventes capita sua diccbant : P^ah! qui de-
{ Marc. IV, a5-a6; Luc.
II, ig; Mattb. nTii,
L16ER PRIMUS. 81
struis templum Dei, et in triduo illud recedificas (i).
Salifa temelipsum. Si Filius Dei es ^ descende de
cruce.
Unus autem , secundum Lucam ^ de his qui pende-^
bant latronibusy blasphemabat eum, dicens : Si tu
€S Christus, saha temetipsum et nos. Alter vero in-
crepabat eum, dicens : Neque tu times Deum, quod
in eadem damnatione es? Nos quidem juste , nam
digna faclis recipimus; hic vero nihil mali gessit.
Et dicebat ad Jesum : Domine^ memento mei dum ve-
neris in regnum tuum, Dixit illi Jesus : Amen dico tihi :
hodie mecum eris in Paradiso (2).
Stabant juxta crucem Jesu mater ejus^ et soror ma-
tris ejus Maria Cleophae^ et Maria Magdalene. Gum
yidisset ergo Jesus matrem et discipulum stantem
quem diligebat, dixit matri suae : MuUer^ ecce filius
tuus. Deinde dixit discipulo : Ecce mater tua. Et ex iila
hora accepit eam discipulus in sua (3).
A sexta hora tenebrae factee sunt super universam
terram usque ad horam nonam , et circa horam nonam
clamaTit Jesus Toce magna, dicens : Eli, Eli, lama^
zababdani? hoc est : Deus meus , Deus meus , ut
quid ^dereliquisti me? Postea sciens Jesus cpiia jam
omnia consummata sunt^ ut coiisummaretm^ Scrip-
tara^ dixit ; Sitio. Yas ergo positum erat aceto plenum.
lUi autem spongiam aceto plenam hyssopo circumpo-
iMSntes, ori ejus obtulerunt. Et clamans voce magna,
(1) JSiooM ayoQS niivi ici le texte de la Bibie et de F^tion de Du-<
dMHie. Le manoscrit deSaint-Evroult porte destruit et rtcedificaty k
k troisitee penonne.
(») Matlli. xxTii, 3S«44; Marc. xv, q^-Sq; Lac. xxiii^ Sg-^^. -^
(5) Joaiui. XIX y 25-27.
• I. 6
82 HISTORU ECGLESIASTICA.
secundum Lucam, dixit : Paier, in manus tuas com^
mendo spiritum meum (i).
Ad extremum , juxta Joannem^ cum accepisset Jesus
acetum^ dixit : Consummatum est; et inclinato ca*
pite y tradidit spiritum. Et ecce ^elum templi scissum
est in duas partes a summo usque deorsum, et terra
mota est, et petrae sciss^e sunt; et monumenta aperta
sunt, et multa corpora sanctorum, qui dormierant|
surrexerunt; et exeuntes de monumentis post resur-
rectione|p ejus , Ycnerunt in sanctam ci^itatem , et ap*
paruerunt multis. Centurio et qui cum eo erant^ cus-
todientes Jesum, viso terrae motu et his quse fiebant^
timuerunt valde, dicentes : Vere Filius Dei erat iste.
Ibi Maria Magdalene , et Maria Jacobi et Joseph ma-
ter^ et mater filiorum Zebedaei , et aiiae multae mulieres
a longe erant , quae , secutse Jesum a Galilaea ^ ei mi-
nistrabant. Omnes, qui simui ad spectaculum ade*
rant, -videntes quae fiebant, tundentes pectora sua
redibant (2).
Ciim jam sero factum esset y Joseph ab Arimathia
nobilis decurio^ vir bonus et justus^ expectans reg-
num Dei , occultus tamen propter metum Judaeoram
Jesu discipulus^ adPilatum audacter accessit, et ab ea
(i) Matth. xxTiiy 4^-49» Marc. nr\ 33-36; Luc. xxiiiy 44*4^ r
Joann. xix, a8, 29. Les paroles qne Jesus-Christ pronon^a sar ia croiz :
Eli, elif lama sabachtanil appartiennent au dialecte syro-cbaldaiqne
qa'on parlait k J^rusalem k cettc epoque. On les tronve en hebrea
dans ie psaume zxii, ▼. i ^ EU, eli, lama azabtani! Notre antear
parait ayoir eu 1'intention de ies pr^sentDr sous cette derni^
forme.
(2) Matth. xxvii^5o-56; Marc. xv, S7-41 ; Lac. xxiii, 4^49» Jouui.
XIX y 5o.
LIBER PRIMUS. 8^
tiorpus Jesu petiit* Cui praeses, cum eum obiisse a
centurione cognovisset^ permisit* Joseph ergo Tenit>
et corpus Jesu tulit , et mercatus sindonem , depositimi
inTolyit. Yenit autem et Micodemus ferens mixtu-
ram myrrhas et aloes quasi libras centum. Corpus ergo
Jesu acceperunt , et llnteis illud cum aromatibus , sicut
mos est Judaeis sepelire, ligaverunt. Erat autem in
loco, ubi crucifixus est, hortus^ et in horto monu-
mentum novum in petra excisum, in quo nondum
quisquam positus fuerat. Ibi ergo propter Parasceven
Judseorum, quia juxta erat monumentum, posuerunt
Jesum. Praefatae mulieres» quae magis amabant, con-
tra sepulcrum sedebant, et ubi potieretur aspicie*
bant(i).
Allera die sacerdotes et pharisaei de dictis Domini
Jesu quaedam male Pilato suggesserunt ; eoque an*
nuente lapidem signaTerunt, adhibitisque custodibus
sepulcrum munierunt (2).
XIX. Quaedam in evangelica leguntur narratione,
de his quac in dominica facta sunt resurrectione ^ quae
quo ordine gesta sint nisi diligenter considerentur,
repugnantia sibi possunt videri. Unde quid perspicax
divinae scripturae investigator Augustinus dicat, et
quid inde in iii*' libro de concordia Evangeliorum dis-
seraty libet indagare; eteamdem, sicutedidit, lectionem
hic mihi annotare. Sic enim post multas quaestiones
declarans dicit : Omnia, quce circa tempus resurrec-
tionis DomirUfacta suntj secundum omnium E^^an^
gelistarum testimonia in una quadam narratione,
(i) MaUh. xxTii, 57-61; Marc. xv, 4^-47» Lqc. xxiii, 50-55;
Joaui. xizy 58-43- — (3) Matth» xxtii, 6a-66.
84 HISTORIA EGCLESIASTICA.
quantum nos Dominus adjwerii , quemadmodum
geri potuerint ordinemus ( i ) .
Prima sabbati diluculo, sicut omnes consentiunt,
ventum est ad monumentum. Jam factum erat quod
solus Matthaeus comraemorat de terrae motu et lapide
rcYoluto , conterritisque custodibus ; ita ut in parte
aliqua Yelut mortui jacerent. Venit autem, sicut Joan-
nesdicit^MariaMagdalenesinedubio; [cum (2)] caete-
ris mulieribus, quae Domino ministraverant^ plurimum
dilectione ferventior; ut non immerito Joannes solam
oommemoret^ tacitis eis quae cum illa fuerunt, sicat
alii testantur. Yenit ergo^ et ut yidit lapidem subla-
tum a monumento y antequam aliquid diligentius in-
spiceret, non dubitans ablatum inde esse corpus Jesu^
cucurrit, sicut dicit idem Joannes, et nuntiavit Petro
atque ipsi Joanni. Ipse est enim discipulus quem di-
ligebat Jesus. At illi currere coeperunt ad monumen-
tum, et praeveniens Joannes inclinavit se^ et vidit
posita linteamina ; non tamen intravit. Petrus autem
consecutus intravit in monumentum, et yidit lintea-
mina posita, et sudarium, quod fuerat super caput
(i) S. Aug., de Cons, Evang., iii, 69. Tout ce qui suit, jusqn^krali-
n^a de la page 87, est emprunt^ au meme ouvrage; ibid.^ 69, 70.
(2) Ce mot ne se trouve pas dans les bons manuscrits ; aussi les
B^n^dictins l'ont-ils exclu de leur ^ition de saint Augustin. Un antre.
passage , extrait du meme P^re, prouve que notre auteur n'en avait k
sa disposition qu'un texte d^fectueux. Nous avons vu ci-dessus, p. 29 :
Centesimus fructus virginum est et martyrum pro societate vitce seu
contemptu mortis. Cest ^videmment la reproduction de ces paroles
de saint Augustin, dans ses Quasst. Evangel.j lib. i, quaest. 9 : Cen"
tesimum martjrrum propter satietatem vitas vel contemptum mortis;
mais il failait lire satietaiem comme dans le texte imprim^, on au
moins ^anctiiatem , corome portcnt un grand nombre de manoscrits.
LIBER PRIMUS. 85
ejus, uon cum imteaniinibus positum^ sed separatim
involutum. Deinde et Joannes intravit et vidit simi-
liter et credidit quod Maria dixerat^ sublatum esse
Dominum de monumento. Nondum enim sciebant
scripturas, quia oportebat eum a mortuis resurgere.
Abierunt ergo ad semetipsos discipuii. Maria autem
stabat ad monumentum foris plorans, id est ante illum
saxei sepulcri locum ; sed tamen intra illud spatium
quo jam ingressae fuerant. Hortus quippe erat illic,
sicut idem Joannes commemorat. Tunc viderunt an-
gelum sedentem a dextris super lapidem revolutum a
monumento; de quo augelo narrant Mattbaeus et
Marcus : Tunc dixii eis : Nolite timere, vos. Scio
enim quod Jesum, qui crucifixus est, quceritis. Non
est hic; surrexit enim sicut dixit, J^enite et videte
locum ubi positus erat Dominus. Et cito eunteSj
dicite discipulis ejus quia resurrexit ; et ecce praS"
cedit vos in Galilceam. Ibi eum videbitis; ecce pras^
dixivobis. Quibus simiiiaMarcus quoquenon tacuit (i)
Ad haec yerba Maria dum fleret, inclinavit se, et
prospexit in monumentum; et Yidit duos angelos,
sicut dicit Joannes , in albis sedentes, unumadcaput,
et unum ad pedes^ ubi positum fuerat corpus Jesu.
Dicunt ei : Mulier^ quid ploras ? Dicit eis : Quia tu-
lerunt Dominum meum, et nescio ubi posuerunt eum.
Hic intelligendi sunt surrexisse angeli , ut etiam stantes
viderentur, sicut eos Lucas visos fuisse commemorat,
et dixisse timentibus feminis, et vultum in terram
declinantibus : Quid quceritis vii^entem cum mortuis ?
non est hic, sed surrexit. Recordamini qualiter locu-
tus est vobis, cum adhuc in GaliUea esset^ dicens
(i) Matth. ixTiii , 1-7 j Marc. xti, 1-7.
86 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
quia oportet Filium hominis iradi in manus homi'*
num peccaiorum , et crucifigi, et die tertia resurgere.
Et recordatae sunt Yerborum ejus (i).
Post haec Maria conversa est retrorsum^ et yidit
Jesum stantem sicut dixit Joannes, et non sciebat
quia Jesus est. Dicit ei Jesus : MuUer, quid ploras?
quem qucpris ? Ula existimans quia hortolanus esset ^
dixit ei : Domine, si tu sustulisti eum, diciio mihi
ubi posuisti eum, ei ego eum tollam, Dixit ei Jesns :
Maria. Conversa illa dixit : Rabboni, quod dicitur
magister. Dicit ei Jesus : Noli me iangere. Nondum
enim ascendi ad patrem mewn. Vade autem ad JrOf^
tres meos , et dic eis : Ascendo ad pairem meum ei
patrem vestrum, ad Deum meum et Deum vestrum.
Tunc egressa est a monumento, hoc est ab illo loco
ubi erat horti spatium ante lapidem efibssum; et
aliae , quas secundum Marcum inyaserat tremor et pa-
vor, cum illa; et nemini quidquam dicebant. Tunc
jam secundum Matthseum^ ecce Jesus occurrit illis , di-
cens : As^eie. Ulae autem accesserunt et tenuerunt
pedes ejus et adoraverunt eum. Sic enim coUigimua
et angelorum allocutionem bis numero eas habuisse
venientes ad monumentum^ et ipsius Domini. Semel
scilicet illicy quando Maria hortolanum putavit, et
nunc iterum in via^ cum eis occurrit; ut eas ipsa re^
petitione firmaret, atque a timore recreiaret. Tunc
ergo ait illis : Nolite timere. Ite, nuntiate firairibus
meis ut eant in Galilceam. Ibi me videbunt. Yenit
ergo Maria Magdalene annuntians discipulis quia vidit
Dominum, et haec ei dixit; non solum ipsa, sed et aliaeD
quas Lucas commemorat. Quae nuntiaverunt haec
(i) Lqc. xxiy, 1-8; Joaan. xx, 7 i3.
LIBER PRIMUS. 87
discipulis undecim et caeteris omnibus. Et visa sunt
ante illos sicut deliramentum verba ista , et non cre-
debant illis. His et Marcus attestatur. Nam postquam
commemoravil eas trementes et paventes a monu-
mento exisse , et nemini quidquam dixisse ; adjunxit
quod resurgens Dominus apparuerit mane prima sab-
bati primo Mariae Magdalenae , de qua ejecerat septem
daemonia ; et quia illa ?adens nuntiayit iis , qui cum
eofuerant^ ingentibus et flentibus; et quia illi, audien-
tes quod Tiveret et visus esset ab ea, non credide-
runt. SaneMatthaeusetiam illud inseruit^ abscedentibus
mulieribus, quae illa omnia viderant et audierant,
venisse etiam quosdam in civitatem de illis custodi-
bus qui velut mortui jacuerant, et nuntiasse princi-
pibus sacerdotum omnia quae facta erant , ea sciiicet
quae illi sentire potuerunt ; illos vero congregatos
cum senioribus ^ consiiioaccepto, pecuniam copiosam
dedissemiiitibus, ut dicerentquod discipuii ejus ipsum
furati essent iiiis dormientibus ; poiiicentes etiam
securitatem a praeside, qui eos custodes dederat^ et
iilos accepta pecunia fecisse sicut erant docti ; divui-
gatumque verbum istud apud Judaeos usque in iiodier-
num diem. Lucas solus quatuor Evangeiistarum non
dicit a mulieribus visum Dominum, sed tantummodo
angelos. Matthaeus autemdicit^ quod eis a monumento
redeuntibus occurrerit. Marcus quoque dicit primo
visum esse Mariae Magdaienae y sicut et Joannes. Sed
quomodo ei sit visus non dicit, quod expiicatur a
Joanne (i).
(i) Matth. XXVIII, 8-i5 ; Marc. xvi , 8-11 j Luc. xxiv, 9-12; Joana,
Kx, 14-18.
88 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Omnes quatuor Evangelistae , sicut in omnibus,
cjuae omnipotensEmmanuel fecitantepassionem suaro,
Teraciter referendo concordant; sic nihilominus re-
surrectionem ejus et ascensionem concorditer enar-
ranty deciesque Dominum a mortuis resurgentem
visum esse ab hominibus commemorant. Semel ad
monumentum mulieribus. Rursus eisdem in iiinere a
monumento regredientibus. Tertio Simoni Petro ap-
paruit I quod si Evangelista quando yel ubi factum sil
non designaverit , tamen quia factum sit liquido de-
scribit. Quarto duobus in castellum Emmau» euntlbus,
in alia efiigie , ne cognosceretur, apparuit ; ut pere-
grinus eis in via comitatus, tristitiae querimoniaeqne
causam inquisivit ; auditoque a Cleopha lamento de
Jesu Nazareno , qui fuit vir propheta^ potens in opere
et sermone coram Deo et omni populo, et de damn»-
tione ejus j eos pie increpavit ; incipiens a Mojse et
omnibus prophetis scripturas explanavit, tractusque
ad hospitium cum eis recubuit, in convivio panem
accepit, benedixit, fregit, porrexit, etoculos eorum
in fractione panis ad agnoscendum seaperuit^ cogni--
tusque mox ex oculis eorum evanuit. Quinto pluri-
bus in Jerusalem , ut Lucas et Joannes perhibent ,
sero congregatis , ubi non erat Thomas j Jesus januis
clausis intravit^ manus et latus eis ostendit, partem-
que piscis assi , et favum mellis coram eis manducavit,
insu£Qavit, et dixit eis : Accipite Spiritum Sanctum;
et caetera. Sexto post dies octo j ubi vidit eum Tbo-
mas, et dixit : Dominus nieus , et Deus meus. Septimo
^dmare Tiberiadis , ubi septem discipuli piscantes eum
post noctumum laborem mane viderunt , et cum illo
post miram cliii piscium capturam panem et piscem \r\
LIBER PRIMUS. 89
]Ittore comederunt. OctaTO in inonte Galilaeae secun-
dum Matlhseum , ubi Ttdentes eumadoraverunt, qui-
dam autem dubitaverunt. Tunc ait illis : Data est mihi
omnis potestas in coelo et in terra. Euntes docete
omnes genteSy baptizantes eos in nomine Patris et
Filii et Spiritus Sancti ; docentes eos servare omnia
qucecumque mandan vobis. Et ecce ego vobiscum
omnibus diebus usque ad consummationem sceculi.
Nono, quod Marcus dicit : Noi^issime recumbentibus
apparuitJesus y et incredulitatemillorum exprobra^fit
durioribus. Ideodicitur novissime, quiajam non erant
in terra cum illo convivaturi. Decimo, in ipsodie non
jam in terra y sedelevatum in nube discipuli viderunt^
cum in coelum ascendit ; quod Marcus et Lucas com-
memorant. Totiens ergo in Evangelicis libris comme-
moratus est visus ab hominibus antequam ascendisset
in coelum : in terra scilicet novies, et in aere semel
ascendens. Sednon omnia scriptasunt, sicut Joannes
dicit. Crebra enim erat ejus cum illis conversatio per
dies XL priusquaiH ascendisset in coelum ; non tamen
eis per omnes xl continuos dies apparuerat. Nam post
primum diem resurrectionis ejus , alios octo dies inter-
venisse dicit Joannes ; post quos eis rursus apparuit.
Sic per illos xl dies quotiens voluit , quibus voluit , et
quemadmodum voluit, apparens, fidem in illis suae
resurrectionis confirmavit (i).
XX. Duas siquidem ultimas apparitiones Marcus et
Lucascommemorant y et ea quae ibi dicta vel acta fue-
rant. Secundum Marcum , duritiam cordis incredulo-
(i) Matth. xxYiii, 16-20; Marc. xvi, 12-14 j Luc. xxiv, i5-49;
JoaDD. XX, iQ^xxi, 22.
90 HISTORIA ECCLESIA5TIGA.
Tum redargait , et confirmatis in fide ait : Euntes in
mundum unii^rsum,pnedicaieEwingeliamo¥nnicrea'
iunjB. Qui crediderii ei bapiizaius fuerii y salinis erii.
Qui vero non credideriiy corulemnabitur. Signa auiem
eos qui crediderini fuec sequentur. In nomine meo
dasmonia ejicieni y linguis loquentur noins , serpentes
iolleni; ei si moriiferum quid biberinty non eis noce^
bii. Super cegros manjus imponent, ei bene habebunt.
Dominus quidem Jesus , postqnam locutns est eis,
assomptus est in coelum , et sedet a dextris Dei.
Porro Lncas in Evangelii sui fine sic ait : Eduxii eos
foras in Beiharuam , et elewiiis manibus suis, bene-^
dixii eis. Etfactum esi, cum benedicerei iUis , re^
cessii ab eis; eiferebatur in ccelum (i). Item etiam in
initio Actuum Apostolorum de ascensione Domini sic
ait : Coiwescens prascepii eis ab Jerosofymis ne disce*
derent, sed expeciareni promissionem Pairis, quam
audistis, inquit, per os meum. Quia Joannes quid^n
baptizaint aqua, vos autem bapiizabimini Spiritu
Sancto non post multos hos dies. Igiiur qui conpene^
ranty interrogabant eum , dicenies : Domine , si in
iempore hoc resiiiues regnum Israel? Dixii autem
eis : Non esi vesirum nosse iempora vel momenta
qua: Paier posuit in sua poiesiaie , sed accipietis
virtutem supervenieniis Spiriius Sancii in W)s, et
eritis mihi iesies in Jerusalem, ei in omni Judiea
sive Samaria, et usque ad uliimum ierrce. Ei cum
hoc dixisseiy mdeniibus illis eleiHiius esi, ei nubes
suscepit eum ab ocuUs eorum. Cumque intuerentur
in ccebim euntem illum, ecce duo viri asiiterunt
(i) Marc xTi ^ iS-tg ; Luc. xxit, So , Si .
LIBER PRIMUS. 91
juxta illos in vestibus aibis, qui et dixerunt : F^iri
GalilcBiy quid statis aspicientes in ccelum? Hic Je^
sus, qu£ a^sumptus est a vobis in coelum, sic veniet
quemadmodum vidistis eum euntem in coelum. Tunc
reversi sunt Jerosoljrmmn a monte Oliveti, qui est
juxta Jerusalem, sabbati habens iter. Ibi , ul Lucas
testatur, fideles discipuli triumpho coelestis magistri
specialiter gaudebant, in templo et in coenaculo una*
nimiter in oratione perseverabant ^ et promissum Pa-
tris perFilium^ sicut ipse jusserat, securi expecta-
bant (i). Omnia enim, quae ab illo audierant, certa
operam exhibitione comprobaYcrant ^ et oculis mani-
feste jam completa perspexerant. Nam sicut eum in
passione dira toleraturum , ipsumque tertia die cum
Tictoria resurrecturum , ex ore illius plerumque au^
dierant; sic devicta morte jam immortalem yitae da-
torem laeti aspectant; ipsoque super coelos exaltato,
et Patris ad dexteram sedente, feliciter tripudiant.
Angeli quoque in albis vestibus apparentes y et Gali-
laeos cum admiratione coelis intentos alloquentes,
angelorum hominumque gaudium designant, et ge-
neralem ejus in fine saeculi adventum ad judicandas
gentes denuntiant..
Petrus et Joannes, Jacobus et Andreas, Philippus
et Thomas , Bartholomaeus et Matthaeus y Jacobus Al-
phsei et Simon Zelotes et Judas Jacpbi , qui usque
in finem cum Domino Jesu permanserunt , sal terrae
etlox mundi ab ipso appellati sunt; meritoque^ quia
mundnm contemuentes ^ vestigia ejus tenuerunt, rec^
tores orbis, et judices saeculi divinitus constituti sunt^
(i) Lac. xxiT, 52, 53^ Act. apost. i, i-i4-
92 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Postquam venerabilis conventus , ubi fere centum vi- •
ginti erant, Jerusalem remeavit; Petrus, qui voca-
tione primus, et dignitate maximus erat, in medio
fratrum surrexit, et de Juda proditore disseruit, quo-
modo suspensus inter coelum et terram medius crepuit,
et viscera ejus efTusa sunt, quia nec coelo, nec terra
dignus est; et ager pretio Christi emptus, Achelde^
mach, hoc est ager sanguinis vocatus est. Deinde ad-
monuit ut sicut David pr^dixerat, alter pro eo ad
prsedicationis opus et coeleste ministerium eligeretur.
Omnes itaque prioris sententiam concesserunt , et ne
sacer numerus apostolorum imperfectus videretur,
Joseph justum et Mathiam praetulerunt, eisque sortes
dederunt. Oratione autem a Fetro facta, et ab aliis
conGrmata , sors super Mathiam cecidit , et con-
numeratus est cum xi apostolis (i). Hi sunt xii
horae diei et perfecti xfi menses anni, atque mul-
tis 8enigmatibus a prophetis et patriarchis jamdudum
designati apostoli. Hos venerantur omnes fidelium na-
tiones, meritoque censentur coeli senatores, et eccle-
siae gloriosi principes ; quia verae viti Ghristo inhaese-
runt fructuosi palmites. Ejus enim in arvis vestigia
specialiter imitati sunt spontane^ paupertate inter
homines, mirisque virtutibus fulserunt insignes socii
et consecretales , nunc vero in coelestibus thronis con-
sessores, et xii tribuum Israelitarum justi censores. Et
sicut in terris assidue cucurrerunt ad bravium vitae
Christi sequaces, et in ecclesia laboriose desudarunt
ejus vicarii ac testes , sic nunc illius beati coruscant
in coelis cohaeredes.
(i) Act. apost. f , i5-26.
LIBER PRIMUS. 93
XXI. Gum complerentQT dies Fentecostes, disci-
pulique hora tertia in unum congregati essent fideles,
factus est repente de coelo sonus^ et in igneis linguis
super sedentes descendit Spiritus Sanctus ^ replens eos
omni scientia ^ divinisque charismatibus. quamvelox
et efficax est iste artifex , et desiderantium unctionem
ejus animarum dulcis et vivificus opifex! Ignis divinus
non comburens^ sed illuminans, advenit^ corda disci*
polorum ubertim inflammavit, carnalium delectatione
▼oluptatum et formidine suppliciorum evacuavit. Eos
in oi*e per diversitatem linguarum subito docuit^ in
mente autem ex auctoritate roboravit^ et in culmine
▼irtutum contra omnes astus inimici extulit. In variis
apostoli linguis magnalia Dei loquebantur, ita ut om-
nium gentium advenae mirarentur quod indigenin
Galilaei omnibus linguis diserte uterentur. Hoc ut in-
▼idi Judaei confusione digni compererunt, qui opera
Cbristi et verba sinistra interpretatione semper depra-
vare soliti sunt^ magnalia Dei fantes musto plenos de-
bacchando asseruerunt. Yerum Fetrus spirituali potu
afiatim debriatus in perfidos surrexit, verba sapientiar
salutaris eructavit^ de incarnatione et passione ac re-
surrectioue Christi eloquenter tractavit^ et multitudi*
nem malignantium cooperante Spiritu Sancto confu-
sam superavit. Sicut Malchum^ qui servus summi
sacerdotis erat^ gladio quondam percussit^ et aurem
ejus amputavit; sic carnaliter famulantes soli litterae
mosaicae legis mystico Dei verbo pupugit^ veteresque
caerimoniasetobservationesab intellectu neophytorum
resecavit. Judaeos itaque^ quos ad necem Messiae per-
fidia saevire pauldante coegit^ fervens Fetri praedicatio
ad poenitentiam et fidem atque baptisma invitavit. £t
94 BISTORIA ECCLESIASTICA.
tanquam pisces de pelago solitus foerat eztrahere retis
mipisterio; sic errantes de ignorantise pnteo ad yerae
fidei soliditatem pertraxit sanctae prsdicationis officio.
Unde conversorum ipso die tria millia baptizayit, et
vetustatem camalis YiUe relinquentes in noymn ho-
minem renoTayit(i).
XXII. Ecce, juTante Deo^ simpliciter prosecutos
sum continuationem quamdam a natiiritate Christi
usque ad adTcntum Spiritus Paracliti , et singula Sal*
Tatoris miracula ex eTangelicis codicibus seriatim bre-
Titerque congessi, prout ipse secundum inteUectnlum
meum indagare potui, siye dicacem Augustinum,
aliosque doctores sectatus caraxari (2). In hoc nempe
sedimine mihi meisque similibus prodesse curayi : eis
scilicet, qui profundadoctorum prolixaque rimarifiuti-
diunt, conferre Tolens aliquid emolumenti ; dum domi-
nica miracula per quatuor libros diffiisa compaginaTi,
et in brcTi tomo examnssim coUecta annotari. Porroy
nonnunquam eadem yerba , quse in libris authentids
Tidebam , aTidus hausi ; plerumque Tero brcTitatis causa
dictatum mutaTi , sed iuTictam Teritatem ubique seo-
tari summopere laboraTi » nec ab authentica nnqnam
sponte sententia exorbitaTi.
Nuncy quia certam proposui chronographiam scripto
protelare, ut lectori clarius pateat ordo temporum,
quaedam libet inserere, quae antiqui patres in opuscnlis
suis ediderunt de cadem re. Eusebius enim Caesarien*
(l)ACLipQ8t. II, i*4i-
(a) AiBsi qant notre aatrar Ta deckre ci<Hiessiis, c^est putknli^re-
■cttt dans le triile de saiQt Augustiii : De comstMSM F%xutgeUstarmm,
<|«^ a poise les nuterijiiuL de cette expositioQ de U vie de Jesos-dirist
let ^mgi ct «a duipitres preccdents.
LIBE» PaiMUS. 95
sis^ et Irilingiiis Hieronymns; Iberi quoqtte sophistae,
Orosius et Hispalensis Isidorus , aliique plores niulta
scripserunt de saeculi excursibus; praecipueque apud
nos Beda presbyter in libro de temporibus (i), qui
postremus omnium Anglicae genti scripsit, stilumque
priscorum veraciter prosequi studuit.
XXUL Tiberius Octa^iani Augusti privignus^ Libid^
uxoris ejus^ex priore marito filius^ regnavit annis xxiii.
Hujus anno xii^ Pilatus Judsese procurator ab eodem
dirigitur. Herodes tetrarcha^ cum Judaeorum princi-
patum teneret annis xxiv^ in honorem Tiberii et Libia^
matris ejus Tiberiadem condidit et Libiadem (2).
Anno quinto decimo imperii Tiberii Caesaris Do-*
minus Jesus post baptismum , quem Joannes praedica"
yit^ mundo regnum coelorum annuntiavit ; peractis a
mimdi principio secundum Hebraeos annis, ut Euse-
bius in Chronicis suis signat^ iv millibus, annotando
qnod xvi'' anno Tiberii principium fuerit Lxxxi'
jubilaei secundum Hebraeos ; juxta Chronica eadem ,
(1) Ce n'est point roavrage de BMe : De Temporibus, mais bien
odni qni a poar titre : De sex Miatibus Mundiy qae notre aateur va
toiTre le plus souTent litt^ralement dans la plas grande partie des
notes historiqnes et chronologiqaes qai occnperont le reste de ce
liYre.
(3) Snr la dor^ da r^gne de Tib^re, vojez ci-dessns la note i,
page 12. Pilate est yenn gouTemer la Jud^ en Fann^ 26 oa 27 de
J^sos-Christ , ce qai r^pond bien k la donzi^me ann^ de ce prince
(igaont 26-27). La fondation de Tib^ade paralt etre de Tan 17 de
J^sos-Christ, qni ne r^pond pas ^ la Tingt-qaatri^me, mais ^ la dix-
nenTitoe oa vingti^me d'H^rode Antipas. LaTille appel^, en rhonnear
de Livie, tantot Ijbiade, tantot Jnliade (Livie elle-m^me ayant pris
le nom de Jalia, apr^ qa'elle eat M adopt^ par Angaste dans son
testament), eiistait dej4 soas le nom de Beth-Haram on Beth-
Ramphta.
96 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
quae ipse Eusebius de utraque editione (i)^ ut sibi vidc
batur^ composuit^ anni sunt quinque millia ducenti
\iginti octo.
Anno xviii^ imperii Tiberii^ Dominus sua passione
mundumredemity et victor a inortuis tertia die resur-'
gens^ fidelibus suis manifestus apparuit^ et xl* die vi-
dentibus illis in coelum ascendit. Agrippa^ cogno-
mento Herodes, filius Aristoboli filii Herodis regis»
accusator Herodis tetrarcbse ^ Romam profectus a Ti*
berio in vincula conjicitur (2) ; ubi plurimos sibi ad
amicitiam asci\it, et maxime Gaium Germanici filium.
Gaius , cognomento Caligola , regnavit annos iii
menses x etdies viii. Hic Herodem Agrippam amicom
suum^ vinculis liberatum, regem Judaeae fecit (3); qiii
permanet in regno vii annis^ id est usque ad quartum
Claudii annum. Quo ab angelo percusso, Agrippt
filius ejus in regno successit^ et usque ad exterminium
Judaeorum xxvi annis perseveravit. Herodes tetrarcha
et ipse Gaii amicitiam petens ^ cogente Herodiade
Romam venit. Sed accusatus ab Agrippa etiam* te-
(i) C^est-Wire d'apres le texte anterieur k Orig^ne, et celoi qui
avait ^t^ corrig^ par iui. On appelait le premier : ediiio vulgaris, et
le second : editio hexaplaris.
(i) Cet ^v^nement est du mois de septembre de Tan 3^ de J^t-
Christ, environ six mois avant la mort de Tib^re.
(3) (Mars 37-24 janvier 40* Caligula ne donna pas k Herode
Agrippa la Jud^, comme notre auteur ie dit d'apr^s Bkde^ mais la
Batanee et la Trachonite. Ce fut Claude qui y joignit en 4^ la^ Jnd^ et
Samarie. La mort de ce roi arriva en 44- ^otre auteur en a pris let
circonstances dans Jos^phe. Agrippall n'a jaraais possed^ la Jud^,
mais d'autres pays , avec la garde du Temple et le droit de nommer
ie grand-pretre. Cest en Fan 39 qu'Herode Antipas fut banni avec
Herodiade k Lyon , d'oi!l ils paraissent avoir et^ transf^^ en Egpagne.
LIBER PRIMUS. 97
trarchiam perdidit^ fugiensque in Hispaniam cum
Herodiade moerore periit. Pilatus, qui sententiam
damnationis in Christum dixerat , tantis irrogante
Gaio angoribus coarctatus est , ut sua se manu pere-«
merit. Gaius in deos se referens , Judaeorum loca
saocta idolorum sordibus prophanat.
Claudius annos xiii mensesvii diesxxviii (i). Ipse
iv^ r^ni sui anno, dum fames graTissima, cujus Lucas
in Actibus Apostolorum meminit, facta est, Britan-
niamadiens [quam neque anle Julium Caesarem, ne-
qae post eum quisquam attingere ausus fueratj , sine
oUo praelio ac sanguine intra paucissimos dies pluri-
mam insulae partem in deditionem recipit. Orcadas
etiam imperio romano insulas adjecit, ac sexto mense,
ex quo profectus erat , Romam rediit. Nono regni sui
anno Judaeos tumultuantes Roma expulit, quod et
Lncas refert. Sequenti anno fames maxima Romam
oorripit*
Nero annos xiii menses vii dies xxviii. Hujus anno
aecundo Festus Judaeae procurator Felici successit.
Tonc Paulus Romam vinctus mittitur. [Festo magis-
tratas (2) Judsae successit Albinus] , et Albino Gessius
(i) (a5 janvier ^i-iZ octobre 54}. L'exp^tionde (3aade en An-
l^eterre , od il ne retta qoe wize joars , est de la troisitoe ann^ de
MMi r^gne. II y eat bien 4 la mSme ^poqae ane famine k Rome, mais
odle dont parle notre aatear et dont taint Lac fait mention dans les
jietes des Ap6ires (xi, 28}, appartient k Fann^ saivante. La con-
qntoedes Orcades n'eat point Uea soas ce prince, mais sons Yespa-
iMii. L'eipalsion des Joifs d^Italie {AcL Apost, xviii, a) doit Stre
plaote en 49 ct la deaxi^me famine en 5i.
(a) Noas pensons qu'il iaat lire magistraUu, comme ce mot est ecrit
chM la tradaction de la chroniqne d'Eas^ par saint J^r6me, k la-
(pdk le fiut est litt^ralement emprant^. Noos avons cra devoir Tim-
I. 7
98 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Florus. Cujus luxuriam et ayariliamy caeteraque flagi-^
tia Judsei tolerare nequiverunt; unde contra Romandf
rebellaverunt. Adversum quos Yespasianus magistet*
militiae transmissus^ [plurimas urbes Judaeae capit.
Frimus Nero super omnia scelera sua etiam] Ghi^isUa-
nos persequitur^ quorum eximios Romae, Petriim
cruce^ et Paulum occidit gladio. Hic in re militari nifail
omnino ausus, Britanniam pene amisit. Nam duo sob
eo nobilissima oppida illic capta^ atqiie eversa sunt(i).
Yespasianus annos ix menses xi dies xxii. Hic [apud
Judaeam imperator ab exercitu appellatur, et belluBik
Tito filio commendans^ Romam per Alexandriam pro»
ficiscitur], et perempto Yitellio regnum nanciscitur»
Qui secundo anno Judaeae regnum subvertit , templum-
que solo stravit post annos primae aedificationis ejoa
MLXXxiv (2). Hoc vero bellum consummatum est an-
nis i\, duobus quidem Nerone vivente, et duobus aliis
postea. Yespasianus inter alia magnorum operum in
privata adhuc vita , in Germaniam^ ac deinde in Bri-
primer eatre des crochets, pour iadiquer cette origine, et nous fe^
rons de m^me ponr tous les passages provenant de la merae sooroe.
(i) ( i5 octobre 54-9 juin 68). L'expedition de Yespasien en Jad^
doit etre rapport^ k i'ann^ 67. Festus avait remplace Felix en 60 , et
par consequent non pas dans la deuxi^me, maisdans la sixi^me ann^
du r^gne de N^ron. Le martyre de saint Pierre et de saint Panl parttt
^tre du 29 juin 66, Notre autenr vent parlrr k la fin de ce paragraphe
de la r^volte de la reine Boadic^, qui ent lieu en 61. Camulodunwn
(Colchester), Londres et Yerulam furent pris d^assaot, et leurs haH-
tants dgorg^.
(a) (17 jnillet 69-24 jnin 79). La destraction du temple de J^-
salem par le feu arriva le loaoiit 70, et par cons^quent mille soiiantfe-
douze ans apr^ sa premi^re construction. L^ile dont il est parl^ it la
fin de ce paragraphe est celle de Wight. Le colosse ex^ut^ par Z610-
dore fut Mg^ en 75. II derait, dans Porigine, ropr^senter N^ron;
niais oXk reropla^a sa t^ par celle du solcil.
LIBEA PRIMUS. 99
tanniaiii a ClaQdio missQS, tricies et bis cum hoste
oonflixit ; doas yalidissimas gentes , xx oppida ^ insu-
lam Vectam Britannise proximam imperio romano ad-
jecit. [Colossus erigitur habens altitudinis pedes cvii.]
Titus annos it menses if , vir omnium virtutum ge-
nere mirabilis^ adeo ut amor et deliciae humani gene-
ris diceretur. Hic [amphitheatmm Romae sedificayit^
et in dedicatione ejus quinque millia ferarum oc-
cidit(i)].
[Bdmitianus frater Titi junior, annos xv menses v.
Hic aecundus post Neronem Christianos persequitur],
et paulo post pro mercede theomachiae a senatu inter-
ficitur (2).
Nerva anno uno mensibus iv diebus viii. Hic primo
edicto suo cunctos exules revocavit. Unde Joannes
apostolus hac generali liberatus iudulgentia Ephesum
remeavit (3).
Trajanus annos xix menses vi dies xv. Hic adver-
som Christianos persecutionem movit, eximiosque
Dei oervos martyrizavit. [Plinius Secundus Novoco-
mensis, orator et historicus insignis habetur^ cujus
plorima ingenii extantopera. PantheumRomse],quod
Domitianus fecerat , [fulmine concrematum]; cui no-
men inde datum est, quod ipsa domus omnium deo-
(f) (a4 jain 79-1 ^ septembre 81). L'iiiaagaration du Colys^ pa-
hH amir ea liea en Pan 80. Ge ne sont pas cinq mille, mais neaf mille
iMman qai farent ta^ dant ces fl^tes , dont la dur^ fat de cent
jom, saifantDion Gaanos.
(ft) (i3 teptembre 81-18 septembre g6}. Lapers^atiOnderEglise
par DiMnitien eat liea en gS , et par cons^qnent dans Pann^ qni pr^ •
cMn Ift mort de oet emperear.
(5) (18 teptembre ffi-^'] janvier 98}. La pert^ation parait avoir
ttmkKmkt la raort de Domitien. N^nmoins taint Jean ne rerint de
lon «ni 4a'aprte le Vtppd det bannit par Nerra.
tm HJSTORIA ECCLESIASTICA.
rum sit habitaculam. Judaei per diversas terranun
parles seditionem moventesy digna caede stemnn-*
tur (i). Trajanus romani imperii^ quod post Augoa-
tum defensum magis fuerat, quam nobiliter ampiia-»
tum, fines longe lateque diffiidit.
Hadrianus consobrinae Trajani filius annis xxi. Hic
per Quadratum discipulum apostolorum, et Aristadem
Atheniensem, virumfide sapientiaque plenum^ etper
Serenum Granium (2) legatum, libris de christiana re*
ligione compositis instructus, praecepit per epistolam
Christianos sine criminum objectione non damnari.
Idem Judaeos secundo rebelles ultima caede perdomnity
[etiam introeundi eis Jerosolymam licentia abhta];
quam ipse in optimum statum extructione murorum
reparavit^ et^liam (3) vocari de nomine 8Uoprecepit«>
Idem [eruditissimus in utraque lingua^ bibliothecam
Athenis miri operis extruxit. Jerosolymae primus ex
gentibus constituitur episcopus Marcus^ cessaotibns
his qui fuerant ex Judaeis], quorum nomina haec sunt :
Jacobus frater Domini , Simeon filius Cleophsey Justm,
Zachseus , Tobias , Sextus , Joannes , Mathias , Philip-
pus f Seneca^ Justus, Levi , EflTrem , Joseph et Judas.
(i) (27 jaaTier 98-aodt 117}. La troisi^me pen^cntioii est de 117.
Les mesares prises pour chitier les Joifs commeaok«at l'aaii^ pr^
c^eate. Le premier iaceadie da Paathtoa avait ea lieo ea 80 et le
secoad ea 110. Plioe-ifrJeaae (Caius Gaecilius Plioios Secaodos) oft-
quit k C5me vers 5a et moorut vers io3. Comme la phrase qai le oqq-
ceroe est empruotde k saiot J^r6me, oous oous troovoat dans 1'oblh-
gatioa d'ajoater qoe ce deroier Pa coofoadu avec Pliae-l'Aacie&, ioa
oode, et qae oos deux aoteurs seroot probablemeot tombds dans 1a
meme erreor, quelque iovraiseoiblable qa'elle puisse noos pindtre
aojourd'hoi.
(1) Lisez : Gremnianum. Ce persoooage ^tait procoasal d'Aaie.
(3) Le nooveao aom officiel de cette ville fot Colonia JEUa CapUoUma^
LIBER PRIMUS. 101
lli niiinero xv ex circumcisione prodierant, in Jeru-
nlem a passione Domini uscpie ad ^liom HadrianQm
per annoa fere c et y ii praefuerunt ^ fideqne et scientia
ram sanctitate micnerunt. Dein ex gentibus eis hi suc-
oeaaerant : Marcus, Gassianus, Publius, Maximus^
Inlianus, Gaius, Julianus^ Capiton, Yalens, Dolicia-
niiis, Narcissus^ Alexander^ Mazabbanes, Hymenceus ,
Zabdas, Hermon, Macharius, Maximus^ Cyrillns et
Joannes(i).
Antoninus cognomento Pius^ cum filiissuis, Aure-
lio et Lucioy annis xxii et mensibus iii. [Justinus phi-
kMK^hus librum pro christiana religione compositum
Antonino] tradidit^ eumquebenignum erga Christianos
fiseit. Qui non longe post^ suscitante persecutionem
G^rescente cynico, pro Christo sanguinem fudit, sub
Pio Romae episcopo. Hermes scripsit librum ^ qui dici-
tnr Pastoris , in quo praeceptum Angeli continetur^ ut
Paacha die Dominico celebraretur. [Polycarpus Romam
veniens multos ab haeretica labe] castigavit, qui Yalen-
tintet Cerdonis fuerant nuperdoctrina corrupti (a).
fi) (ti aodt 117-10 jaiUet i58}< L*iiiitiation de 1'emperear aax
Bjst&res d'£leasi8, en 126, avait eicit^ la pera^atiou k roccasion de
JaqaeDe saint Qaadrat , ^fdqae d'Ath^nes , saint Aristide et Serenas
Graiianas, proconsal d^Asie, adress^rent k ce prince lenrs apolbgies de
k rdigion chr^tienne, qai 1'engag^rent k y mettre fin. La destraction
de J^rosalem arriva aa mois d'aoikt iS5, et son r^tabfissement comme
cokMiie romaine, soos le nom d'£lia Gapitolina, ^tait d^jk accompH
Oi i38 , ^poqae de 1'ordination da patriarefae Marc. Dans l'^am^-
tMNi de ses prM^cesseors joifs , notre aateor sobstitae Sextas k Ben-
jamin, le sixi^me d'entre eoi. La liste quli donne ensaite des
mceesBears de ce pr^at jasqa^^u commencement da vi* si^de, est
inoompl^te de sept noms. La fdndation de la biblioth^ne d'Aleiandrie.
appartient an commencement de iS5.
(2) (10 jnillet 158^7 mars 161). Marc-Aor^ et Lacius Yerus
n'6taient les fils d'Antonin Pie qoe par adoption. Le martjre de saint
102 HISTORIA £GCL£SIASTIGA.
Marcus Antoninuft Yei^us , cum fratre Lucio Aorelid
Commodo, annos xix menses ii. [Hi primum aBqno
jure imperium administraverunt, cnm usque ad hoc
tempus singuli augusti fuerint]. Bellum deinde conlara
Parthos admirabili Tirtute et felicitate gesseruni. [lo
Asia persecutione orta , Polycarpus et Pionius martf-
riumfecere]. In Gallia quoque Photinus, Li^duneoiis
prsesul, aliique plurimi pro Christo glpriose sangninem
fudere. Nec multo post vindex scelerum . lues multaa
late provincias, Italiam maxime , Romamque vastaVit.
Defuncto Commodo fratrci [^ntouinus Commodum
filium suum coiisortem regni £eicit. Antonino impara-
tori Melito Asianus Sardensis episcq[>us ApologfStioiuii
pro Christianis tradidit]. Lucius Britanniae rex, vmm
ad Eleutherium Romae episcopum epistola^ ut Chi'istiil*
nus efficiatur impelx^t. [ApoUinaris Asianus HierapoU,
et Dionjsius Corinthi^ clari habentur episcopi (i)}*
Jastia ent lien en 167, toiiB le pontificat d'Aiuoet et noa ioiit
celai de Pie l^, mort diz ans aaparavant (11 jaillet 1^7 ) ', par cona^
qaeot il a'appartieat pas k ce r^gae , niais k celai de Marc-AarMe. Le
Hvre da Pastear n'e8t pas de saint Herm^, p^re de Pie I, mais de
saiat Hermas, disciple des apdtres. 11 oe coatieat riea de relaltf k
l'^poqae de la c^ldi>ratioa de la paque. Le voyage de saint Polyearpe,
^Sqne de Smymei k Rome en i58 , eut aa contraire pour but de t'e&-
teadre avecle pape Aaicet sur cette question. Les erreurs de Yalentin
et de Gerdon ^taient d^jk condanm^ depuis plusieurt annto.
Geparagraphe est, comme la plupart de ceux qui pr^o^nt et qoi
suivent , litt^ralement emprunt^ k Bkle.
(i) (7 mars 161-17 mart 180). Ges deux prinoet ne peuvent etre
qualifi^ de fr^res que comme ayant ^t^ Tun et Tautre fiU adoptifii
d'Antonin Pie. On voit par les dates qui pr^c^nt que le r^gne de
Marc-Aur^le ne fiit que de dix-neuf ans dix jours : B^de avait oompt^
dix-neuf ans un mois. La guerre oontre les Parthet dura depuit 161
jasqa'en i65. La peste avait M rapport^ del'Orientk Rome par Lociot
Yerut d^ 166. Le martyre de taint Polycarpe eut lieu la meme aaoee
que celai de laiBt Justin ( 167). Celui de taint Pothin ett de 177»
LIBER PKIMUS. 103
Lucius Antoninus Gommodus post mortem patris
regnavit annis xiii. Hic adversum Germanos bellum
felioiter gessit. Cseterum ipse per omnia luxurise et
obsooenitati mancipatus, nil paternee virtutis et pie-
tatis simile gessit. [Irenaeus Lugdunensis episcopus in-
iigius kabetur. Commodus imperator, Colossi capite
sublato^ imiaginis suae caput ei jussit imponi (i)].
Helius Pertinax mensibus vi. Hic Juliani jurisperiti
scelere periit , quem mense ¥11"^ postquam coeperat im-
perare^ Severus apud Pontem Milvium bello civili
victum interficit. Yictor Romae episcopus j datis late
libellis^ constituit Pascha die Dominico celebrari,
sicut prsedecessor ejus Eleutherius, a xiv* luna primi
mensisusquead XXI''"'. Cujus decretis favens Theophilus
Gflesareae Pfeilsestinae episcopus, scripsit adversus eos
qui XIV* luna cum Judaeis Pascha celebrabant^ cum
caeteris, qui in eodem concilio aderant, episcopis
synodicam et valde utilem epistolam. (2).
Qaanit & flamt Pion , c'e0t par errear que les deax historiens Pont plac^
lii, attenda qa'il apparlient aa miliea da si^cle saivant. Cest encore
a 177 qa'il &at rapporter l'^^vation de Gommode }k la dignite d'an-
gofte. L'apologteda christianisme parM^iton, ^v^que de Sardes, fiit
adress^ k Marc-Anr^le vers t^S. La demande d'an missionnaire chr^
tien fMur le rai breton Lncias, aa pape saint Eleuth^re, n'a pa etre
Cule qne de 177 ^ igS, dnrte du pontificat de ce demier. Saint Apol-
linaire, ev^que d'Hitepolis, adressa ii Marc-Aarele one anti^ Apoio-
gie da christianisme en 177. U ne nous reste rien de ses to^its. On
a conserve quelques fragments des lettres de saint Denis, ^^qae de
Gorinthe.
(i) (17 man i8o-3i d^cembre iga). La gaeiTe contre les Germaint
estdn moit de septembre 177. Saint Irte^ fat en eflfet contemporain
de Commode, mais il ne SQofirit le martyre qa'en aoa.
(2) ( 1** jaavier-a8 mars i85). Lisez Hehius, au lien d*H^lius. Notre
auteor aemble avoir, k l'exemple d^Aurelias Yictor, oonrondu Didias
Joliauns avec son afeul, le c^^e jnriscpnsulto Salvius Jalianus. Ce-
pendanl Entrope aiinne qoe Didias ^lait antyi ibrt ^rs^dans le droit.
104 HISTORIA £CCLESIASTICA.
Sererus Periinax annis xvii forliter qoidem , ied
laboriose imperium tenuit, et persecutionem in Chri»*
tianos aoerrimam exercuit. [Clemens Alexandrinse eo-
clesiae presbyter, et Pantaenus stoicus philosophns, in
disputatione dogmatis nostri disertissimi habentmr.
Narcissus Jerusolymorum episoopus^ et Theo[Jiiliia
Caesariensis] , Polycarpus [quoque et Bacilns Asian»
proyinciae episcopi, insignes habentur]. Plurimi Chrit-
tianorum per diversas provincias martyrio coronati
sunt. [Clodio Albino, qui se in Gallia caesarem fecerat,
apud Lugdunum interfecto^ Sererus in Britannias bd*
lum transfert ; ubi , ut et receptas provincias ab incmv
sione barbarica faceret securiores], magnam fossam,
firmissimumque [Tallum], crebris insuper turribos
communitum^ [per cxxxii millia passuum a mari ad
mare duxit]^ et Eburaci obiit (i).
Ce n'e8t pas lai qoi fat vainca par Septime-S^^ sor le pont Bfilviot,
mais Maxenoe par Constantin, an si^de et demi plas tard. Qaant k
loi, il iut dicoLpM par ordre da aenat k la nouveUe de rdlection de
Septime-S^^re , apr^ 06 jonrs de r^gne sealement. Le concile de
C^t6e de Paiestine, sar la grande qaestion da joar de la oti^irattOB
de la P^oe, qui agita si long-temps I^^glise, eat de ig6 , et par coat6
quent du r^gne de Septime-S^^.
(i) ( Avril ou mai 195-4 f^rier 21 1 ). Le nom de Pertinax fot doniii
ii Septime-S^v^ par les soldats au moment oii ib le proclam^ffeiit
empereur. Bede lui attribue dix-huit ans de r^gne : ce qui est plos
pr^ de la v^rit^ que le chiffre de notre auteur. La cinqui^me pei^
cution contre les Chretiens commen^a en aoi ou 202 et continua
jusqu^^ la mort de ce prince. Saint Clement d^Alexandrie , IHm det
docteurs de FEglise, fut contraint de se r^fugier en Cappadooe peiH»
dant toute sa dur^. II moarut en 217, un an apr^ saint Pantkie^
dont il fut le disciple, et qui ^tait, d^ 1^9, k la tSte de cette odl^m
^le d^Alezandrie. Narcisse , ^eque ou patriarche de J^msalem , a»-
sista au concile de C^sar^, convoqu^ par P^^ae Theophile en 196. An
lieu de Fofycarpe^ lisez PofycraU, ^vdque d'Eph^. Quant k Bto*
chyle, il n'teit paa ^^que d^un si^ge d^Asie, mais de Corinlhe. U
tlBER PRIMDS. 105
Antoniiras oognomento Caracalla^ Sereri filius^
annis vii. Alexander episoopus Cappadociae , com
aanctonun desiderio locomm Jerosolymam Tenisset,
TTfente adhuc Narcisso ejusdem urbis episcopo^ perse-
nilis setatis yiro , ipse ibi ordinatur episcopus ^ Do-
mino, ut id fieri deberet ^ per reyelationem monente.
Tertnllianus Afer centurionis proconsularis filius om-
niom ecclesiarum sermone celebratur (i).
Bfacrinns anno uno regnavit^ et cum filio Diadn-
meno y cum quo imperium invasit , apud Archilaidem
militari tumultu occiditur (2).
Blarcus Aurelius Antoninus annis iv. [In Palaestina
Nicopolis , quse prius Emmaus vocabatur , urbs con-
dita est; legationis industriam pro eo suscipiente Julio
Afiricano scriptore temporum]. Haec est Emmaus quam
Dominus post resurrectionem suo, sicut Lucas narrat,
ingressu sanctificare dignatus est. Hippolytus episco-
pns, multorum conditor opusculorum, temporum ca-
nonem, quem scripsit, huc usque perduxit. Qui etiam
sc, decennovalem Paschse circulum reperiens, Euse-
pmdt qa'il existe ici nne lacane dans le passage de saint JMme tran-
•crit par noa deox auteurs, et qa*on doit le restitaer ainsi : PolycraUs
qmoque AsiancB provincias et Bacchylus Gorinthioram episcopus. La
dttite d'Albin dans les plaines de Tr^voai est da 19 fi^vrier 197, Fex-
pWtioQ de Septinie*S^^ dans la Grande-Bretagne de 308 , la oon-
•tmction de la grande morailie de 210, et la mort de oe prince k
York do 4 f<^rier ai i.
(i) (4 f<6vrier 211-8 avril 2117). Cest en 3ia qae moarat, k Plge
de centsix ans, le patriarche de J^rusalem, Narcisse, doot nons venons
de pnrler; il fat en effist remplac^ par Alexandre , ^dqne en Cappa-
doce, qni depais qaelqaes annto Passistait dans ses fonctions. L*il-
Instre Tertallien florissait ii cette epoqae, comme notre aatear a ea
raison de le dire. Ne vers 160, il moarat vers 245.
(2} (11 avril ai7-juin 218.} — Lisez : Diadumcniano.
106 HISTORU ECCLESIASTIGA.
bio ) qui super eodem Pascha cy clum composoit , ooc
sionem dedisse retulit (i).
Aurelius Alexander aunis xtii. [Hic in Mamaeai
matrem suam unice pius fuit , et ob id omnibi]
amabilis]. Urbanus Romae episcopus nmltos nobi
lium ad fidem Cbristi et martyrium perduxit. [Ori
genes Alexandriae], immo toto orbe [clarus hflbetur^
Denique M amaea mater Alexandri eum audire cura
vity et Antiochiam accitumsummo honore babuit (2
Maximinus annis 111. Hic adversum sacerdotes ecc)<
siarum, et clericos atque doctores persecutionem exei
cety maximepropter christianam Alexandri, cui sucoe
(1) ( 7 juin ai8-i i mars 222). 11 s^agit ici d'£iagabale, qui prit <
effet, en arrivant k l'empire, les noms qne lui attribne notre auten
L'^tablissemeilt de la ville de Nicopolis k Emmaus, par suite de
demande qne Jnles Africain en avait faite au nom des habitants, est €
Tann^ aac. Saint Hippolyte, que la Gaule parait ^trefondeei reva
diquer et qui fut disciple de saint Ircnee, souffrit le martyre vers ai
Yojez snr son Canon , qui part de 222 au lieu d'y arriver comme
est dit ici, et sur ses antres ouvrages, VHistoire litUraire de la Frano
tome I. Notre autenr, en empruntant ce paragraphe 4 BMe, en
complctement defigur^ la derni^re pbrase. Yoici la mani^re dont el
est con^ue dans 1'historien anglais : Qui etiam sedecennalem Pasch
circulum reperiens, EusebiOf qui super eodem Pascha decennovalei
circulum composuit , occa^ionem dedit.
(2) ( 1 1 mars 222-19 mars 255 ). Saint Urbain, pape en 223, moj
le 25 mai 23o , ne nons parait pas avoir pu conduire au martyre n
grand nombre de Chretiens distingues, pnisqu'il n'y ent ancune pei
s^cution sous son pontiOcat , et qu'il faut meme regarder la mort tic
lente de son predecesseur saint Calliste et de quelques autret Chr^tieni
comme le resultat foi*tuit de soul^vements populairesJ Cependai
PEglise le ven^re comme ayant lui-meme souflert le mai^Qrre, et
ayant conduit sainte C^ile , son (ianc^ Valerien , Tiburce , fr^ d
Yal^rien, et Maxime, pr^et du palais imperial. L'entrevue deJnli
Mammee avec Orig^ne k Antioche doit avoir eu lien en 2t8. C
celebre docteur de rEglisc, ne a Aleiandrie vers i85, monn
en 253.
IiIBER PAIMUS. 107
serat» et HamaeflQ matrjs eju» familiam; ^el pra^cipue
propter Origenem presbyterum. Foutianus et Ante-
ro8 f romanse urbis episcopi , martyrio coronati , et in
cimiterio Galixti sunt sepulti (i).
Gordiaims annis vi. Julius AfricaAus inter sciriptores
ecclesiasticos nobilis habetur, Qui in chroniois , quae
conscripsit, refert se Alexandriam properare, Heraclae
opinione celeberrima proYOcatum; quem et in divinis
et pbilosophicis studiis , atque omni Graecorum doc-
trina instructissimum fama loqueretur (2).
Fhilippus, cum Fhilippo filio, vii annis regnavit.
Hic primus omnium imperatorum admonitu fidelis
Christi militis Fontii christianus factus est; ac post
tertium imperii ejus annum» millesimus a conditione
RjonuB annus expktus est. Januis delubrorum obtura-
tisy sancta Ecclesia cum tripudio ad Dei laudem libere
reserata est ; et i^ magnificis ludis augustissimus om-
uium praeteritornm hic natalis annus a christiano im-
peratore celebratus est. Origenes Leonidae martyris
filius in Gaesarea Palaestinae Theodorum cognomento
Gregorium et Athenodorum^ adolescentulos fratres.
(i) (Mars aSS-mars 258). La sizi^me pers^ution commen^a avec le
rigne de Maximin en a35. Saint Pontien , rel^gne dans llle de Sar-
^gDe^ y monrnt cette mhtke ann^, apr^ nn pontificat de cinq
aoa. Saint An^^oSy son fuocessenr, n'occupa le saint-si^ge qu'nn
mou et treixe jonrt . L'un et rautre furent en effiet enterr^s dans le ci-
Mti^ de Saint*GaUiate par les soins de saint Fabien.
(a) Gordien Pie , dont le r^gne est ici confondu avec celui de ses
prWoeiteurs, le§ Gordiens d'Afriqiie i Maxime et Balbin , n'a r^e-
«ent r^gB^ que cinq ani et hnit mois environ ( juillet aSS-mars a44 }•
C«ft ant^rieurement 9U r^gne de ce prince et vers 33 1 que Jules Afri<-
ctin alla prendre k Aleiandrie lcs le^ons d'H^racle, alors successeur
d^Origi^ dans let fonctions de cat^histe, et ensuite patriarche de
oetteei
108 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Ponti po6tea nobiiissimos episcopfos divint^ pj^ilosophia
imbui t ; adTersus quemdam Gelsum epicoreum philoso-
phum^ qui contra nos scripserat, octo Tolumitiibus
respondit. Qui, ut breviter dicam^ tantum scribendi
sedulus fuity ut Hieronymus quodam looo quinque
millia librorum ejus se legisse meminerit (i).
Decius anno i mensibus iii. Hic cum Philippos, pa-
trem et filium, interfecisset, ob^odium eorum in
Ghristianos persecutionem movet; in qua Fabianus
papa in urbe Roma martyrio coronatus^ Comelio rdif
quit sedem sui episcopatus. [Alexander Jmtsolymo-
rum episcopus apud Caesaream Palsestinae; et Babybs
Autiochiae interficiuntur (^)]*
Gallus cum Yolusiano filio annos ii menses ly.
Hic, ut Dionysius Alexandrise antistes perhibet, cnm
(i) (lo mars iiH-'Oc^hre a49)* On peat lire dans ie deozitoe to-
laiiie des Miscellanea de Baloze les actes visibleiiient apocijphes de
saintPonce, qni parait ^tre nn personnage tont-^-ftdt imaginaire;
aossi BMe n'en avait-il pas parl^. Nons ne voyons nnlle part qne Phi-
lippe ait fait fermer les temples ni qne ies jenx s^nlaires par lesqnds
ii c^^bra en a47 ^'^n looo de Rome, aient en nn caract^re duMen. 11 j
ent bien qnelqQes destmctions de temples et d^idoles^ N^oc^sarde, dans
ie Pont; mais ce fut un iait enti^rement local , prodnit par ie z^le de
saint Gr^goire-le-Tbanmaturge, l'an des d^es d'Orighie , qoi sont
mentionn^ ici. Nons ne savons ponrqnoi notre antenr a report^ soos
ce r^gne les le^ons qne cet oratenr de Pfglise lenr donna k Cter^e
de Palestine, et que BMe avait placto d'ane mani^re beaaooap plas
convenable sons Gordien Pie. Orig^ne mourat , conmie nons ravons
d^^ dit, en 253, et son trait^ contre Gelse tent le demier deses
toits , pent fort bien avoir ^ en eflfet compos^ dn temps de Philippe.
(a) (Mi-octobre a49*fii^ ^® i^o^®inl>i^ oSi). La septitoe perstoitioiiy
qui eut lieu sous le r^gne de oe prince et qui moissouna une grande
quantit^ de martyrs, commen^a en oSo. Saint Fabien pape en fht rnne
des premi^res victimes, ainsi que saint Babylas et saint Alexandre.
Qoant k saint Comeille, qui ne fbt ^u qu'apr^ une vacance de six inoia
(4 juin aSi), c'est sous Gallns, en oSa, qn'il souflfnt le martyre.
LIBEK PRIMUS. 109
regnum ejns in initio floreret, et cuucta ei ex senten-
tia cederenty sanctos viros^ qui pro pace regni ejus
Deo sumtno supplicabant , persecutus est , cum quibus
et prosperitatem suam fugavit et pacem. Origenes
i^xx^ aetatis anno non ad integrum impleto defunctus ,
et in urbe Tjrro sepultus est. Cornelius papa rpgatus a
quadam matrona Lucina , ' corpora apostolorum de
catacumbis leTavit noctu, et posuit, Pauli quidem via
Ostiensiy ubi decoUatus est; Petri autem^ juxta lo-
cnm ubi crucifixus est^ inter corpora sanctorum
episcoporum in templum ApoUinis, in monte aureo^
in Yaticano palalii Neroniani^ iii^ kal. julii (i).
Valerianus cum filio GaUieno annis xv. Hic [in
Christianos persecutione commota , statim a Sapore
Persarum r^e capitur ; ibique] luminaribus orbatus ,
[senritute miserabiU consenescit]. Unde GalUenus tam
(i) (Norembre aSi-nui a53}. Nous n'aT0ii8 point coniiaissanoe que
annt Coraeille ait op^r^ les denx translations qni Ini sontattribnto ict.
Ceit Ini-mtoe qni fnt enterr^ par Lncine dans une crjpte Toisine da
dineti^re de Saint-Calliste. Snr les pr^ndues translations dont il
•'agit dans ce paragraphe, yoyez Baronius^ ad annum aai . H y a peu
de qnestions plns obtcnres et plns embroniilto que oeUes des s^pnl-
tnres et des translatioos de saintPierre et de saiat Paul. Si l'on en croit
satnt Gr^goire-le-Grand, les corps de ces deux princes des ap^tres
anraient ^t^ enlev^ imm^iatement apres leur martjrre par ceuz de
leors disdples qni etaient Grecs et qui ▼oulaient les emporter daos
k|ir pays, puis repris k deux milles de la ville par les Gbr^ens latins
qni les anraient d^pos^ provisoirement dans ies catacombes, situ^s
prts de lii; plus tard ils auraient ^^ plac^ Pun au Yatican, l'autre ^
Saint-Paul bors les murs; puis ie pape saint Xyste les aurait de non-
Tera transf(Ms aux catacombes le ag juin 358. Dn temps de Lib^re
(354-366), les reliqnes de saint Paul teient d^ii rentrto dans son
^lise, mais celles de, saint Pierre restaient enoore dans les catacombes
d*ou elles ne revinrent au Yaticanqu'entre F^poque dece pape et celle
de sailit J^me.
liO HISTORIA ECGLESIASTICA.
claro Dei judicio territus pacem noslris reddidit. Sed
ob merituin tamen vel propriae libidinis , Yel patemie
theomachide> innnmera, barbaris assurgentibos, ro-«
mani r^ni detrimenta sustinuit. Hac persecutione
Gyprianus Garthaginiensis episcopus^ cujus dootissima
extant opuscula, martjrio coronatur. Gujus yiim et
passionis volumen egregium Pontius diaconns qos
liquit , qui usque ad diem passionis ejus cum ipso
lium snstiuuit. Theodorus Gregorius Neocsesarese
Ponti episcopus magna virtutum gloria claret; e qui-
bus unum est, quod ut ecclesise faciendae locus soffi-
ceret, montem precibus movit. Stephanus et Sextos
Romse episcopi martyrio passi sunt (t).
Claudius anno i"" mensibus ix. Iste Gothos jam per
annos xv lUyricum Macedoniamque vastantes snpe^
rat; [ob quae in Curia clypeus anreus, et in Gapitolio
statua ei aurea collocata est]. Marcion disertissimus
Antiochense presbyter ecclesiae, qui in eadem urbe
rhetoricam docuerat^ adversus Paulum de Samo-
sate, qui Antiochiae episcopus dogmatizabat Ghris-
tum communis naturae hominem fuisse , accipien-
tibus notariis disputavit; qui dialogus usque hodie*
extat (2).
(i) (Aoiit 253-ao mars a68}. La captivit^ de Yal^rien est de 760 ^
tandis qae la huiti^me pers^ation avait commenc^ d^ a56. Sailit
Cjprien , ^v^qne de Carthage, fat d^pit^ en septemhre i58; saint
£tienne, pape, le 2 ao^t !i57, et saint Sixte, son snccessear, le6aoAt
a58- Cest encore saint Gr^goire-le-Thanmatarge qaenotreaiiteord^
signe ici par les noms de Th^odore Gr^goire, ainsi que nons l'avoot
d^k remarqn^.
(a) ( Mars ao8-mai 270 ). Les victoires sar les Goths sont de 369 et
270. La statue erig^ k Claude dans le Capitole par le s^nat avait dix
pieds de haut. La refutation des erreurs de Paul de Samosate pir Mal*
LIBER PRIMUS. 111
Aureliftnus annis v mensibus vi. Hic cum adversum
nos persecutionem movisset , fulmen ante eum magno
pavore circumstantium ruit, ac non multo post
a militibns occisus ^sl itineris medio quod intei'
Gonstantinopblim et Heracleam est. Euticianns papo
martjrrio Romae coronatus, in cimeterio Calixti se-
pelitur; qui et ipse ccGxni martyres manu sua sepe-
livit(i).
[Tacitus menses sex. Quo aptid Pontum occiso, Flo-
rianus obtinuit imperium diebus lxxxviii ] , et sic
apud Tarsum occiditur. [Anatoiius] natione Alexan-
drinns, [Laodiciee Syriae episcopus, philosophorum
disciplinis eruditus, plurimo sermone celebratur];
cnjus iugenii magnitudo de libro, quem super Pascha
composuity et de decem libris arithmeticde institu-
tionis potest apertissime cognosci. Insana Manichaeo-
rum haeresis, et Sabeliianorum oritur (2).
Probus annos vi et menses iv. Hic Gallias jamdu-
dum a Barbaris occupatas , per multa et gravia preelia,
deletis tandem hostibus, ad perfectum liberavit. Ai^
chelaus Mesopotamide episcopus iibrum disputationis
^uas, quam habuit contra Manichaeum exeuntem de
chion , eut liea dans le troisi^me coQcile d^Aatioche , pr^sid^ par Hy-
mhk6ey patriarche de Jerasalem, au commeDcement de 270. Les actes
de cette discossion n^existent plus.
(i) (Mai a^o-janvier a^S). Cette perstoition fut la neuTi^me, etar-
riTanonpas avant, mais apr^ la chute de la foudre dont parle notre
antenr. Saint Entjcien n'a point sonfiert le martyre et n'est mort
()a'en dtombre 285. Ce ne sont point trois cent treize , mais trois
cent qoarante-deux martyrs qu^il ensevelit de ses propres mains.
(a) (25 septemhre a^S-fin de mars 276). Anatole, ^reque de Lao-
diote y florissait vers 270. Cest en 277 que commen^a Ph^r^ie des
llanich^ns; odle des Sabeiiiena remonte jasqu'^ 25o.
11) HISTORIA ECGLESIASTIGA.
Perside, Syro sermone composiiit, qui traDdatns a
Grsecisy habetm* a muliis (i).
Carusy cum filiis Carino et Numeriano, annis ii.
Gaius romanae ecclesiae episcopus fulget, qui a Diode-
tiano martyrio passus est. Pierius Alexandrifle pres^
byter sub Theona episcopo florentissime popolos do-
cuit; et tantam sermonis diversorumque tractatuum,
qui usque hodie extant, elegantiam invenit, ut Qri*
genes junior vocaretur ; vir mirse parcimonise, et to-
luntariae paupertatis appetilor, qui post perscutionem
omni tempore vitse suse Romae conversatus est (a).
Diocletianus cum Herculio Maximiano annos xx»
[Garausius sumpta purpura Britannias occupaYit. Nar-
seus rex Persarum Orienti bellum intulit. Quinquegen-
tiani Afiricam] inTastaverunt (5). [.Sgyptum Ardiil-
leus (4) obtinuit; ob quae Constantius et Galerius Maxi*
minus (5) caesares assumuntur in regnum. Constanlius
privignam Herculei Theodoram accipit , ex qua sex li-
berospostea Constantini firatres habuit. Galerius filiam
Diocletiani Valeriam accepit. Post decem annos, per
(i) (Avril a76-aodt oa nofemlMne oSa). Ccst en 277 qne Prolmt
chaan les BuiMres des Gaoks, et qoe la dbcostion entre Ardfeclalis
et Man^ ent lien.
(a) (Aout ada-septembre 084 )• Cains on Gains, ^mpt le 17 aep-
tembre i83, sonflFnt en effpt le maitjre soos DiocletieB cn ag6. TheoMft
Int patriarclie d^Alexandrie depnis a8a jnscjn^an a5 aont 3oo. Ge qne
notreantenrditdePierins est fort exacL Son n>jage k Rome a dn vroir
lienapr^la fin de la persecntion en3i I. On if^nore P^poqne de sa BfeOfft.
(5) An lien de ce mot barbare, le texte de saint Jcrone porte : «-
festmpemmL
(4) Liaei : JckiUeus.
(5) liseB : H m ri m mm M t ( 17 septembre 594-1« mai 3o5). MaiimieD
fcfna dix4Mit ■»!• de moiM , n'ajfiBt M «nocw li rai^ qse k
LIB£R PKIMUS. 113
Asdepiodotiim praefectdm prsetorii^ Britanniae re-
ceptae suntj.
Nono decimo anno Diocletianus in Oriente , Maxi-
mianiis Herculius in Occidente ecclesias vastari, affligi
Ghristianos et interfici praecipiunt. [Secundo] autem
[persecutionis anno Diocletianus Nicomediae^ Maxi-
miauus Mediolani purpuram deposuerunt]. Attamen
ooepta semel persecutio usque ad septimum Gonstan-
tini annum fervere non cessat. Constantius xvi^ im-
perii anno^ summae mansuetudinis et civilitatis vir, in
Britannia diem obiit Eboraci. Haec persecutio tam
enidelis et crebra flagrabat^ ut intra unum mensem
decem et octo millia martyrum pro Ghristo passi inve-
niantur. Namet Oceani limbum transgressa^ Albanum,
Aaron et Julium Britannise, cum aliis pluribus yiris
ac feminis felici cruore damnavit. Tunc passus est Pam-
philus presbyter, Eusebii Gaesariensis episcopi neces-
sariusy cujus vitam ipse tribus libris comprehen-
dil (i).
X* aTiil aS6. Carausius parait avoir pris la pourpre d^ aS^, et la garda
jutqn'^ sa mort en agS. LHnvasion de FOrient par Narsee est de ^97; les
rsTages des Quinquegentiens de aga. La r^olte d'Achillee appartient
i la meme date et se prolongea plus de dnq ans. Cest le i^ mars 292
qneConstance et Gal^re furent cr^ c^rs et associ^s 4 l'empire. Enfin,
c'est encoreen oga que Gonstance Chlore ^pousa Th^odora , belle-fille
de Maximien, et Gal^re, Yal^rie» fille de Diocl^tien. Ce ne sont pas
six gar^ons, comme onpourrait le croire d'apr^ le texte de notre au-
teur, mais trois gar^ons et trois fiUes qui naquirent du mariage de
Goiistanoe et de Th^odora. Asd^piodote reconquit la Grande-Bre-
lagne nir Allectus en 297.
(1) La dixitoe pers^tion contre les chr^ens commen^a le 20 f<^>
vrier 3o3. Nous avons d^k dit que 1'abdication des deux emperenrs
eut lieu le i*' mai 3o5. L'edit qui y mit fin est du printemps de 3ii
(dnqui^me ann^ de Constantin). Constance Chlore mourut ^ York
I. 8
114 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Tertio persecutionis anno/quo et Constantiiu obiity
[Maximinus et Severus a Galerio Maximo (i) caesara
facti]. E quibus Maximinus maleficia et stupva sua
Christianorum persecutionibus accumulat. Passos est
ea tempestate Petrus Alexandriae episoopus , com pln-*
ribus JEf^yipii episcopis. Lucianus quoque, Tir moribos
et continentia et eruditione prsecipuus^ Antiochiss
presbyter, et alii multi passi sunt (a).
Coustantinus Constantii ex concubina Helenm filins,
in Britannia creatus imperator , regnavit annis xxx el
mensibus x. Ab anno persecutionis quarto Maxentios
Herculii Maximiani filius Romae augustus appelktnr.
Licinius Constantias sororis Constantini vir Camunti
imperator creatur. Constantinus de persecutore Ghris-
tianus efficitur, et ecclesiam Dei sublimare toto nisii
conatur. In Nic^no concilio fides catholica exponi-
tur. Constantinus multas Domino basilicas construxit.
Romae , ubi baptizatus est , basiiicam fecit in honort
sancti Joannis Baptistae, quae appeliatur Constanti*-
niana; beato Petro in templo Apollinis, et I)eato Paulo
iii via Ostiensi. In paiatio Sessoriano l>asilicam^ quse
cognominatur Jerusalem, fecit^ ubi de ligno crucis
le qS juillet 3o6y daas la quinzi^me aoD^ de lon associatioQ li PeM-
pire oomme c^r. Le chiffre des martjrs qni perirent en nn moit
n'est que de 17,000 dans B^e. Yojei sur l^ martjrs d'Angletm«,
VHisioire tccl^iastique de cet aateur, i , ch. 7. Saint Pampbife fiil
mis k mort le i5 fevrier Soq.
(1) Lisea : Maximiano,
(a) Maiimin Daza et S^v^ furent dev^ au rang de c^sart le
i** niai 3o5 par Diodetien et Maximien, an moment de lenr abdicf-
tioQ. Pierre, patriarcbe d'Alexandrie , sonfirit le martjre le aS no-
veoihne Sii, et saintLucien le^ janvier 3ia, la pers^tion ajant
reoommenc^ presque imm^iatement avec une nouvelle fnrenr dasf
l^t oontrdes aomniset \ Maximin.
LIBER PRIHUS. 115
IXumni posuit. Ex rogatu filiae su^ fecit ecclesiam
sanctee martjrri Agnae (i), beato quoque Laurentio
martyri via Tiburtina in agro Verano. Item basilicam
Tia LaTicana inter duas lauros, beatis martyribus Mar*
cellino et Fetro fecit; et mausolcum, ubi matrem
snam in sarcofago purpureo(2) posuit. In ci^itatc Os-
tia juxta portum urbis Romae , beatorum apostolorum
Petri et Pauli et Joannis Baptistae basilicam construxit.
In Albanensi civitate, sancti Joannis Baptistse, et in
urbe Neapoii, fecit ecclesias. Idem Constantinus [Dre-
panam Bithyni» civitatem in honorem Luciani mar-
tjris ibi conditi instauravit, et ex vocabulo matris
snae Helenopolimj nominavit. In Thracia vero nominis
sui urbem statuit , et sedem romani imperii et totius
caput Orientis esse voluit, Item statuit citra ullam ho-
minum caedem paganorum templa claudi (3).
Constantius, cum Constantino et Constante fratri-
bus, annos xxiv menses y dies xiii. [Jacobus Nisibi-
nus episcopus agnoscitur, ad cujus preces saepe urbs
(i) lise» : Jgneti,
(a) Dc porphyre.
(3) GonsUntin, proclam^ empereur k York, le aS jnillet 3o6, moa-
mt le a2 mai 3^7 . Maiime prit la pourpre k Rome le a8 octobre 3o6.
Licinias fnt fait augoste le 1 1 novembre 307 , k Garaunte en Panno-
nie, sor le Danabe, et non pas k Chartres ( Carnutum)^ comme Pa
avanc^ Zosime. II ^pousa, eo 3i3, Constantia, soeur de Goostantin.
Le concile de Nic^ dura depuis le 19 juia jusqu^au 25 aout 3a5. La
fondation d^d^nopolis k Drepane en Bithynie est de Sa^ , et celle
de Constantinople du 26 novembre 32g. Le bapteme de Constantin
eat liea , non pas k Rome, mais aux environs de Nicom^e, quelques
semaines avant sa mort. Ge prince interdit les sacrifices plutot qu'ii
ne fit fermer les temples. Son principal ^it k ce sujet est de 3^3. Sur
les ^ses baties par Gonstantin , voyez le troisitee volnme des FeUra
tnommenia de Ciampini.
116 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
a discrimiiie liberata est. Impietas Arriana Coiistailiit
regis fulta praesidio, exiliis, carceribus, et variis af-
flictionum modis , primum Athanasium , deinde om^
nes non suae partis episcopos persecuta est. Maxi-^
minus Treverorum episcopus clarus habetur; a qao
Athanasius Alexandriae episcopus, cum a Constantio
quaereretur ad poenam , honorifice susceptus est. An*
tonius monachus centesimo quinto aetatis suae anno in
eremo moritur. Constantio Romam ingresso, ossa
Andreae apostoli et Lucae evangelistae a Constantino^
politanis miro fayore suscepta]. Hilarius Pictavensis
episcopus, qui pulsus ab Arrianis in Phrjgia exulaverat,
cum apud Constantinopolim librum] pro se [Constan^-
tio porrexissety ad Gallias rediit (i)].
Julianus annos ii menses yiii. Hic baptizatus, et
sacris ordinibus usque ad diaconatum sublimatus fuit;
sed relicto clericatu^ arma sustulit, imperioque ar-
repto, ad idolorum cultum conversus Christianos per-
(i) (g septembre 537-5 Qovembre 56i). Saint Jacqnes, dvdqae de
Misibe, pr^rva trois fois, par ses pri^res, cette viUe d'^tre prise par
Sapor, en 558, 546 et 55o. La relegation de saint Athanase a Tr^vet
est de 55.5, et par conseqoent dn r^gne de Constantin; elle eat poar
cAQse one denonciation politiqoe des Eos^biens aupr^s de ce prinoey
et non on point de doctrine. Les perquisitions exercdes contre loi ptr
erdre de Constance sont bien postdrieores, et Q*eurent lieu qo^en 36o.
Saint Maximin , originaire de Sile en Poitou , dej^ ^eqoe de Tr^es
qoand il y reqot saint Athanase, paratt ^tre mort le 12 septembre
549, et saint Antoine lc 17 janvier 556. Le transport des reliqoes de
saint Andr^ et saint Luc a Constantinople fut opi^r^ le 5 mars de la
m^me ann^, avant le voyage de Constance k Rome, qui nVot liea
que le 28 avril 557. Saint Hilaire, dvdqoe de Poitiers vers 55o, fot
exile en Phrygie en 556, pr^nta sa reqoSte k Constance, et revint
k Poitiers eo 56o. Daos la phrase qui le concerne, le teitede saiht
J^r6me porte ipse, au lieu de pro sc.
LIBER PRIMUS. U7
secutus est. Pagani apud Sebasten Palaestinae urbem
sepulcmm Joannis Baptistae invadunt, et ossa disper-
gunt, eademquerursus coliecta etcremata latlus disper-
gunt. Sed Dei providentia quidam ex Jerusolymis
monachi affuerunt, qui mixti colligentibus quaequq
poterant ablata ad patrem suum Philippum pertule-
runt. IUe confestim haec, quia supra se ducebat tantum
thesaurumpropriis servare vigiliis^ ad pontificem maxi-
mum tunc Athanasium , per Julianum diaconem suum^
misit. Quae ille suscepta, paucis arbitris (i), subcavato
sacrarii pariete inclusit, et prophetico spiritu profur
tura generationi posterae consecravit. Gujuspraesagium
8ub Theodosio principe per Theophilum episcopum
Alexandriae completur, qui, destructo Serapis sepul-
CTO, sancti Joannis ibidem ecclesiam consecravit (3).
Jovinianus menses viii. [Synodus Antiochiae a Me-
letio et suis facta est], in qua Macedoniannm dogma
Spiritum Sanctum blasphemans condemnatum est.
Jovinianus postquam in xx et ix annos pacem cum
Persis composuit, ad romanum regressus est solum;
lapsuque Constantii praedecessoris admonitus^ hono-
rificiset officiosissimis Athanasium litteris requirit, a
quo formam fidei , et modum ecclesiarum disponen-
darum suscepit. Sed ejus pia laetaque principia mor$
immatura apud Giliciam corrupit (3).
(i) Arbiter est pris ici dans le sens de tesUs, conscius.
(3) (D^mbre 36i-!26 jain 3(>5}. Jalien avait et^ proclam^ emperear
par les soldats» d^ le printemps de 36o. Ce prince n*a jamais ^te
diacre, comme notre auteur Paffirme par addition au tezte de BMe,
niais seolement lectenr. La destmction du temple de S^*apis k Alexan-
drie, et la constniction d*ane eglise d^ide a saint Jean-Baptiste sur
spn emplacementy arriy^rent en 389.
(5) Usez Jovianus. (97 juin 365*i6 fevrier 364)* Le concile d'Ai\Y
118 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Valentinianus cum fratre Valente, annis xi. [Apol-
linaris Laodicenus episcopus multimoda nostr» re-
ligionis scripta componit], qui postea a fide devians
sui nominis haeresim instituit. Damasus Romae episco-
pus basilicam juxta theatrum sancto Laurentio fecit,
et aliam in catacumbas , ubi corpora sanctorum apo-
stolorum Fetri et Pauli jacuerunt. In quo loco, plato-
mam ipsam, ubi jacuerunt, versibusadomaTit. [Valens,
ab Eudoxio Arrianorum episcopo baptizatus , nostros
persequitur. Gratianus Valentiniani filius] tertio ejus
anno [Ambianis imperator factus] est. [ConstantinO'
poli apostolornm martyrium dedicatur. Post Auxentii
seram mortem , Medioiani Ambrosius episcopus con-
stituitur], cujus praedicatione [omnis ad fidem] Christi
Valia [convertitur (i)].
tioche, doQt il s*agit ici, est celni d*octobre 363; saint Athanne j
vint voir remperenr dans le coorant da meme mois. Ce prinoe oe
moorot point en Cilicie, mais en Bithynie, aar les iroiiti^area dt It
Galatie, dans la nuit da i6 aa 17 fi^vrier 364.
(i) (a6 fevrier 064-17 novembre S^S). Les erreors d^Apollinairey
ev^qae de Laodic^ , d^k condamn^ plnsiears fois k partir de 36^ ,
le farent definitivement dans le concile cecameniqae de Gonstuili*
nople , en 38i . U moarat pea de temps apres. Oamase occapa le saint-
si^ge depais l'aotorane de 366 jasqa'aa 2 decembre 384- Le mot pla-
toma signifie an plancher on ane maraille revetas en marbre. Ct
pape decora dHnscriptions en vers, non sealement la portion desoili-
combes ou avaient ^e deposees les reliques de saint Pierre et de
saint Paul, mais encore les sepnltures d'an grandnombre de martyrs,
et le baptist^re de la basiliqae da Yatican. L'emperear Yalent fot
baptis^ par Endoxe aa commencement de 367, et Gratien re^ut de
son pere Yalentinien le titre d^angaste, le a4 'out de la mtee annte,
k Amiens. L^^glise des Ap6tres k Gonstantinople fut d^i^ en 370, et
saint Ambroise ^levd k k dignit^ ^iscopale en 3^4. Noas avons r^ta»
hli , 2i la fin de ce paragraphe, le mot Falia, foomi par le manoacrit de
» Saint-Evroolt, et qai ne peot designer ici qoe la Gaole cisalpine, par
noe alttoiion assez grave de Gallin.
LIBER PRIMUS. 119
Valens , cum Gratiano et Valentiniano , Valenti-
niani fratris sui filiis, annis iv. [Valens, lege data ut
monachi militarent], nolentes fustibns jussit inter-
fici. Gens Hunorum diu inaccessis reclusa monti-
hm, repentina rabie percita in Gothos exarsit,
eosque sparsim conturbatos ab antiquis sedibus
expulit* Gothi , transito Danubio , fugientes a Va-
lente [sine armorum depositione suscepti] , mox [per
aTaritiam Maximi ducis fame ad rebellandum coacti
aant]; victoque Valentis exercitu, per Thraciam sese
miscentes , simul omnia csedibus , incendiis et rapinis
faderunt(i).
Gratianus cum fratre Valentiniano^ annis Vf . Theo-
dosius a Gratiano imperator creatus, maximas illas Scy-
thicas gentes, hoc est Alanos, Hunos et Gothos, magnis
mnltisque prasliis vicit. Gujus concordiam non feren-
tes Arriani^ post xl annos ecclesias, quas vi tenuere,
reliquerunt. Synodus centum qttinquaginta patrum
congregatur urbe augusta , contra Macedonium , sub
Damaso Romae episcopo. Theodosius Arcadium filium
suum cousortem facit imperii. A secundo Gratiani
anno, ipso sexies et Theodosio consulibus^ Theo-
philus paschalem computum scribit. Maximus vir qui-
(i) (17 novembre S^S-g aoAt 378). Ce fut en rannee de la mort de
Talentinien (^5), qne Yalens imposa aux moines, sous les peines
tef plns s^^res , Vobligation du seirice militaire. H en r^snlta une
tMtaUe pers^ntion contre enx, surtout en ^gjpte, ou ils s'^taient
ii fort mnltipli^ dans le dtert, et d'o{i la plupart furent contraints
de 8'expatrier pour se soustraire aux ordres de Fempereur. Le mou-
vement des Hnns contre les Goths est de. 576, et ce fut l'ann^ sui-
vtnte qne ceux-ci se trouv^nt contraints de prendre les armes contre
les Romains, par snite des exactions auxqnelles on voulut les sou-'
nettre.
120 niSTOKlA EGCLESIASTICA.
dem strenuus ei probus , atque augnsto dignus , nisi
contra sacramenti fidem per tyrannidem emersissety
in Britannia invitus propemodum ab exercitu impe-
rator creatus^ in Galliam transiit; ibique Gratianun
augustum dolis circumventum apud Lugdunum oc-
cidit, fratremque ejus Valentinianum Italia ezpulit;
qui tamen justissimam cum matre sua Justina poenam
exiiii luit. Quam et ipsum Arriana haeresis polluit, el
eminentissimam catholicae fidei arcem Ambrosium
perfida obsidione vexavit; nec prius^ quam prolatisbea-
torum Genrasii et Protasii martyrum , Deo reyelante,
reliquiis incorruptis, nefanda coepta desemit(]).
Theodosius , qui vivente Gratiano sex annis jam
Orientem regebat, post mortem ejus r^navit annis xi.
Ipse et Yalentinianus , quem Italia expulsum benigne
susceperaty Maximum tjrannum tertio ab Aquileia
lapide interficiunt. Qui quoniam Britanniam omni
pene armata juventute, copiisque militaribus spolia-
(i) (9 aout 578-25 aout 383 ). Nous comptons ici les annto de Gra-
tien k partir de la mort de Yalens , afin de nons rapprocher le plnt
que nous pouvons dn chifire de notre autenr. Ge prince ^tait angoile
d^ 567, comme nous venons de le voir, et il avait sncc^e a son pin
lc 17 novembre y]5. Theodose fnt appele par lui k Fempire d'Orientt
le 19 janvier ^79. Les Ariens ne rendirent pas les ^glises aux catholi-
cpies de lenr propre monvement, mais par suite d'un edit imp^rial
sous la date du 10 janvier 38 1. Oamase ne presida point le concile de
Constantinople de la meme annee , dont nons avons dejk pari^. Af*
cade fut ^eve an rang d^anguste en janvier 583. La table pascale de
Th^phile, alors archidiacre et ensnite patriarche d^Alexandrie, part
de Tannee 58o , oii Gratien et Theodose etaient en eflfet consuls, mais
le premier ponr hi cinqnieme et non pour la sixi^me fois. La revolte
de Maiime est de 385 , et rexpolsion de Valentinien II de ritaiie do
387. La d^coitverte des reliqnes de saint Gervais et saint Protais arail
eu lieu Tann^ qni preoeda ce demier ev^nement.
LIBER PRIMUS. 121
vei^at y quae tyrannidis ejus vestigia secuta& in Gallias ,
nunquam ultra domum rediere ; videntes transmarinae
gentes saevissimae , Scotorum a Gircio , et Pictorum
ab Aquilone, destitutam milite ac defensore insulam,
adveniunt, et vastatam direptamque per multos eam
annosopprimunt. Hieronymussacrse interpres historiae
librum, quem de illustribus ecclesiae viris scribit, usque
ad xiv™ totius imperii Theodosii annum perduxit (i).
Arcadius filius Theodosii, cum fratre Honorio',
annis xiii. Gorpora sanctorum Habacuc et Michaeae
prophetarum divina revelatione produntur. Gothi
Italiam^ Yandali atque Alani Gallias aggrediuntur.
Innocentius Romae episcopus dedicavit basilicam bea-
tissimorum martyrum Gervasii et Protasii, ex devo-
tione testamenti cujusdam. illustris feminae Yestinae.
Tunc famulus Ghristi Alexis obiit. Pelagius Brito Dei
gratiam impugnat(a).
(i) (A partk* de la mort de Gratien : 26 aout 383-17 janvier 3^5 }.
Mazime , batta k plusieurs reprises par les deux empereurs aux envi-
rons d'Aqail^, fut pris dans cette ville, et mis k mort par les soldats
le 26 aout 388. Notre auteur et son guide habitnel B^e placent id
beanconp trop tot les invasions des Scots et des Pictes, qui n'earent
liea qa'aprte la r^olte et 1'exp^iiion du tyran Constantin (407)9
comme BMe nous Tapprend lui-mSme dans son Histoire eccltaias-
tique, I, ch. 12. La quatorzi^me ann^ du r^gne de Th^odose comprend
depais le 19 janvier 392 ju8qu'an 18 janvier 3^3 , et Tonvrage dont il
8'agit a M en effet compos^ en 392.
(2) (17 janvier ^^S-i" mai 408). Les d^uverles de reliques men-
tionnto id appartiennent aux demi^res ann^ du r^gne de Th^odose.
L'entrfe des Goths en Italie est de 400 , et celle des Yandales et des
Alains dans la Ganle dn 3i d^mbre 406. Innocent I*', qui occupa le
saint-si^ge depnis 402 ju8qu'au 12'mars 417$ d^ia en efiet T^glise
Saint-Gervais et Saint-Protais, bitie au moyen des lib^ralit^ de Yes-
tina ; c'est aussi sous son pontiGcat que commen^ k se r^pandre , vera
\
1S3 HISTOHIA ECCLESIASTICA.
HoDorius cum Theodosio tninore, fratris sui filio,
annis xvi. Alaricus rex Gotborum Romam invasit,
partemque ejus incendio cremavit ix" kal. septembris,
anno conditionis ejus hclxiv°> acsexto die quam in-
gressus fuerat, depreedata urbe egressus est (i).
Lucianus presb^ter, cui revelavit Dominas, vii"
Honorii principis anno> locum sepulcri et reliquia-
rum beati protomartjris Stephani et Gamalielis ac
Nicodemi, qui in Evangelio et in Actibus Aposto-
lorum leguntur, scripsit ipsam revelationem graeco
sermone, ad omnium ecclesiamm personam (a). Qoam
relatlonem Avitus presbjter, homo hispanus genere,
in latinum vertit, et adjccta epistola sua, per Orosium
presb^terum , occidentalibus dedit. Qui etiam Orosins
ad loca sancta perveniens , quo eum Augustiniu ad
Hieronymum pro discenda animee ratione miaerat,
reliqutas beati Stephani accepit, patriamqne rerenas
occidenti primus intulit. Britanni Scotomm, Picto-
rumque infestationem non ferentes, Romam mittimt,
et sui subjectione promissa, contra hostem auxilia
tlagitant, Quibus statim missa legio magnam barbaro-
ram multitudinem sternit, cseteros Britannise finibiu
pellit , ac domum reversura preecepit sociis ad arceo-
dos hostes murum trans insulam inter duo maria sta-
qa'on pbce la legende , Ir^ nupecte, db
La prise dc Rome p^r Alaric ertlhi
rentre, probablenienl par iDadTertancc,
! de Deuis-le-Petit, doat il •'^t dd-
loer de Jnm^-Clipi"?, imistio^ilniHiort
iLH de 754, rt
ipal dignitUK.
LIBER PRIBIUS. 113
tuere. Qui, absque • artifice magistro magis cespite
quam lapide factus , nil operantibus profuit. Nammox
ut discessere Romani , adyectus naTibus prior hostis,
quasi maturam segetem^ obvia quaeque sibi ceedit^
calcat, devorat. Iterum peteuti auxilia Romani adio^
IsLut, et caesum hostem trans maria fugant, conjunctis-*
que sibi Britannis, murum non terra ut ante pulve^
reum, sed saxo solidum, inter ciTitates, quae ibidem-
ob mettun hostium fact» fuerant, a mari usque ad
mare coUocant. Sed et littore meridiano maris , quia
et inde hostis timebatur, turres per intervalla ad pro-
spectum magis statuunt. Sic valedicunt sociis, tanquam
nltra non reversuri. Bonifacius Romae episcopus fecit
oratorium in cimiterio sanctae Felicitatis, et ornavit
•epulcrum ejus et sancti SiWini. Hieronymus pres-
bjter obiit xii® Honorii anno, iV kal. octobris, anno
«Btatia suae xci** (i).
'fheodosius minor, Arcadii filius, annis xxvi. Ya-
lentinianus junior Gonstantii filius RaTennee impe-
intor Creatur. Flacidia vero mater ejus augusta
irancapatur. Effera gens Vandalorum, Alanorum et
Gothorum , ab Hispaniis ad Africam transiens , omnia
fierro, flammay rapinis, simul et Arriana impietate
fcedaTit. Sed beatus Augustinus Hipponensis episco-
pns, et omnium doctor eximius ecclesiarum, ne civi-
-^ — — . — ■■
(tj L*iiiTeiition des reliqiies de saint £tienne est de 4^5 , ainri qoe
^^tft^ d'Oro8e en Palestine. A la place des mots : iUrum pcUnti
%xiHM, qa'on tronve dans ce paragraphe, le texte correspondant de
M0 porte la le^on itenun petitiauxiiia, qoi n*e8t pasplas satisfai-
Miw Noos pensons qa'6n doit lire iterum peUntibus auxilia, Boni-
if 1* (98 d^oembre 4i8-4 fleptembr^ 4aa) fat en effirt enterr^ dans le
illllre de Stinte-F^licit^, o& il avait fait hitir an oratolre. Saint
IfiHt, n^ vers 34^ , mourat le 5o septembfe 4^0 , dans la vingt-
tat el non dans la douzi^me ann^ da r^gne d^nonorias.
Ii4 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
tatis suae ruinam videret , tertio iobsidionis ejus mense
migraYit ad Dominum, y^ kal. septembris; cum vixis*
set annis uxvi , in clericatu autem vel in episcopata
annos ferme xl complesset. Quo tempore Yandali ,
capta Garthagine, Siciliam quoque deleverunt. Cujus
captivitatis Faschasinus Liljbitanus antistes in epistola
meminit^ quam de ratione paschali papae Leoni scrip*
sit (i).
Ad Scotos in Ghristum credentes ordinatus a Celes-
tino papa Falladius primus episcopus mittitur anno
Theodosii viii*'. Recedente a Britannia romano exer-
citUy cognita^ Scoti et Picti, reditus deuegatione,
redeunt ipsi ; et totam ab Aquilone insulam pro in-
digenis muro tenus capessunt. Nec mora, csesis,
captis, fugatisque custodibus muri et ipso interrupto^
etiam intra illum crudelis praedo grassatur. Mittitur
epistola lacrymis aerumnisque referta ad romanae
potestatis virum Aetium ter consulem^ xxiii^ Theodosii
principis anno, petens auxilium, nec impetrat (a)«
Interea fames dira ac famosissima profugos infestat.
Qua coacti quidam hostibus dedere manus. Alii de
■ — ^^— — ^— ^—^— — ^^^^-^^— ™ — ^— ^— — — ^— — ^— ^—i^— ^i^
(i) (Depais la mort d'Honoriu8 : i5 aoiit 4^5-28 juillet iSo), Ya-
lentinien III re^ut la pourpre k Ravenne , le 25 octobre 4^5. Placidie,
sa m^re, avait ^t^ d^r^ du titre d'augu8te en ^21. Les Yandales
pass^rent en Afrique en raai 4^9« Saint Augustin mourut aig^ de
soiiante-seize ans, pendant le si^ge d'Hippone, le 28 aout 43o. Car-
thage fut prise en 4^8, et la Sicile en 44o* Paschasinus, ^veque de
Lilyb^ (aujourd'hui Marsala), fut lui-raeme r^uit en captivite,
comme il Patteste dans sa lettre au pape saint Leon.
(2) Dans ce paragraphe, transcrit litt^ralement de B^e, notre
auteur compte commelui les ann^s du r^gae de Th^dosell, k par-
tir de la mort d'Honorius (i5 mai 4^3). D'apr6s le passage correspon-r
dant dc VHistoirc cccUsiastique , nous devons croire que la huiti^me
ann^ de Th^odose est la date, non du d^part de Tarm^ romaine,
commc le porte le texte impiime des dcux historicns, mais dc la mis:«
LIBER PRIMUS. 185
tDontibus j speluncis ac saltibtis strenue repugnabant ,
ac strages liostibus dabant. Revertuntur Scoti domum,
post non multum tempus reyersuri. Ficti extremam
insulse partem tum primum et deinceps inhabitaturi
detinent. Famem praefatam magna frugum opulenlia,
opulentiam luxuria et uegligentia ^ n^ligentiam lues
acerrima, et acrior mox hostium novorum, id est
Anglorum, plaga secuta est. Quos illi unanimi consilio
com rege.suo Wortigemo quasi defensores patriae ad
se inYitandos elegerunt ; sed exceptos mox impugna-
tores atque expugnatores senserunt.
Sixtus Romse episcopus fecit basilicam sanctae Mariae
matrisDominiy quae ab antiquis Liberiicognominaba-
tnr. Eudoxia uxor Theodosii principis ab Jerosoly-
mis remeayit , et beatissimi Stephani primi martjris
rdiquias^.quae in basilica sancti Laurentii positae ye-
nerantur , secum detulit. Bleda . et Attila fratres ,
multarum gentium reges , lUjricum Thraciamque de-
populati sunt (i).
Marcianus et Yalentinianus, annis vii. Gens An-
glorum, siye Saxonum, Britanniam tribus longis na-
■on de PaUadins chez les Scots. Cependant les annalistes roroains pla-
cent cette mission en 4^8. La demande de secours ^ ASlius doit avoir
ea lieu en 44^« epoque oilk il fut en efiet consul pour la troisi^me fois ,
et qui correspond avec Fann^ vingt-troisi^me de Th^odose 11, ^
putir de la mort d'Honorius. Ge fut 1'ann^ suivante qne le roi Wor-
tigeme appela ^ son aide, k d^fant des Roroains, les Anglo-Saxons ,
qni vinrent en 449 * ^^ tourn^rent hient6t lenrs armes contre les Bre-
toof eox-m^mes.
(i) Saint Sixte III, ou pour parler plus exactement, saint Xjste
(3i juiUet 4^-1 8 aout 44o)y d^ra de mosaiques qui existent encore,
et probaUement reconstruisit l^^lise de Sainte-Marie-Majeure, fon-
d^ par Liberius , Pon de ses pr^ecesseurs. II s^agit ici de Timp^*
trice Eudocie , et non pas de sa fiUe Eudoxie. Le preroier voyage de
126 HISTORU ECCLESIASTICA.
Yibus advehitur. Quibua dum iter prosperatum domi
fama referret^ mittitur exercitua fortior ^ qui, junctia
prioribua, primo hostes quos patiebatur abigit; deinde
in socioft arma vertens, totam prope insulam ab orien^
tali eju8 usque ad occidentalem igni yel ense subigit;
conficta occasione , quod pro se militantibus Britones
minus sufficienter stipendia darent.
Joannes Baptista duobus monachis orientalibos^
qui ob onitionem yenerant Jerosolymam , oaput sumn
juxta Herodis quondam regis habitaculum reyelat;
quod deinceps Emissam PhoenicisB perlatum^ etdigno
honore oultum est (i).
Hseresis Pelagiana Britannorum fidem turbat. Qui
a Gallicanis episcopis auxilium quaerentes, Germanum
Autissiodorensis ecclesiae episcopum , et Lupum Tre*
oassium aeque apostolicse gratide antistitem fidei de*
fensores acoipiunt. Insignes autem Domini athletae
fidem Ycrbo veritatis simul et miraculorum signis
confirmant; sed et bellum Saxonum Pictorumque
adversus Britones eo tempore junctis viribus suscep-
cette princesse k J^rasalem , d'o^ elle rapporta k Rome des reliqoes
de laiat I^UenDe , est de 1'aDnee 439 ; nous pensons qne r^Use o^
elles fnrent d^pos^s est oelle de Saint-Laurent in Agro Femno*
ViDTatton de la Thrace et de rillyrie par Attila et son fr^ arriva
en 44i*
(i) (Aout 4^-janyier 4^7). Nous avons indiqui^ ci-dessua rano^
449 comme T^poqne de rinvasion de la Grande-Bretagne par lea Aa"
glo-Saions. Cest en 455 qu'il8 tourn^rent leurs armes contre les Brs-
tODS , qui fircDt uoe loogue resistauce. II existe , relativement au dief
de saiDt JeaD-Baptiite, pluaieurs traditious opposees, qu*il aerait trop
long d'expo6er et de discuter ici. D^jii Th^ose en avait apport^ on
ii CoDstantinople en Sgi. On peut voir sur cette mati^ les traites
•pMaox d# Ducange et du p^ Paciandi. I^ bafaitants d'£inte
croient encore aujourd^hui k poss^er.
LIBER PRIMUS. 127
timi diviQa virtiite retundunt . Nam cum Germanus ipse
dux bell i factua , non iviw clangore , sed clamore
jiUeluiay totius exercitua voce ad sidera lcTato , hostes
in fugam vertit immanes. Qui deinceps ad Ravennam
pervenieosi summa reyerenUa a Yalentiniano et Pla-
cidia susceptus , migravit ad Christum. Cujus corpuf
honorifico agmine^ qomitantibus virtutum operibus,
defertur Autissiodorum. AStius patricius occidenta*
libus occidentalis reipublic® salus , et regi quondam
Attilse terror, a Yalentiniano occiditur, oum quo
Hesperium regnum cecidit^ neque hactenus relevari
valait(i).
Circa hsec tempora regnum Franoorum exordium
snmit. Nam tempore Theodosii junioris filii Arcadii ,
et Celestini papae , Ferramundus Sunnonis ducis filii
Franci filius, Franqorum regum primus, quinque
annis regnavit. Quo defuncto, Clodio filius ejns
vii annis regnavit(:)).
(i) No8 deux antears tombent ici dans m f^cheux aDachronisinet
eiifiiiMot intervenir les Saxons k la victoire remport^ par les Bretons,
loiis le GomiDaiidement de saint Germain, aux eris d^alleiuUi. Le
Toyage des deax saints ^vk^aes eat liea en 4^9. A U v^riU , saint
Gcrmain j retouma plas tard (en 446}» ^^^^ 1^^ det^ils donn^ par
Bede, dans son Hisioirc ecclt^iastique , ne permettent pas de donter
qae ce oombat n'ait eu lieu pendant son premier sejour dans la Grande-
Bretagne ; dans tous les cas , le saint pr^lat ^tant mort k Ravenne le
3i jaiiiet 44^ » ^^ F^ conseqoent dans Tann^ qui pr^^da Farriv^ des
Saxons, n'a jamais pu se rencontrer avec eux. L^assassinat d'A^tius par
Yalentinien appartient k Tann^ 4^4- Orderic Yital a oobii^, en tran-
9crivant la plirase de B^e relative k i'empire d'Occident, qa*k l'^poque
q4 il tarivait, cet empire ^tait retabli depnis plus de trois siMes.
(2) On attriime k Pharamond sept k huit ans de r^gne, et l'on
place ia mort en 4^7* Quant k Glodion , qui est un personnage bean-
coup plus authentique, il r^gna vingt ana (4^7-449)-
128 HISTORU ECCLESIASTICA.
Tiinc diabolus Jadaeis in Creta in specie Moysi ap-
paniit y eosque ad terram repromissionis pede sicoo
per mare perducere promisit; sicque plurimis ne-
catis^ reliqui ad Ghristi graliam conycrtuntar.
Anno n'' Marciani et Valentiniani , MerOYeus rez,
postquam xiii annis r^^navit , mortuus est. Post
quem Childericus filius ejus per annos xxui regno
Francorum potitus est (i).
Leo annis xyii. Hic pro tomo Chalcedonensi per
uniyersum orbem singulis orthodoxorum episcopis
singulas consonantesque misit epistolas, quid de eo-
dem tomo sentirent rescribi sibi postulans. Qaonun
adeo consonantia de yera Christi incarnatione sus-
cepit omnium rescripta, ac si uno tempore, unoque
dictante, fuissent universa conscripta (a).
Theodorus episcopus ciyitatis, quae a Cjro rege Per-
sarum condita Cyriae nomen habet, scribit de yera
incamatione Domini SaWatoris adversus Eutychem
et Dioscorum Alexandriae episcopum , qui humanam
in Christo carnem nc^ant. Scripsit et Historiam ec-
clesiasticam a fine librorum Eusebii usque ad suum
tempus , id est usque ad imperium Leonis hujus , sub
quo et mortuus est. Yictorius , jubente papa Hilario,
scripsit Paschalem circulum dcxxxii annorum (3).
(i) On pboe ordiiuirement en 4^6 ia mort de Merov^, qni est rtp-
porlde ici k Pannee comprise entre le oS aout 4^i et le a4 aoiit 45a.
Son fils GbiklMc ai regoe environ vingt-cinq ans (456-480.
(i) (Janvier 457-janyier 474)* ^ circnkire de Temperenr aox m^
tropoUtains ett de 457, et les delibentions des eveqoes dans chaqoe
provinoe ecdesiaiAqoe de 458.
(3) Hitoloret, n^vers387, ev^edeCyr en^tiS, mortvers^SS,
« eondQit son Histoire r€el^'4ixtigne , non pas jnsqn'an r^gne de Leon
LIBER PRIMUS. 129
Zenon aunis xvii. Corpus Barnabae apostoli , et
evangelium Matthaei ejus stilo scriptum^ ipso reve-
lante, reperitur. Odoacer, rex Gothorum^ Romam
obtinuit , quam ex eo tempore diutius eorum reges
tenuere.
Mortuo Theodorico Triarii filio 9 alius Theodoricus
cognomento Yalamer Gothorum suscepit regnum;
qui utramque Macedoniam Thessaliamque depopu-
latus est y et plurima regiae civitatis loca igne succen-
dens, Italiam quoque infestus occupavit. Hunericus rex
Vandalorum Arrianus, in Africa exulatis difiugatis-
que plus quam cccxxxiv episcopis catholicis , ecclesias
eorum clausit^ variisque plebem suppliciis afifecit; et
quidem innumeris manus abscindens, linguas praecidit,
nec tamen loquelam catholicae confessionis eripere po-
tuit. Britones, duce Ambrosio Aureliano, viro modesto,
qui solus forte romanae gentis Saxonum caedi super-
fiierat, occisis in eadem parentibus purpura indutis,
victricem eorum gentem provocantes ad praelium
vincnnt; et ex eo tempore nunc hi , nunc illi , pal-
mam habuere , donec advena potentior tota per lon-
gum potiretur insula (i).
(457), mais jasqa^en 4^9. Yictorius, ii la demande d'Hilaire, alon
archidiacre, et depais saccesseor de saint L^n, pape, composa en
457 son Canon pascal de cinq cent trente-deax ans.
(i) (F^rier 474~9 ^^^ 49 1)* La d^ouverte du tombeau de saint
Bamab^ ent lieu vers 488, aux environs de Salamine. Ces mots : ejus
stilo scriptum, signifient qoe T^vangile dc saint Mathieu qu'on y
tronva ^tait copi^ de la main de saint Bamab^. On ajonte qu'il ^tait
^rit snr da bois de thyc. L'empereur Z^non renrichit d'or, et le d^-
posa dans la chapelle de son palais , ou Fon en faisait usage tous les
ans, le Jeadi-Saint, pour la lecture du texte sacre. Odoacre, maitre
de Rome , se fit proclamer roi d'Italie le a5 aoiit ijO. Th^odoric I**
I. 9
130 HISTORIA ECCLESIASTICA.
•
Anno quo Zenon imperare coepit, mortuo* Childe-
rico Glodoveus filius ejus in Gallia regnare coepit,
annisque xix fortiter agens regnavit (i).
Anastasius annis xxyiii. Transamundus rex Vanda-
lorum ecclesias catholicas clausit^ et ccxx episcopos
cxilio Sardiniam misit. Symmachus papa inter multa"
ecclesiarum opera, quae vel a fundamentis creaf it, vel
prisca renoyavit, ad beatum Fetrum et Paulum et sanc-
tum Laurentium, pauperibus habitacula construxit^
et omni anno per Africam vel Sardiniam episcopis ,
qui in exilio erant, pecunias et vestes ministrabat.
Anastasius , quia haeresi favens Eutychetis catholicos
insecutus est , divino fulmine periit (2).
Clodoveus rex Francorum xv** anno regni sui , cum
tribus nobilium millibus a beato Remigio Remorum ar-
chiepiscopo baptizatus est. Deinde post iv annos obiit,
et Theodericus filius ejus ei successit. Quo defuncto,
Chlotarius frater ejus per annos l et i in Gallia regnavit.
Tunc Gildardus et Flavius in sede Rotomagensi florue-
iui succc^da en mars 493. Le ravage des deux Mac^oines et de la Thes-
salie est de Pannee 482 ; la persecution d'Huneric contre les catholi-
ques dc 484- Nous ne pouvons pas assigner de date (ixe k la victoire
des Bretons, commandes par Anibroisc Aurclien, sur les Anglo-
Saxons.
(i) Le r^gne de Z^non comrocn^a en f^vrier 4^4 1 ct celui de CloiiB
en 4B I. Ce prince ne regna pas dix-neuf, maisenviron trente ans (4^1-
27 novembreSii).
{1) (11 avril 491-8 juillet 5i8). Trasamond, roi des Yandales,
monta sur le trone le qi septembre 496. Ce fut en 5o4 ou 5o5 qa'il
rel^gua en Sardaigne deux cent vingl-hnit ^vc^ues. Le pape Sjrmma-
que (22 iiovcmbre 498-19 juillet 5i4) ^it originaire de cette tle. Les
constructions religieuses que notre auteur lui attribue avec raison, ne
sont que la moindre partie de celles qu'il ^leva r^llement. II est dou-
teux qa^Aoastase ait M tu^ par la foudre.
LIBER PRIMUS. 131
runt ; et Mamertus Yiennensis pro multimoda peate ^
qua populus angebatur , letanias , id est rogationes ,
ante Ascensionem Domini solemnes instituit (i).
Justinus senior annis yiii. Joannes papa Gonstanti-
nopolim veniens , ad portam quae vocatur aurea ,
turbis ei occurrentibus, in conspectu omnium roganti
caeco lumcn reddidit. Qui dum rediens Ravennam ye*
nisset , Theodericus eum cum comitibus carceris afflic-
tioneperemit; invidia ductus, quia catholicae pietatis
defensor Justinus eum honorifice spscepisset. Eodem
anno Symmachum patricium Rayennae occidit^ et
ipse anno sequente ibidem subita morte periit, eique
in regno Athalaricus nepos ejus successit. Hildericus
Yandalorum rex episcopos ab exilio reyerti , et eccle-
sias instaurare praeceptt, post annos lxxiv haereticae
profanationis. Benedictus abbas virtutum gloria cla-
ruit, quasbeatus papa Gr^orius in libro dialogorum
scripsit (2).
(i) Dans le texte de Dachesne, on a corrige le chiffre des ann^»
dn r^gne de Clovis apr^s sa conversion ; noos avons cru devoir resti-
. toer celni que fonmissent les manuscrits , tout fautif qu^il est , d'au-
tant plus qu'il s'accorde avec celni de la totalite de son r^gne , que
noos venons de voir dans Favant-dernier paragraphe precedent.
Tout le monde sait que les quatre enfants de ce prince se parta-
g^rent son royaume , et que Clotaire ne reunit toute la monarchie
frao^aise qa'en s'appropriant successivement les ^tats de ses freres, k
leor mort ou k celle de leurs successeurs. Ainsi , ce ne fut pas de son
irire Thierri, mais de son petit-neveu Th^odebalde , que lui revint le
royaume de Metz. Son r^gne fut de cinqnante ans moins quelques
jours (27 novembre 5ii-novembre 56i). SaintGodard et Flavins, ar-
cheveqnes dc Rouen, furent en effet contempopains de ce prince, mais
iKm saint Mamert, archeveque de Yienne, mort d^ le 1 1 mai 475.
(2) (10 jnillet 5i8»i" aout 527). Le pape Jean I" monrut le 18 mai
5a6, a Ravenne, dans la prison ou Theodoric Tavait fait renfermer
lorsquMl revint de Constantinople; Symmaque, le 28 mai 5^5 ou5si6,
132 HISTORU ECCLESIASTICA.
Justinianus Justini ex sorore nepos annis xxxviii.
Bilisiarius patricius.a Justiniano in Africam missua
gentem Vandalorum deleYit. Carthago quoque anno
excessiouis suae xcvi'' recepta est^ pulsis devictisqiie
Vandalisy et Gelismero rege eorum captb, et Goii-
stantinopolim misso. Gorpus sancti Antonii monachi
divina revelatione repertum Alexandriam defertur et
in ecclesia beati Joannis Baptistae humatur. Dionysios
Farvus paschales scribit circulos , incipiens ab anno
dominicae incarnationis. Tunc orbi Godex Justiniani
promulgatus est. Victor quoque Gapuanus episcopus
librum de Pascha scribens^ Victorii arguit errores (i).
Chlotarius rex graudaevus mortuus est^ et regnum
Franconim in tetrarchias divisum est. Parisius enim
cessit Kariberto, Aurelianis Guntranno, Suessionis
Hilperico et Mettis Sigiberto. Denique xxxvi'^ anno
imperii Justiniani, Sigibertus rex fraude Hilperici
et Th^odoric lai-ineme, lc 5o aout de cette derni^re ann^. Le rappel
des eveqnes catholiques cn Afrique par llild^ric , parait avoir ea liea
imm^iatement apr^ Pav^nement de ce prince au trone, en mai 5a3.
l^ chifire de la dur^ de la pers^ution , qa'on trouve ici , est inezact,
soit qu'on parte de sa premi^re periode (437), de la deuxi^me (483),
ou de la troisit^me (5o4 ou 5o5). Saint Benoit, n^ en 480, moarat k
91 mai 543.
(i) (i^' aout 527-janvier 565). La destruction de la domination des
Yandalesen Afrique, par Belisaire, et la captivite de leur roi G^-
nier, eurent lieu en 554- I^e corps de saint Antoine fut apport^ k
Alexandrie vers 53o. La phrase relative k Denis-le-Petit est tronqa^
dans notre auteur, et doit etre compl^t<^ au moyen des mots suivants,
qui la terminent dansBMc : dxxxii, qui estannus DiocUtiani ccxhyxn^
post consulatum Lampadii et Orestis, quo anno Codex Justinianus
orbi promulgatus est. Le Code de Juslinien a ote puhHe troisfois, cn
5^9, 533 ct 534. Ccsl la derniere de ces editions que nous possedons
aujourd'hui. Yictor, evequc de Capoue, coniposa son TraH^'du CjrcU
pa\cal vers 54o ou 545.
LIfi£R PRIMUS. 135
£ratris sui, cum quo bellum inierat, occisus est; et
Childebertus filius ejus adhuc puerulus , cum Bruiii-
diilde matre sua , regnum patrisad regendum suscepit,
et xxy annis regnavit (i).
Justinus minor annis xi. Narses patricius Totilam
regem Gothorum in Italia superavit et occidit. Qui
deinde per invidiam Romanorum, pro quibus multa
contra Gothos laboraverat, accusatus apud Justinum
el conjugem ejus Sophiam quod servitio premeret
Italiam, secessit Neapolim Gampaniae , et scripsit genti
Langobardorum ut venirent et possiderent Italiam,
Joannes papa ecclesiam apostolorum Fhilippi et Ja~
cobiy quam preedecessor ejus Pelagius coeperat, fecit
et dedicavit. Tunc bellicosus Alboin^ Audonis Lango-
bardorum regis filius, de Pannonia in Italiam venit,
eamque permittente Narsete patricio cum Guinilis suis
obtinuit (2).
Tiberius Gonstantinus annis vii. Gregorius tunc
apocrisiarius in Gonstantinopolim , post romanus
episcopus, libros expositionis in Job condit, et Eu-
ticium ^jusdem urbis episcopum in fide nostrae resur-
rectionis errasse, Tiberio prsesente convicit; ita ut
(i) La trente-sixi^roe ann^ de Justinien r^pond k 562-565^ tandis
qne Sigebert fut assassin^ enS^S. Childebert, roi d^Austrasie, mourut
en 596, dans la vingti^me ann^ de son r^gne.
(a) (i4 novembre 565- 1^ octobre 578). La bataille dans laquelle
Totila fiit vaincu et tue par 1'armee de Nars^s , eut lieu au roois de
join 55^. Nars^ se retira k Naples en 567, revint k Rome, et mourut
la m^e ann^. 11 est faux que les Lombards aient envabi Fltalie k son
instigation. Cette invasion est du mois d'avril568, et la prise de Milan dii
4 septembre 569. Guinili ou fVinili est le nom primitif des Lombards.
Alboin, qui les avait conduits en Italie, mourut le 28 juin 5^3. Lc
pontificat de Jean IQ, qui acbeva F^glise de Saint-Philippe et Saiut*
Jacquet, fat de treize ans (18 juillet 56q-i3 juillet 573).
134 HISTORIA ECCLESIASTICA.
ipse Augustus librum ejus^ quem de resurrectione
scripsit f suis quoque catholicis allegationibns de^
struens, deliberaret flammis cremari debuisse. Docebat
enim idem Euticius corpus nostrum in illa resurreo*
tionis gloria impalpabile , et ventis aereque subtilius
esse futiu*um; contra illud dominicum : Palpaie, ei
videte quia spiriius camem ei ossa non habet , sicui
me videtis habere. Gens Langobardorum , comitante
fameet mortalitate, omneminvaditltaliam , ipsamque
romanam vastatrix obsidet urbem. Quibus tunc rex
praeerat Albuinus (i),
Mauriciusannisxxi. Herminegeldus Liuvigildignissi
Gothorum regis filius, ob fidei catholicae confessionem
inexpugnabilem , a patre Arriano regni privatus infu-
lis, et in carcerem acvincula projectus, ad extremum
nocte secunda dominicaeresurrectionis securi in capite
percussus , regnum coeleste pro terreno rex et martyr
intravit. Cujus frater Recharedus, mox ut regnum
post patrem accepit, omnem Gothorum, cui preeerat^
gentem^ instante Leandro Hispalitano episcopo, qni
et Herminegeldum docuerat, catholicam convertit ad
iidem(2). Mauricius filiam Tiberii Constantini conja-
gem habuit, et primus Graecorum fasces Romanoruin
(i) (26 septembre 578-14 aodt 58a). Saint Gregoire-le-Grand , en-
voye a Constanttnople depois Syg jusqaVn 584, ^^ qualit^ d'apocri-
siaire dc TEglise romaine, fut ^lu pape en 5go, et moarut le 11 mars
6o4- Cc fut cn 582 qu'eut lieu la discussion entre lui et Eutychius ,
patriarche de Constantinople , qui r^tracta son erreur. £n ^qS , il ob*
tint d'AgiluIfe, roi des Lombards, U lev^ du si^ge de Rome. U y
avait alors vingt ans qu'Alboin ^tait mort.
('i) (i5 aout 58a-27 novembrc 602). Le martyre d'Hermenigilde»
parTordre de son p^re f^uvigtlde, cut liou en 584 ou 585, et le retour
dc RecarMe an catholicisme en 587, d^apres les exhortations de 99knt
Leandrc, ^^uc dc S^illc.
LIBER PRIHUS. 135
gessit. Gregorius, romaiaae ecclesiae pontifex et doctor
eximius, anno Mauricii imperii xiii'', indictione xiii%
synodum episcoporum xxiii ad corpus beati Petri
apostoli congregans, de necessariis ecclesiae decer^
nit. Idem, missis Britanniam Augustino, Mellito,
Joanne, aliisque pluribus cum eis monachis timentibus
Deom, ad Christum Anglos convertit. Et quidem
Edilbertus mox ad Christi gratiam conversus cum
gente Cantuariorum , cui praeerat , proximisque pro-
yinciis , etiam episcopum doctoremque suum Augusti-
num^ sed et cseteros sacros antistites episcopali sede
donabat. Forro gentes Anglorum ab aquilone Humbri
fluminis, sub regibus Elle et Edilfrido sitae^ necdum
Terbum Titae audierant (x). Gregorius xviii^ anno
Mauricii indictione iv*, scribens Augustino^ Lundo-
niae quoque et Eburaci episcopis, accepto a sede apo-
siolica pallio, metropolitauos esse debere decemit; et
post IV annos obiit (2).
Focas annis viii. Hic, rogante papa Bonifacio, sta-
tuit sedem romanae et apostolicae ecclesiae caput esse
<minium ecclesiarum, quia ecclesia Constantinopoli-
tana primam sescribebat omnium ecclesiarum. Idem,
alio papa Bonifacio petente, jussit in veteri fano,
quod Pantheon vocabatur, ablatis idolatriae sordibus,
(i) Maurice ^poosa en effetCoastantine, fille de Tibere II. Le con-
cile dont il s'agit ici est le troisi^me de Rome, ouvert le 5 juillet SgS.
L'envoi des missionnaires en Angleterre par saint Gr^goire appar-
tieQt k. Tann^ suivante ; ils y arriverent en 697 , et furent accueillis
avec enthousiasme par Ethelbert, roi de Kent. Yoyez, dans VHistoire
ecclesiasiique de Bede (liv. 1, oh. aS-SS), toutes les circonstances de
cette mission, et la correspondance de saintGregoire avec saint Anstin,
qoi en etait le chef.
[1) BMe, Histoire ecclcsiastique , Liv. 1, ch. 29.
136 HISTORIA ECCLESIASTICA.
ecclesiam beat8e semper Virginis Mariae et omnhifli
martjrum fieri ; ut ubi quondamomniumnondeorum,
sed daemoniorum cultus agebatur , ibi deinceps om-
nium fieret memoria sanctorum.
Persae adversus rempublicam gravissima bella g&-
rentes^ multas Romanorum provincias, et ipsam Jero>
soljmam auferunt; et destruentes ecclesias, sancta
quaeque prophanantes , inter omamenta locorom Tel
sanctorum^ yel comimunium , quae abstulerunt, etiam
yexillum dominicae crucis abducunt (i).
Heraclius annis xxxi. Anastasius Fersa monachus
nobile pro Christo martyrium patitur. Qui natns in
Ferside magicas a patre puer artes discebat ; sed ubi a
captiyis christianis Christi nomen acceperat, in eom
mox animo toto conyersus, relicta Ferside, Chalce-*
doniam Hierapolimque, Christum quaerens, ac deinde
Jerosolj^mam petit; ubi accepta. baptismatis gratia,
quarto ab eadem urbe milliario monasterium abbatb
Anastasii intrayit, ubi septem annis regulariter yiyens,
dum Caesaream Falaestinae orationis gratia yenisset,
captus a Fersis^ et multa diu yerbera inter carceres et
yincula, Marzabana judice, perpessus, tandem ad
Chosdroem regem eorum Persidem mittitur : a qoo
per interyalla temporum tertio verberatus , ad extrc-
mum una suspensus manu per tres horas diei, sic de-
(i) (25 uovembre 6o!i-5 octobre 6io). Ce qne Boniface III obtiQt de
Pbocas , fut que le patriarcbe de Constautinople ne pourrait prendre
le titrc dWumenique, comme Pdage II et saint Gr^goire PaTaient
dejk reclame cn vain. La d^dicace du Pantbeon par Boniface I\ ent
licu le i5 mai 6io. Les invasions des Perses avaient commence d^ 6o3;
mais la prise dc Jerusalem et renl^vement de la vraiecroix appartien"
ncnt a Tannce 6i4) el par consequent au regne suivant.
LIBER PRIMUS. 137
collatus cum aliis lxx martyrium complevit. Mox
tuuica ejus indutus quidam daemoniacus curatus est.
Interea superveniens cum exercitu Heraclius princeps,
Persis cum filio Chosdroe superatis j Ghristianos , qui
eaptivati erant, gaudentes reduxit,et sanctae crucis lig-
nimi Jerosolymis reportavit ( i ). Reliquiae beati martyris
Anastasii primo monasterium sunm , deinde Romam
advect», venerantur in monasterio beati Pauli apo*
fltoli f quod dicitur cul Aquas Sali^ias (a).
Anno regni Heraclii xvi^, indictione xv", Eduinus
eaccellentissimus rex Anglorum in Britannia trans-
hmnbranae gentis ab aquilone, Paulino episcopo,
qoem de Gantia venerabilis Justus archiepiscopus mi-
serat , praedicante verbum salutis cum sua gente sus-
cepit, anno quidem regni sui xi^, adventus autem An-
glorum in Britanniam plus minus anno clxxx , eique
Pkulino sedem episcopatus Eburaci donavit. Gui pro-
fecto regi in auspicium venturae fidei et regni coelestis,
potestas quoque terreni creverat regni; ita ut uni-
Tersos Britannise fines [quod nemo Anglorum ante
eum], qua vel ipsorum, vel Britonum gentes habita-
bant, sub ditione acciperet. £o tempore exortum apud
Scotos in observatione Paschae errorem Honorius papa
per epistolam redarguit. Sed et Joannes, qui successori
ejuB Severino successit, cum adhuc esset electus in
pontificatum , pro eodem Pascha eis simul , et pro Pela-
giana haeresi^ quae apud eos reviviscebat , scripsit (3).
(i) (Soctobre 610-1T f^vrier 641}. I^ martyre de saint Anastase eat
liea le aa janvier 6a8. La victoire d^H^aclios sar Chosroes est de la
fin de 637 ; mais les captifs et les reliqaes ne revinrent qa*en 628.
(2) Saint-Paol hors les mors.
(5) Edwin, roi de Northamberland (617-655), fut baptise par Pau-
138 HfSTORIA EGCLESIASTICA.
In Gallia Theodeberto et Theoderico regibus de-
functis, Lotharius magnus Hilperici filius floruit, et
monarchiam Franciae solus obtinuit. Quo defunctOi
Dagobertus filius ejus ei successit , et xii annis r^-
num strenue gubernavit. Deinde Clodoveus filins
ejus XXVI annis regnavit^ moricnsque diadema tribos
filiis suis : Lothario, Theoderico et Hilderico reliqoit.
Temporibus horum regum in Francia viri sancti
virtutibus etsignls claruerunt, Romanuset Audoenus,
Ausbertus etElligius, Ebrulfus et Launomarus, Mau-
rus et Colombanus y Philibertus et Guandregisilus ^ et
aliique plures fide et praedicatione poUentes , sancti-
tate et prodigiis coruscantes (i).
lin lejour dePiqaes, ia ayril627, et par cons^qnent dans la dix-sep*
ti^me annee d^Heraclius, ct non pas dans la seizieme, cent qnatie-
vingts ans apr^s Tappel fait aux Anglo-Saxons par Wortigem , et oent
soixante-dix-huit seulement depuis leur arrivee. Dans ravant-demito
phrase du paragraphe , apr^s ces mots : in observaiione Paschas errxh
remj ajoutez celui-ci : quartodecimaiiorum, quenotre anteur a en tort
de ne pas empruntcr comme tout le reste k son guide habitnel. Le
pontificat d*Honorius s'etcudit depuis 6^5 ou 6'i6 jusqu^au 12 octohre
658. La lettre de Jean lY aux Scots ou Ecossais doit ^tre de Pann^
640. Yojez, sur tous ces evenements, le second livre de VHisUnrt
ecclesiastique de BMe.
(i) Lisez Chlnfarius, Chilpcricus et Childcricus. TheodehertJlmxny-
rut vers la fin de 612, et Thierri II en 6i3. A partir de cette epoque,
Clotaire II regna seul jusqu'^ sa mort en 628 , sauf Tassociation au tr5ne
d^Austrasie dc Dagobert 1% son fils, en 6^2. Le chifire de dooze ansat-
tribue a ce dernier est inexact , soit qu^on fasse partir son r^gne de cette
epoque ou dc 628, puisquUl mourut le 19 janvier 658, cc qui donno
seize ans en Austrasie et dix en Neustric et en Bourgogne. Clovis 11
n*a regue que dix-ncuf ans commeuct^s (19 janvier 658-septemhre ^6).
Childcric fut le deuxi^me de ses fils, et Tliierri III le troisi^me. Six
des saints ])crsonnages mentionncs ici ap])artiennent a la Normandie.
Si on les classe d*a])res Tordre chronologiquc que fournit la datc de
h'ur niort , on trouvera que trois dVntre eux ap|wrticnnent au
LIBER PRIMDS. 130
Heracleonas cum matre sua Martina aniiis ii. Gyrus
Alexandriae , Sergius et Pyrrhus regiae urbis episcopl ,
Acephaiorum haeresim instaurantes unam operatio-
nem in Christo divinitatis et humanitatis , unam to-
luntatem dogmatizant. £ quibus Pyrrhus his tempori-
bus f id est sub Theodoro papa , Romam ^eniens ex
Afiicai ficta ut post apparuit, poenitentia, obtulit
eidem papae, praesente cuncto clero et populo, libel*
iom cum sua subscriptione , in quo condemnarentm^
omnia quae a se , tcI a praedecessoribus suis , scripta
yel acta sunt adversus catholicam fidem. Unde be-
nlgne susceptus est ab eo quasi regiae pontifex civi-
tatis. Sed quia reversus domum, repetiit errorem
domesticum; memoratus papa Theodorus, advocatis
cunctis sacerdotibus et clero in ecclesiam beati Petri
apostolorum prlncipis , condemnavit eum sub vinculo
anathematis (i).
Constantlnus fraterHeraclii mensibus vi. Pyrrhl suc-
cessor Paulus, non tantum vesana doctrina , sicut pree-
decessores ejus, sed aperta persecutione catholicos cru-
VI* siMe, saint Maar (584), saint Lomer (5go), saint £yroalt (5g6),
et toos les aatres aa vii', saint Columban (6i5), saint Romain (638),
saint Eloi (65^) , saint Wandrille (667) , saint Oaen (685) , saint Phi-
libert (684), ^aint Ansbert (693 oa 695).
(i) Herad^nas n'a r^gn^ qae qaelques mois {i5 mai-octobre 641).
Sergias, patriarche de Gonstantinople , donna naissance, en 626, aa
Monotb^lisme, adopt^ par son snccesseur Pyrrhus et par Cjras, pa-
triarche d'Aiexandrie. Pyrrbns abjura cette her^ie en 646, mais j
iwint en 648, par ordre de 1'emperear Constant II. Elle fat d^finiti-
irement condanmee, et les pr^lats qui la soutenaient anathtoatis^
par les papes Th^odore et Martin , dans les conciies de Rome (648) et
de Latran (649). Le Monoth^lisme n'est pas, comme on pourrait le
croire d'apr^ les paroies de notre aatear, la reprodaction compl^te
de i'h^ro5ie plas ancienne des Ac^phales.
140 UISTORIA EGGLESIASTIGA.
ciat; apocrisiarios sanctae romanae ecclesiae^ qai ad
ejus correctionem missi fuerant, partim carceribns,
partim exiliis^ partim yerberibus afficiens. Sed et altare
eorum in domo Placidiae sacratmn in yenerabilt ora-
culo subvertens diripuit ^ prohibens eos ibidem missas
celebrare. Unde et ipse , sicut praedecessores illius, ab
apostolica sede justa depositionis ultione damnatus
est (i).
Constantinus filius Gonstantini annis xxviii. Hic
deceptus a Paulo, sicut Heraciius avus ejus a Sei^ioi
ejusdem regiae ciyitatis episcopo , exposuit tjpum ad-
versus catholicam fidem : nec unam , nec duas Tolun-
tates^ aut operationes in Christo definiens esse confi-
tendas; quasi nihil velle, vel operari, credendus sit
Ghristus. Unde Martinus papa, congregata Romae sj-
nodo centum quinque coepiscoporum , damnavit sub
anatbemate praefatos Gjrum^ Sergium et Pyrrhumet
Paulum haereticos. Missus ergo post haec ab impera-
tore Theodorus exarchus^ tulit Martinum papam de
ecclesia Constantiniana , perduxitque Gonstantino-
polim. Qui post haec relegatus Chersonam, ibidem vi-
tam finivit, multis in eodem loco virtutum signis
usquc hodie refuigens. Facta est autem praefata synodus
(i) (ii fevrier-25 mai 64 1}- Notre aatear 8'e8t fort embronill^ dans
cette partie de ses notes chroDologiques. Bede lui en avait donne
Texemplc en placant Heraclius Constantin , dont il s'agit ici, apr^
H^rad^nas, son frcrcpuine, mais au moins lefait-il fils d^H^radiaSy
tandis qu'Orderic nous le donne comme frere de ce prince. Paal II,
successeur de Pyrrhus sur le si^ge de Constantinople, fiit d^pose dant
le concile de 648, dont nous venons de parler; mais, soutenu pir
rempcreur Constant II, il continua d'occuper son si^ge, etpers^atai
lcs catholiques jusqn'a sa mort, qui arriva le a6 decembi^ 65^.
LIBER PRIMUS 141
anno imperii Constantini nono, mense octobrio^ in-
dictione viii*. Gonstantinus princeps , Yitaliano papa
nuper ordinato , misit beato Petro apostolo Evangelia
aurea, gemmis albis mirae magnitudinis in circuitu
omata. Ipse post aliquot annos^ id est per indictio-
nem yi'°'^ Yeniens Romam, obtulit super altare ipsius
pallium auro textile , toto cum cereis exercitu eccle-
siam intrante. Sequente anno , facta est eclypsis solis
qoasi decima hora diei ^ v^ nonas maii. Theodorus
archiepiscopus et Adrianus abbas , vir aeque doctissi-
mus, a Yitaiiano missi Britanniam, plurimas eccle-
sias Angiorum doctrinae ecclesiasticae fruge fcecunda-
niDt. Constautinus post plurimas et inauditas deprae-
dationes provinciis factas, occisus in balneo periit
indictione xii', nec longo post tempore etiam Yita-
lianns papa ccelestia regna petiit (i).
(i) (Octobre 64i-septeinbre 668). Ce prince, fib da pr^c^dent, ne
•'appelait pas Constantin, mais Constant, deuxi^me du nom. Cest en
648 qa'il pnblia TMit nomm^. U iype on formulmre^ bientot con-
daunD^ dans le concile de Latran de 649, dont nous avons parl^ ci-
dewas (note i, page iSq). Saint Martin, pape, fnt enleve de F^glise
SKint-Jean-de*Latran, et embarque pour Constantinople le 19 juin
653 , pois exil^ dans la Cherson^, oii il mourut ie 16 septembre 655,
des soites des mauvais traitements dont il avait ^t^ accabl^. Nos deux
anitears, en rapportant les pr^nts que Pempereur ofirit au pape Vi-
talien 1% lorsqu^il vint visiter Rome en juiilet 665, ont n^gligd de
yftrler des brigandages qu'il exerca pendant douze jours qu'il j passa ,
«t qui all^rent jusqu*^ d^pouiller le Panth^on de ses tuiies de bronze ,
«IQoiqne ce temple fiit dejk converti en ^glise , comme nous Pavons vu
^a-desfus. Jamais la ville imperiale n'avait encore ^t^ soumise, meme
db la part des Barbares, ^ des ravages semblables. De Rome, Con-
9tant n se rendit en Sicile , ct y fut assassind dans le bain , ^ Syracuse,
le i5 jaillet 668. Uedipse de soleil que nos deux anteurs placent le
3 mai 664, ^ dix heures du matin , doit etre report^ au i*' du meme
mois, a trois heures et demie du soir, d*apr^ les calculs astrono-
142 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
Constantinus frater Gonstantini superioris regis
annis xvii. Sarraceni Siciliam invadunt, et preeda
nimia secum ablata, mox Alexandriam redeunt.
Agatho papa ex rogatu Gonstantini, Heraclii et Ti-*
berii^ principum piissimorum^ misit in regiam urbem
legatos suos , in quibus erat Joannes romanae ecclesiae
tunc diaconus ^ non longe post episcopus^ pro aduna-
tione facienda sanctarum Dei ecclesiarum. Qui beni-
gnissime suscepti a reverentissimo fidei catholics
defensore Constantino, jussi sunt, remissis disputa-
tionibusphilosophicisy pacifico coUoquio de fide vera
perquirere; datis eis de bibliotheca Gonstantinopoli-
tana cunctis antiquorum patrum^ quos petebant,
libellis. ASuerunt autem et episcopi cl, praesideute
Georgio patriarcha regiae urbis, et Antiochiee Ma-
chario. Et convicti sunt, qui unam voluntatem et
operationem astruebant in Christo^ falsasse Patrum
catholicorum dicta perplurima. Finito autem con-
ilictu, Georgius correctusest; Macharius verocumsuis
sequacibusy simui et praecessoribus , Gyro, Sergio,
Honorio, Pyrrho^ Pauloet Petro, anathematizatus ; et
iu locum ejus Theophanius abbas de Sicilia Antiochiae
episcopus factus. Tantaque gratia legatos catholicae
pacis comitata est, ut Joannes Portuensis episcopus,
qui erat unus ex ipsis, dominica octavarum paschae
missas publicas in ecclesia sanctae Sophiae coram prin-
cipe et patriarcha latine celebraret (i). Heec est sexta
miques. La mission de Farchey^ue Theodore en Angleterre est de
Tann^ 668.
(i) (668-septembre 685). Constantin Pogonat n^^tait pas fr^ de
Constant ]I, comme le dit notre autenr par une deviation dn texlede
BMe qui n'est pas heureuse, mais son fils. L'invasion de la Sicile par
LIBER PRIMUS. 143
synodus uniTen&lis Conslaiitinopoli celebrata^ et
grseoo sermone conscripta, temporibus papse Aga-
thonis, exequente ac residente piissimo principe Gon-
«tantino intra palatium suum^ simulque legatis apo-
stolicae sedis, et episcopis CL residentibus.
Prima enim universaiis synodus in Nicaea congregata
cst contra Arrium^ trecentorum decem et octo pa-
trum^ temporibus Juiii papae, sub Gonstantino prin-
cipe.
Secunda in Constantinopoli^ centum quinqnaginta
patrum, contra Macedonium et Eudoxium^ tempo-
ribus Damasi papae et Gratiani principis, quando Nec-
tarius eidem urbi est ordinatus episcopus.
Tertia in Epheso^ ducentorum patrum^ contra
Nestorium augiistae urbis episcopum , sub Theodosio
magno principe et Geiestino papa.
Quarta in Gliaicedone, patrum sexcentorum tri*
ginta, subLeone papa^ temporibusMarciani principis,
contra Eutychem nefandissimorum praesuiem mo*
nachorum.
Quinta item in Gonstantinopoli , temporibus Vigilii
papae, sub Justinianoprincipe^ contra Theodorum et
omnes haereticos.
les Sarrasins ent lien en 669. Le pape Agathon, ordonn^ en jnin 678
on 679, prit part, par ses Idgats , an sixi^me concile oecnmenique tenu
ii Constantinople depuis le 7 novembre 680 jnsqu'au 16 septembre
^t. Parmi ces l^gats se trouvait Jean, qui fnt depnis pape sons le
nom de Jean Y (10 jnin 686-7 aoiit 687). Dans ce concile, les chefs
^es Monothelites furent de nonvean condamn^s et anath^matis^s ( j
compris le pape Honorius) , Macaire, patriarche d'Alexandrie, d^pos^,
et Georges, patriarche de Constantinopie, oblig^ de se r^tracter. Les
mots Poriuensis episcopus doivent s'entendre de Porto, petite ville
episcopale a Pembouchnre dn Tibre.
144 HISTORIA EGCLESIASTICA.
Sexta haec, de qua in praesenti diximus.
Sancta et perpetua virgo Ghristi Edilthrida filia Ann»
regis Anglorum^ et primo alteri Tiro permagnifioo,
nomine Tondbert, principi australium Girviorum^et
post Egfrido regi Nordanhymbrorum conjunx data ;
postquam xii aunos thorum incorrupta servavit ma-
ritalem, post reginam sumpto velamine sacra vii^
sanctimonialis efficitur ; nec mora etiam virginum ma-
ter et nutrix pia sanctarum, accepto in construendum
monasterium loco ^ quem Elige vocant. Cujus merita
vivacia testatur etiam caro mortua , qitee post decem
et sex annos sepulturae , cum veste qua involuta est^
incorrupta reperitur (i).
Justinianus minor, filius Gonstantini^ annis x. Hic
constituit pacem cum Sarracenis decennio terra ma-
rique. Sed et provincia Africa subjugata est romaoo
imperio, quae fuerat tenta a Sarracenis^ ipsa quoqne
Garthagine ab eis capta et destructa. Hic beatae memo-
riae pontificem romanae ecclesiae Sergium , quia erra*
ticae suae synodo^ quam Gonstantinopoli fecerat,
favere et subscribere noluisset , misso Zacharia proto*
spatario suo, jussit Constantinopolim deportari. Sed
(i) On ne compte ordinairement qae cinq ccnt vingt on cinq
vingt-six ^veqnes aa concile oecumdnique de Chalcedoine, oii
auteurs en portent le nombre ^ 65o.
Sur laf)ieu8e princesse £delthrite ou Ethildrite, morte cn 679, et
sur le monast^re qu'elle fonda k £ly, voycz VHistoire ecclcsiastique de
B^e, liv. IV, ch. 19, le second volurae des jicta SS. ord. Sancti Ber-
nedicti, et les Bollandistes au 25 juin. Les australes Gitvii, dont
nous n'avons trouve remplacement indiqud nulle part , nous pands-
sent eti^ les habitants de la contr^ situ^ sur la rive droite de la
Tyne, dans le comt^ de Durham, aux environs dlarrow, lieu de nait*
sance de B^de , qui portait alors le nom de Girvum ou Gitvi,
LIBER PRIMUS. l45
prceTenit militia BaTennktis urbis ^ Ticinammque par-
tiom , jossa principis nefanda ^ et emndem Zachariam
contumeliis et injuriis ab urbe Roma repulit (i).
Quarto anno Justiniani, in Francia Pippinus primus
mqor domus r^iae efficitur. Sergius papa ordinavit
▼enerabilem virum Guillebrordum cognomento Gle-
mentem Fresionum genti episcopum; qui natione
Ang^icns de Britannia peregrinatus est, et inter bar-
baros inuumera quotidie diabolo detrimenla , et chris-
tianse fidei facit augmenta. Justinianus ob culpam
perfidise regni gloria privatus, exul in Pontumsecedit,
eomque Gjrus abbas aluit (a).
Leo annis iii. Papa Sergius in sacrario beati Petri
apostoli capsam argenteam y quae in angulo obscurifr*
simo diu jacuerat , et in eo crucem diversis ac pretiosis
lapidibus adornatam, Domino revelantCi reperit. De
qua tractis quatuor petallis^ quibus gemmae inclusae
erant mirse magnitudinis^ portionem ligni salutiferi
dominicae crucis interius repositam inspexit. Quae ex
tempore illo annis omnibus in basilica Salvatoris, quse
(i) (685-8epteiiibre GgS). La paix avec le calife Abdolmalek est de
686. Ce fat en 692 qne le pape Sergios refusa de souscrire les acies da
coiicile in trullo de rann^ prec^ente. La mission de Zacharie poar
l*arr6ter eat liea en 694* L'Afriqae ne fnt reprise sar les Musalmans
qa'en 697, et ils y rentr^rent definitivement d^ i'annee saivante.
(3} La qaatri^me ann^ de Jastinien II correspond ^ septembre 688-
fepteinbre 689 ; or, ce n'est point ^ cette epoqae , mais ^ Pann^ 687,
qnHl fsnt rapporter 1'dl^ation de P^pin d'H^ristal ^ la dignit^ de
mttre dn palais. Sar saint Wiilibrode , ap6tre de la Frise , mort en
739, voyei les Acia SS, ord, S. Benedicii, sac, 111. ^lotre antear, en
psi^ant aa pr^sent de ses mirades, a copi^ sans r^exion ce qa'ea avait
dit B^de , qai ^tait en effiet son contemporain. L'envoi de Jostinien II
en exii arriva dans l'aatonme de 69S. II fut recaeilli dans le monast^re
de Chora, par CyroSy qui en ^tait abb^.
I. 10
146 HISTORIA ECCLBSIASTIGA.
appeliatur Constantiniana , die exaltationis ejos ab
omni populo osculatur atque adoratur (i).
In Britannia reyerentissinius ecdesiae . Lindisfar-
nensis ex anachoreta antistes Guthbertus totam ab in-
fiintia usque ad senium vitam miraculomm signis
inclytam duxit. Gujus dum xi annis corpus esset hu-
matum, incorruptum post haro, quasi eadem hora'
defuncti, simul cum veste, qua tegebatur, inventum
est (a). Geduval rex occidentalium Saxonum Inse reg-
num sponte reliquit, et Romam perveniens, a Sei^o
papa sabbato Paschse baptizatus est ; et in albis adhucpo-
situsy languore correptus, xii^ kal. maii obiit. Jnbente
papa, qui eum in baptismo Petrum nominaverat, in
ecclesia sancti apostoli sepultus est^ et epitaphium in
ejus monumento sic exaratum est :
Culmen, opes, sobolem, poUentia regna, triomphos,
Exuvias, proceres, moenia, castra, lares ;.
Qmeqne patmm virtas, et quae oongesserat ipse,
Cedayal armipotens liquit amore Dei ;
Ut Petrum, sedemque Petri rex cerneret hospes^
Cujus fonte meras sumeret almus aquas.
£t caetera usque ad illum locum ubi dicitur in fine :
Sospes enim veniens supremo ex orbe Britanni,
Per varias gentes, per freta, perque vias ,
(i) Au lieu de Leo, lisez Leontius (septembre 69S-698). La dtou*
vcrte de cette portion de la vraie croix par le pape Sergius paratt
de 699. La basilique Constantinienne est ceiie cpi'on appeUe aaj
d'hui Saint-Jean-de-Latran.
(2) Saint Cuthbert, ^v^e de Landisfame, monrut le ao mars
Voyez sa vie par BMe. Landisfarne est le siege primitif de T^h^
nctnel de Durhan^ > transporte dans oette dcmi^re ville cn 995.
148 HISTORIA EGGLESIASTICA.
quondam ad jus apostolicae sedis pertinebant , sed a
Langobaitlis multo tempore ablata fuerant , ejusdem
sedis juri restituit , et hanc donationem aureis scrip-
tam litteris Romam direxit (i).
Justinianus secundocum Tiberio filio, annis vi. Hic
auxilio Terbelli Vulgarorum regis regnum recipiens ,
occidit eos qui se expulerant patricios^ et Leonem,
qui locum ejus usurpayerat , et successorem ejus Tibe-
rium, qui eum de regno ejectum toto quo ipse regnabat
tempore in eadem civitate in custodia tenuerat. Calli-
nichum vero patriarcham erutis oculis Romam misit,
et episcopatum Cjro, qui erat abbas in Ponto, eum^
que alebat exulem, dedit. Hic Constantinum papam
ad se venirejubens, honorifice suscepit ac remisit; ita
ut eum die dominica missas sibi facere jubens, commur
nionem de manu ejus acceperit. Quem^ prostratua in
teiTa y pro suis peccatis intercedere rogavit , et cuncte
ecclesiae privilegia renovavit. Qui cum exercitum mit-
teret in Pontum , papa multum prohibente y ad comr
prehendendum Phiiippicum, quem ibi relegayerat;
conversus omnis exercitus ad partem Philippici , fecit
eum imperatorem. Reyersusque cum eo Gonstanti-
nopolim, pugnavitcontra Justinianum ad duodecimum
ab urbe miliiarium ; et victo atque occiso Justiniano^
regnum suscepit Philippicus (a).
(i) Aribert II, dont on a qaelque peine & reconnaitre le nom sout
cette formc, parait avoir foit, en 707, la restitation dont il 8'agit ici.
Cependant Baronias a place cet evenement en 704.
(ti) (Automne de ^oS-d^mbre 711.) Justinien II, remont^ sur le
tr6ne par le secours de Terbelis, roi des Bulgares, fit aaguste, en
706, son fils Tib^re; imm^iatement apr^ son retoar ^ 1'empire, il
fit crever les yeux au patriarche Callinique, qui avait pris le ptrd de
LIBER PRIMUS. 149
Philippicus anno uno et mensibus sex. Hic Cyrum
de ponlificatu ejecit , eumque ad gubernandum abba-
tis jore monasterium suum , Pontum redire praecepit.
Idem Constantino papae litteras prayi dogmatis misit ^
qoas ille cum apostolicse sedis consilio respuit; et hu-
jus rei causa picturas inporticu Sancti Petri fecit, quae
acta sex sanctarum synodorum universalium conti-
nerent. Nam et hujusmodi picturas , cum haberentur
in urbe regia , Philippicus jusserat aufTerri. Statuitque
populus romanus ne nomen haerctici imperatoris in
chartas aut figuram soiidi susciperent. Unde nec ejus
eflSlgies in ecclesia introducta est, nec nomen ad mis-
sarum solemnia proiatum est (i).
ennemis , l'envoja en exil k Rome, et mit k sa place cet abb^ Cyrus
qiii l'avait recoeiili k Chora. Le pape Constantin partit ponr Constan-
tinople le 5 octobre 710 , et rentra k Rome le a4 octobre de Tannee
toivante. Jnstinien fut tud en decembre 711 par les soldats qu'ii avait
envoy^ faire mainbasse sur ies habitants de Chersone, ou TArmdnicn
Filepique ^tait en exil , et qui donn^rent la ponrpre k ce gen^ral.
(1) (Mi-decembre 711-5 juin 71 3.) Ce curieux paragraphe nous
apprend quels honnenrs on rendait encore k Rome aux cmpercurs de
Constantinopie , k F^poque de Filepique. Nous pensons que par
namen imperatoris in figuram solidi suscipere , il faut entendre
admettre son nom snr les monnaies , battre monnaie k son nom , et
■on pas reoevoir ies monnaies battnes k son nom , ce qui est fort diffe-
rent. Quel qoe fut le zMe religleux dcs Romains dn viii* si^e, nous
ne aopposons pas qu'il alUt jusqu'^ rofuscr cours k des monnaies, parce
qn'elle8 auraient porte le nom d'un prince h^r^tique. II en fut dc
m^e pour les chartes, que Fon cessa de dater de 1'ann^ dn r^gne
deoe prince, comme ies papes enx-memes ravaicnt souventfait jusquc-
14, et ont continue de le faire depuis jnsqn'k 1'epoque de Charlc-
magne. Suivant d'autres historiens , ce seraient les portraits des ^e-
qnes des six conciles oecnm^iques, et non leurs actes, qui auraicnt
ete repr^ntes sur lc porche dc r^glise patriarcale de Constanti-
oople, puis sur celui de Saint-Fierrc de Rome; ce qui y aurait fait
une collection de plos de quinze cents figures.
150 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
Anastasius auDis iii. Hic Philippiciim captam ocnlis
priva^it , nec occidit. Idem litteras Gonstantino papae
Romam per Scholasticum patricium et exarchnm Italiae
direxit^ quibus se fautorem catholic» fidei , sanctiqne
sexti concilii praedicatorem esse docuit. Liudprandns
rex Langobardorum donationem pfttrimonii Alpium
Cottiarum , quam Aripertus fecerat, et ille repetierat ,
admonitione venerabilis papse Gregorii confirmavit.
Wulfi^nnus Senonensis archiepiscopus et Fontinel-
lensis monachus floruit, et verbum Domini Fresio»
nibus prsedicans^ multa miracula fecit. Ecberectus
vir sanctus de gente Anglorum , et sacerdotium
monachica vita etiam pro coelesti patria peregrinns
exomans , plurimas Scoticae gentis provincias ad cano-
nicam paschalis temporis observantiam, a qua diiitius
oberraverant , pia prsedicatione convertit anno ab
incamatione Domini dggxvii'' (i).
Theodosius auno i^. Hic electus in imperatorem^
Anastasium apud Nicaeam civitatem gravi preelio vicit;
datoque sibi sacramento , clericum fieri ac presbyte-
rum ordinari fecit. Ipse vero ut regnum accepit^ cum
(i) (4 joia 7i3-fidvrier 716.) La mission vers le pape dont il •'agtC
ici y parait avoir ^a lieu immddiatement apr^ qa^Anastase eot ^i pro-
dam^ emperear. Cest k Gr^goire II (19 mai 7i5-i3 f^rier y^i) qoe
Liatprand confirma la restitation, d^^ faite par Aribert II, de biens
situ^ dans les Aipes Cottiennea (aajoard'hai les Alpes da mont Ge-
n^vre). Saint Wulfran, ^v^ae de Sens vert 690, apr^ avoir k pla-
siears reprises port^ la parole de Dien dans la Frise, se retira k Fonte-
neile (SaiQt-WaDdriile) en 719, et y monrat peu apr^. Nous ne
savons pourquoi notre autenr a retardd d'an an la mission de saint
Ecbert en £cosse, que B^e rapporte k i'ann^ 716. Ge taint person-
nage y mourut en 709. Yoyea VHistoire ecclcsiasUque dAnf^leterre ^
liv. V, ch. iZ,
LIBER PRIMUS. 151
esset catholicusy mox in regia urbe imaginem illam
▼enerandam, in qua sex sanctae syuodi erant depictse ,
et a Philippico fuerat dejecta , pristino in loco erexit.
Tiberis fluvius alveum suum ^[ressus multa romanae
fecit exitia civitati ; ita ut in via lata ad unam et semis
fltaturam accresceret , atque a porta sancti Petri usque
ad pontem Milvium aquse descendentes se conjunge-
xent. Mansit autem diebus vii donec agentibus cre-
hras letanias civibus, octavo demum die revertitur (i).
EBs temporibus multi Anglorum gentis nobiles et
ignobiles^ viri et feminae, duces et privati, divini
«moris instinctu , de Britannia Romam venire con-
flueverant (a)«
Leo annis ix regnavit. Gujus anno iii^ Karolus Mar-
tellus Pippini filius major domus regiae fit , annoque
sequenti Ragenfredum tyrannum Vinciaci beUo vicit ,
quo victo Andegavim obtinuit (3). Sarraceni cum
(i) (Janvier 7i6-mar8 717.) Ici il semble qu'il ne 8'agit pius des
i, Buis d'aQ tableaa figaratif des sii coDciles, ainsi que noos
l'avoii8 indiqa^ dans i'avant-derni^re note, d'apr^ d'aatre8 historiens.
Haif nooa sonunes port^ i pr^f^rer la premi^re version , d'apr^ le
fiut eocore existant k Tepoqae de Ciampini , d'inscriptions de ce genre
dans Feglise de Bethkem. L'iaondation de Rome par le Tibre doit
afoir ea lieu en 717.
(a) Notre anteur n'a emprant^ ici k l'historien anglais que la moitie
de M phrase. Dans la deuxi^e partie, B^e cite Texemple d'an abbe
Bomm^ Geolfrid, qoe son ige de soixante-quatorze ans n'aTait pu
dteamer d'entreprendre le vojage de Rome, et qui mourut en route
k Langres. Pour ne parkr que des tetes couronnees, nous pouvons
iigiialer, en 709, OiFa, roi d'£ssex , et Cenred , roi de Mercie ; en 726,
loa, ooasin et succeaseur de Geadwalla; en 7^, 0£Bi, roi de Mercie,
comme tent all^ se reposer dans la capitale du monde chretien , au
sein de la vie claustrale, des agitations et des revolutions contiuuelles
de lear destin^.
(5) (35 mars 717-18 juin 741.) Notre auteur a suivi servilement
152 HISTORIA ECGLESIASTICA.
immenso exercitu Gonstantinopolim conyenientes ,
triennio civitatem obsident, donec ciTibus multa in-
stantia ad Dominum clamantibus , plurimi eorum hn
me, frigore, pestilentiaque perirent^ ac sic partaesi
obsidionis absoederent. Regressi Vulgarorum gentem^
quae super Danubium est , bello aggrediuntur , et ab
hac quoque victi retugiunt , ac naves suas repetnnt.
Quibus, cum altum peterent, ingruente subita tem-
pestate plurimi etiam mersi , sive confractis per lit-
tora navibus sunt necati. Liuthprandus rex audiens
quod Sarraceniy depopulata Sardinia, etiam loca fo&-
darent illa , ubi ossa sancti Augustini episcopi propter
vastationem barbarorum olim translata, et honori-
fice fuerant condita, misit, et dato magno piretio ac-
cepit , eaque in Ticinis traustulit , ibique cum honore
tanto patri debito condidit (i).
XXIY. Huc usque chronographiam Anglici Bedm
BMe dans le calcul des annto de L^n l'Isaarien, sans r^dchir qw
rhistorien anglais, mort en ^SS, n'avait pa voir la fin da r^gne de oet
emperear. Ce chiffi*e de neaf ans noas indiqae que B^e termina son
trait^ De sex Mtatibus mundi vers 726 oa 737, et par oona^qaenft
qaatre oa cinq ans avant son Histoire eccUsiastique (^Si).
La troisi^me ann^ de L^n risaarien comprend depnis le aS man
719 ja8qa'aa a4 mars 720; or, c'e8t en 716 qne Charles Martel fot
nomm^ dac d^Aastrasie, le ai mars 717 qa'il battit Ragenfroi 4 Ymet
en CamhreuB , et en 724 qu'il Passi^gea dans Angers.
(i) Le si^ge de Constantinople ne dara qa'an an (i5 aodt 717-
i5 aout 718). Dans l'hiver, la terre fut couverte de glaces et de neiga
dnrant cent dix jonrs. Ce fnrent les Bulgares qui attaqu^rent les Sar-
rasins au moment ou ils levaient le si^ge. La temp^te fiit si terribley ^
qu'il ne rentra, dit-on, de tonte la fiotte , que cinq vaisseaux dans let
ports de Syrie. La translation des reliqnes de saint Augustin dans
r^glise Saint-PieiTe de Pavie, par le roi Liutprand, parait avoirea
lieu en 72^.
LIBER PRIMtJS. 153
•ecutns sum^ qai scripsil; usque ad dccxxxiv"* ab
iocarnatione Domini annum. Ipse nimirum Beda pres-
byter et Paulus Cassiniensis, religione monachi , eru-
ditione magna imbuti, inter caetera bona studia histo-
riam suae gentis quinque libris ediderunt , et luculenter
prompserunt; unde Guinili et Angli proceaserint
et qnaliter Italiam Langobardi, atque Britanniam An-
gli aibi subegerint. Amodo aliorum documenta patrum
lalxmose perscrutari cogor , et descriptionem tempo-
rum usque ad nostra prosequi tempora molior^ qu»
multis yariisque calamitatibus modo tetra sunt ; dum
duo praesules de romano pontificatu jam per sex an-
uos ambitiose contenderunt , et post mortem Henrici
regis Anglorum, de regno ejus Stephanus nepos, et
Joffi^us gener, ad multorum detrimenta, minis et
armis inimicitias exercuerunt (i).
Gonstantinus Leonis filius annis lviii regnavit.
Hugo Rotomagensis archiepiscopus floruit, et epi-
scopatibus Parisiensi et Baiocensi, abbatiis etiam Gem-
meticensi et Fontinellensi praefuit. Karlomagnus et
Pippinus majoratum domus adipiscuntur, etRemigius
frater eorum , ejecto Ragenfredo , archiepiscopus Ro-
tomagensis efficitur. Gonstantinus et Habdallas Amiras
(i) Ainti qae noiis ¥600118 de le voir, B^e n'a condait son trait^
De sex JSiaitbus mundi qae josqa^en 7:26, et son Histoire eccl^ias-
%tte qoe jnsqu^en ^Si. L^histoire des Lombards par Paal Diacre n'e8t
|iu divis^ en cinq, mais en six livres : De gestis Longobardorum
iibri VI. Noas avons donn^ la signification da mot Guinili. La men-
tion de siz annees d^j4 ecoalees depais ]e commencement de la
Intte entre Innocent n et ]'anti-pape Anaclet (f^vrier ii5o), nons in*
diqne qae ce paragraphe a du ^tre ^crit en 1 156, ^poque oii ]a succes-
sion de Henri I*' toit disput^ avec achamement entre j^tienoe de
BloiSy son neveo, et Geoflfroi d'AnjoUy son gendre.
154 HISTORIA ECCLESIASTICA.
rex Sarracenorum pariter in orthodoxossacYiant. Con^
slantinus concilium cccxxx episcoporum Constanti*
nopoli congregavit (i).
Anno ab incarnatione Domini dccliv^ Stephanos
papa malignitate Haistulfi Langobardomm regis fati-
gatnsy in Galliam confugit, a Francis honorifice sos-
ceptus Farisiis, segrotavit; et convalescens apud Sanc-
tum DionysiuQi altare dedicavit. Pippinum, et fiiioi
qus, Karolum et Karlomannum reges consecravit,
eisque defensionem totius sanctse ecclesiae oontra
cunctos hostes ejus commendavit (^i).
Fippinus Francorum rex, postquam xvi annis strenne
regnavit , viii'' kal. octobris moriens j Karolo filio sao
regnum reliquit. Karolus autem Magnus xlvii annis
regnavit, et multa praedicabilia tam in ecclesiasUcis
rebus, quam in saecularibus perpetravit. Hujus virtates
ante Dominum et homines magnae fuerunt, et mul-
(i) (i8 JQin ^^i-i^^septembre 775.) Ici notre auteor, qai avait
tranch^ qoinze ans da r^gne dn p^ [on plot6t un correcteur nalr
adroit, car le chiflre a ^t^ evidemment snrcbarg^ par une main poatii-
rienre dans le manuscrit de Saint-Evroult] , en donne par compensitUMi
vingt-qnatre de trop k celui dn fils. Hugues, archev^que de Robea
avant 722, ^dque de Paris et de Bayeux, abb^ de FonteneUe et de
Jumi^ges en ^aa, mourut k Jumi^ges le 8 avril 730. Karlommn et
P^pin b^rit^rent de la puissance et des fonctions de leur p^ Cbariet
Martel, en 741. Remi , leur fr^re, arcbev^que de Rouen k la plaoe de
Ragenfroi , en ^SS , mourut le 19 janvier 772. Les principales perttai-
tions de Constantin Copronjme contre les catboliques ont en liea en
754, 761 et 766. Cbez les Sarrasins, ils furcnt poursuivis par le cMife
Almansor et son lieutenant Salem, plus que par son onde Abdallah.
Trois cent trente-buit ^v^ques assist^rent au concile rassembl^ par
1'empereur k Censtantinople en 754*
(3) Etienne II, parti de Rome le i4 octobre ^So, arriva k Pontion
( Mamc) le 6 janvier 754 ^ sacra P^pin et ses cnfants lc 28 juillet, el
reprit lc cheiiiin dc Rome avant la fin de rannec.
LIBER PRIMUS. 155
t
ttoriim ora ipsius acta cum admiratione referunl , avi-
^iaqne auditoribus cum favore summo concinunt.
Ipse enim cum nobili Gallorum exercitu Romam
jperrexity et inde remeans Desiderium regem Lango-
liardomm cepit. Papiam , aliasque civitates Italiae sibi
subjugavit; Pampeloniam destruxit; Csesaraugustam
lellica manu obtinuit; Saxones et Hispanos atque
Sarracenos bellis protrivit^ ethnicasque vires chris-
-ftian» virtutis terrore humiliavit , et vexillum crucis
in nomine Christi sublimavit (i).
Leo Gonstantini filius v annis. Iterum Karolus
Komam vadit, deinde Gapuam et Apuliam bellica vi
penetravit (2).
Constantinus, cum Irene matre sua^ xvii aunis. Tunc
Constantinopoli quidam lapideam arcam invenit , et
in eam virum jacentem cum hac scriptura : Christvs
HASCBTVR BX Ma.RIA. YlRGIlfB, BT GRBDO IN BVM. SvB
GoilSTiklfTIlfO ET IrBNB ImPBRATORIBVS , 6 SOL, ITB-
BVM MB viDBBis. Karolus ad fines Bajoariae per Ale-
maniam venit^ et tertio anno Bajoariam obtinuit.
Deinde in Sclavos, qui Yulti dicuntur, vadit, anno-
que sequenti Hungariam vastavit (3).
(i) Pdpio moiirat le ai septembre 768, daos la yingt-septi^me
aimfe de ton administration , et la dix-septi^e de son r^gne. Charle-
magne n'a paa r^gn^ quarante-tept ans, mais quarante-cinq ans quatre
mois (ieptembre 768-28 janvier 81 4}* Dans sa premi^re expedition en
Italie, il entra a Rome le a avril 774, et fit Didier prisonnier dant
Parie au mois de mai taivant. Cest en 776 qu'il 8'empara de Pampe-
lone, airi^gea Saragoase aans la prendre, et demantela Pampelune en
revenant.
(a) (14 septembfe 775*8 septembre 780). Charlemagne arriva k
Aome dans 1'hiver de 7889 occupa Gapoue au commencement du prin-
temps , et revint celebrer les figtes de Paques a Rome.
(5) (8 ieptembre 780-19 aout 797.) La pretendue d^uvcrte dont
156 HISTORIA ECCLESIASTICA.
His temporibus Adrianus et Leo per annos XLviii
apostolicae sedi praefuerant, admodum bonis operibni
in prsesulatu fulserunt , et ecclesise Dei profuerant.
Tunc Gonstantinus et Leo, aliusque Gonstantinns , nt
dictum esty imperaTerunt (i). A tempore enim Con-
stantini Magni Helenae fitii, qui Gonstantinopotim
condidity usque ad tempus Gonstantini Irenae filii,
Gonstantinopolitanus imperator romanum imperiom
rexit; et Ulyrico Itatiaeque, multisque aliis nationibof
et linguis praefuit. Sed quia plures ex ipsis imperato-
ribus hseretici fuerunt, nec legitimo ritu a populo ad
imperium eligente assumpti sunt ; sed crudeli domi*
norum , sive consanguineorum interfectione suonmi
augustale stemma nequiter surripuerunt , nec apte
mediam partem tam laUe dominationis contra Barfaa-
ros undique insurgentes defendere potuerunt ; Leo
papa, et conventus senatorum, populique romani,
convenerunty et de statu reipublicae salubriter tracta-
verunt; jugumque Gonstantinopolitani principis a sno
cotlo communi consilio abjecerunt, strenuumque
il s'agit ici eut lieu en 781. La conquete de la Bavi^re, et la recIasioD
de Tassilon et de son (ils, appartiennent a l'ann^ 788. On sait qneoei
deux princes finirent leurs jours 4 Jumi^ges, ou leur tombeau doDiii
lieu plus tard k la fable des ^nerves, L^invasion dans la partie de h
Sclavonie, quorum vocabulum esi Wilze, c'e8t-4-dire de ia contrfc
situee sur la rive droite de FOder, pr^s de son embouchnre , arriTa tt
789, et celle de la Hongrie jusqu'au Raab en 792.
(i) Adrien I*^ a occupe le saint-siege depuis le 9 fevrier 772 JM-
qu'au a5 decembre 795, et Leon III depuis cette derni^re ^poque jof-
qu'au II juin 816; ce qui nVmbrasse qu'une etendue de temps de
quarante-quatre ans ct quelques mois, et va neanmoins fort an-deU
«lu r^gne des trois empercurs cites par nolre auteur, dc mani^ a
comprendre ceux d'Irene, de Nic^phore, de Maurice, de Michcl Cu-
ropalatc , ct une partie de cclui de Leon rArm^nien.
.LIBER PRIMUS* 157
gem Francorum Karolum , qui jam multa probitate
iilis patrocinatus fuerat , el^erunt , et romano impo-
aere fastigio decreTerunt. Quinto itaque Leonis papae
anno» qui ab incarnatione Domini dcccviii"* annus
est, Karolus Magnus rex, imperator lxxxiu"' ab Au-
guato factus est , et a Romanis augustus appellatus
est* Olos autem, qui Leonem papam, a quo con-
secratus fuerat, dehonestayerant , morte damnavit;
aed precibus papae morte indulta , exilio retrusit.
Circa id tempus terrae motus magnus factus est ,
qai pene totam Italiam concussit, et tectum beati
Faali apostoli , cum suis trabibus , magna ex parte
dejecit (i).
Nicephorus frater Irenae sex annis regnavit. Hic
pacem cum Karolo fecit. Aaron quoque rex Persarum
legatosy et amicitiae munera Karolo direxit(2).
Michaelgener Nicephori iii anuis regnavit et Karolo
imperatori legatos pacis misit (5).
Leo filius Bardse vi annis regnavit. Karolus Magnus
Aqnisgrani obiit, et Ludovicus Fius ex Hildiarde filia
(i) Charlemagiie fat en efiet coaronn^ le dernier jour de la cin-
qaitoe ann^ dn pontificat de Leon III , mais en 800 , et non pas en
808, oonime le dit notre autear. Les ennemis dn pape dont il s^agit ici ,
Paschalis et Campnlas, officiers de r^glise romaine, qni , dans
pnxseasion en 799, 8'dtaient jet^ snr lui poor lui couper la langae
Bt lai crever let yeux ; k la pri^re de Leon, leur peine fut commuee en
Eia banniafement en France. Le tremblement de terre qui renveraa le
toit de IVgiifle Saint-Paul hors les murs, arriva dans la nuit du
3oa^8oi.
>(a) (3i octobre 8oa-i5 juillet 81 m) Charlemagne re^ut les ambas-
«id«Dri du calife dans le printemps de 801, entre Yeroeil et Ivr^, en
Tefo^nt de Rome en France, et ceui de Nic^phore en 8o3.
(5) (3 octobre 811-10 joiUet 8i3.) L^amJMissade eat liea avant
NoglSii.
158 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Guitichingis Saxonum regis filius ejus successit^ et
XXVII annis strenue imperaYit; cujus tempore turbo
tribulationum super terrigenas admodum furuit. Fbs-
chalis papa centesimusa Petro LudoTicumPium Romae
in die Paschae coronavit(i).
Theophilus xi aniiis. Lotharius contra Ludovicom
patrem suum rebellavit, et multiplicata perfidorum
potentia ten*am turbavit (^i). Tunc Normanni Brilan-
niam y aliasque terras vastaverunt et corpora sancto-
rum Samsonis et Philiberti , alionimque multomm p
pro timoi^ pagaiiorum translata sunt (3).
(i) (i I juillet 8i5-a4 d^mbre 820.} Nous avons d^j4 va qae Char-
lemagne mourut k Aix-la-Chapclley le 38 janvier 81 4« Lonis-le-D^
bonnaire (a8 janvier 814-20 juin 840} etait bien fils d'Hildegarde, mais
cette princesse n'etait point fiUe de Yitikind. II avait ^te tacr^ k
Rome le jour de Piques 781, oomme roi d^Aqoitaine, 4 Pige de ciiiq
ans. Cest Lothaire, son fils, qui fut couroun^ dans la meme ville , par
lc pape Paschal I", le jour de Paques 9^5.
(2) (3 octobre 829-20 janvier %^i.) Lcb principales r^roltea de Lo'
thaire contre son pe*rc eclat^rent en 8?>o et 833.
(3) Notre auteur a renni ici deux trantlations fort dloign^ l'oiie
de Tautre par lcur date. Cclle du corps de saint Samson de Dol k
Orleans n'cut lieu qu'en 878. Quant 4 celle des reliques de saint Phi'
libert, ou, pour parler plus exactement : Filibert, c'e8t ]e premier
des faits de ce gcnre que les incnrsions des hommes du Nord rendi-
i«nt ensuite si frcquents. On con^oit facilementque, plao^ dantllle
de Her, aiijonrd'hui Noirmoutier, 4 rembonchure de la Loire, dlet/*
fussent plos exposees 4 leurs atteintes que partont ailleors. Aasai , ^km
83o , Louis-le-D<^bonnaire et Lothaire prirent-ils soos lenr protectioiB
speciale le monast^re oiielles etaient d^posees, et y autorii^rent-ib I»
constmction d'un mur d'enceinte fortifie contra piraiamm incur^
siones. Pendant quelques annees , les moines joignirent k cette pi^
caution celle dc passcr toute la belle saison dans lc monast^re de JMe,
b4ti k cet eflet a dix lieues de Nantes, en laissant 4 Noirmontier k0
reliqucs de leur saint patron. Mais apr^ un combat achame dont oette
ilc fut lc the-Atre cn 835 , et dans lequel plus de cinq oents Nonnands
resterent sur la place, ces religieux, pr^ojant rimpoasibilit^ de rMs-
tcr plns long-temps k dcs invasions de plus en plns freqnentes et for-
LIBGR PRIMUS. 159
Michael Theophili tilius xxvii annis. Secundo im-
perii ejus anno LudoTicus imperator xii kaL julii obiit
et a fratre suo Drogone archiepiscopo Mediomatricura
sepultus est. Deinde tertio anno , qui ab incarnatione
Domini dcccxlii"' annus est, Fontaneticum bellum in-
ter tres tilios ejus , Ludovicum , Lotharium et Karo-
lum Galyum prope Autissiodorum factum est ^ in quo
christianus populus ¥1"^ kal. julii mutua cede utrinque
prostratus est. Tandem sors Tictoriae Karolo oessit.
Eodem anno Normanni Rotomagum vastaverunt, et
monasterium sancti Audoeni prsesulis idus maii suc-
cenderunt(i).
midBbles , transport^rent sur le continent le corps de saint Philibert
an mois de jnin de Fann^ snivante, avec la pcrmission de P^pin, rot
f Aquitaine, fond^ snr ce que Hle, tonjours accessiUe aux barbares
dn dM de la pleine mer, ne P^tait pas ^galement k ses d^nsenrs du
cM de la terre ferme par Teffet des mar^.
(i) (ao janvier 84^-34 septembre 867.) Notre antenr n'e8t pas phis
henreuY ici qu'4 l'ordinaire dans ses rapprochements de dates. Louu-
le-Dti3onnaire ^tait mort d^ le 30 juin 840 , et fut enterr^ k Metz par
son fr^re Drogon. La bataille de Fontenai fut livrde le 35 juin 84 1, et
c^est au mois de mai de la meme ann^ qu'avait eu lieu la premi^re
invarion des Normands dans le bassin de la Seine. Grace k la chroni-
qne de Fontenelle, on sait jour par jour les d^tails de leurs ravages.
Ainsi, le 13, on les vit passer ^ la hautenr de ce monast^re (aujour-
dlrai Saint-Wandrille). Le 14» ils briil^nt Rouen, et peut-etre,
conform^ment ^ 1'indication que nous trouvons ici , le feu n'atteignit-
il qne le lendemain le monast^re de Saint-Ouen, alors situe dans un
fiiidboarg. Partis de cette m^tropole le 16, ce ne fut que le a4 qolls
livr^rent pareiUement anx flammes celui de Jumi^ges. Le oS, Fonte-
ndle, d'oiiron avait pu voir 1'incendie de la veillc, se racheta mojen-
nant riz livres d'argent. Le 38, les moines de Saint-Denis trait^^rent
de la d^livrance de soixante-hnit captifs, moyennant vingt-six livres
dn m^me m^tal; et enfin , le 3i , les barbares rentr^rent en mer, sans
avoir ^ronv^ nulle part nne r^stance s^rieuse, que diz-huit jours
d'invasion auraient pourtant bien fonmi le temps d^organiser k une si
fadble distance de la capitaiei si les dements en avaient exigt^.
160 UISTORU ECCLESIASTICA.
Basilius occiso Michaele domiiio suo xx annis reg-
navit. Fames Yalida et mortalitas hominum atque
pestis animalium in mundo passim saevit. Ludovico
rege defuncto , Rollo cum suis xv'' kal. decemfaris
Neustriam penetravit (i). Anno ab incarnatione Do-
mini dccclxxvi'* Normanniam ingressus est, et xxxvii
annis in Gallos praeliatus est donec a Franoone ar-
chiepiscopo baptizatus est.
Leo et Alexander filii Basilii xxii annis. Karolo im-
peratore defuncto , Amulfus rex imperator efficitur ,
et X annis imperio potitur (2).
Anno ab incarnatione Domini dcccc^ indictione iii*
Zendebatdus rex filium Arnulfi occidit. Tunc Rollo
Camutum obsedit. Sed Gualtelmus ejusdem urbis epi-
scopus f vir religiosus , tunicam sanctae Dei genitric^
Mariae in manibus ferens, exivit, divinitusque adju-
tus hostes fugavit et civitatem liberavit. Ricardum
enim Burgundiae ducem , et Ebalum Fictavensium
comitem ad auxilium sui provocaverat ; et fugatis
(i) (24 septembre 867-1*^ mars 886.) Nons pensous qu'il •'agit ici de
la peste et de la famine de 889. Louis, roi de Germaniey moonit le
28 aoiit 876. — N0U8 avons dejii fait remarquer aiiieurs que la pi^
sence de Rollon en France d^ 876, ne repose que sur l'asseitioB
d^^rivains trop ^loign^ de cette ^poque ponr &ire autorit^. Now
nous sommes assur^ que les deuz ou trois chroniques contemporaiaet
oii elle se troave mentionnee dans le tezte imprim^ , ne la renferment
que par une grosai^et yiiible interpolation dans des manuscritt poet^
rieurs au xi* si^de. II est bien vrai qu'une exp^tion normande eatn
dans ]e bassin de la Seine le 16 septembre 876, mais non que RoUon
puisse elre signal^ comme l'ayant dirigee 00 meme en ayant fait partie.
(2) (i** mars 886-11 mai 91 1-6 juin 912.) Gharles-le-Chaafe
mourut le 6 octc^>re 877. Amoul, roi de Grermanie le 11 novem-
bre 887, lat couronn^ emperear en avril 896, et moarat le 8 d^
cembre899.
LIBER PRIMUS. 161
bostibus^ triumphante Deo, christiana plebs tripu-
liat (i).
Alexander uno regnavit anno. Huni Saxoniam et
riimingiam yastayerunt (2) . ^
Constantinus Forphyrogenitus Leonis filius cum
Zoe tnatre sua, iv annis. Tertio anno Ludoyicus Ar-
imlfi filius obiit^ et Gon^dus Gonradi filius in regem
deyatur, et vii annis regnavit (3).
Romanus Armeniacus cum praedicto Gonstantino,
(1) Cest Zuintibold lui-meme qui fut tue le i5 aoiit 900. La defaite
de RolloD sous les mnrs de Chartres est le premier fait autheDtique
dans lequel fignrc ce chef des Normauds de la SeiDe ; mais elle eut lieu
le mnedi 10 juiilet 911, et dod pas en goo. La pr^Dce k cette bataille
da Gomte de Poitiers, thXes II, D'est attestee que par des ^crivains
post^eurs. Ud fait plus autheDtiquc, quoique Dotre autcur D'en ait
|MS parld, est la part importaDte qu^y prit Robert , deuxi^me du nom ,
ilors duc de Frauce, et depuis comp^titeur de Gharles-le-Simple k la
oonronne. Le veritable nom de reveque parait etre Guantelmus ,
d'apr^ ce passage du livre d^HagauoD : Ad cujus ItBx^am in corpore
^mescii GuanUlmus venerandus antistesy gui proprio interventu
mique ostensione interioris tunicas beatce F^irginis Mariee ab obsidione
odiosas Normannorum abegit phalanges, Nous peusoDS que
memorable victoire fut remportee sur ud poiDt des cDviroDS de
qa'on trouve d^sign^ sous ]e nom de Desconfectura daDS ud
ditiilaire de la cathedi^le de cette ville. Odo, abb^ de FoDtaiDes, et
fon coQveDt, donn^reDt k l'archidiacre Richer : quicquid habebamus
ad iocum qui dicitur DescoDfectura.... Ed itiaS, il j eut echauge,
CBlre r^^ue et sod chapitre, de toute la dime que le premier poss^
diH apud Jlleias, pro villa DescoDfecturae.
(3) Get Aleiaudre est le meme que dous avous d^jk vu figurer daos
rmmt-demier paragraphe. L'iDvasioD de la Saxe et de la Thuriuge
ptr let HoDgrois eut lieu cd 908.
(3) (6 juio 9ia-decembre 919). Louis lY, roi de Germauie, fils
^Arnonl, ^lu empereur ie 4 fevrier 900, mourut le 31 jauvier 912.
Goarad, sod successenr, du le 19 octobre de la meme aDuee, mourut
le a3 decembre 918 , des suites dc blessures qu'il avait re^ues daus ud
combat contre les Hongrois.
I. II
162 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
XXVI annis. Tunc RoUo christianus faclos est, et
cum Karolo rege Franconun, accepta in conjugio
Gisla filia ejus^ pacificatus est. Henrico imperante,
Karolus rex in carcere comitis Herberti Parronae
4
obiit, et ingens dissensio Francos turbaTit. Tandem
post quinque annos Ludovicus rex Karoli filius Gerber-
gam^ Henrici Teutonum regis filiam^ uxoremdnxit (i).
Constantinus cum Romano puero filio suo, annis xv.
Tunc Otto, filius Henrici , regnare coepit , et xxxvi an-
nis regnavit , et sororem Edelstani regis Anglomm
conjugem babuit (2). Tunc Guillelmus Longa-Spatha
Rithulfum Ebroicensem, in loco qui Pratum belli
dicitur, vicit; et Amulfus Flandriae satrapa ipsmn
post VIII annoSy xvi'' kal. januarii y GuiUelmumoccidit.
Guillelmo autem Richardus vetus filius ejus in ducatn
successit^ et liv annis principatum strenue tenuit^
et laudabilia opera perpetravit (3).
(i) (D^mbre 919-^0 d^mbre 9440 I^ oonversion de RoUod est
de 1'ann^ 91 a , oomme toat le monde ]e sait. A Tezemple de M. Lio>
qaet, nous repoossons son pretenda mariage avec Gis^le, dont il
n'existe de traces que dans nos historiens normands , et qoi , comme
tant d'aatres de leurs assertions sur son compte, n'est que rattribii*
tion ^ ce personnage d'an fait ant^rieur d^figur^. On sait combienlet
premiers bistoriens d'une nation sont endins 4 rcporter ainsi sar la
tete d'un b^ros priyil^gi^ tous ies souvenirs memorables que leur
offi^nt les gen^rations prec^eutes. Henri l'Oiseleur, ^lu en 919,
mourut le 2 juillet 936, et Charles-le-Simple, fait prisonnier par
Herbert II, comte de Yermandois (9^3}, dans sa prison k P^ronne,
le 9 octobre 9^29. Le mariage de Lonis d'Outremer avec Gerberge,
fiUe de Henri 1'OiseIeur, est de l'ann^ 9^9.
(a) (30 d^mbre 944-Dovembre 959-16 mars 960.} Otton-le-Grand,
^ln roi de Germanie en 936 , mourut le 7 mai 970. II avait ^poua^, en
930, £dithe, fille d'£doaard, roi d'Angleterre , et par cona^qncnt
soBor d'Adelstan.
(3) U ett difficile d'asngner une date precise 4 la victoire remport^
LIBEK PRIMUS. 163
Stephanns et Constantinus filii Romani patrem
suum de solio regni deponunt. Sed Gonstantinus am-
par Gaillaome-LougQe-Epde dans le lieu nomme depuis cet ^^ne-
ment le Prt'de la Baiaille, Si roQ 8'en rapporte 4 ce qae dit notre
antenr, qn^elle prec^a de huit aas le meartre de GQillaame \ Picqui-^
gni (16 d^mbre 943), on devra la placer eo 835. D'an autre cot^,
DOt historiens normands s'accordent k presenter la nouvelle de la
naiiBance de Richard l*' comme etant arriv^ a son p^re au moment
m^e ou il venait de battre les rebelles ; or, noos verrons ci-dessons
(Mvre Ti) que Richard ^tait 4g^ de dix ans (Jilius ejus decennU) k
r^poqae de la mort tragique de Gaillaume, ce qui reporterait & 933.
Noiu sommes enclin a pr^ferer cette demi^re date , par la raison que
ce fat en ^33 que le roi Raoul donna k GuiUaume le Cotentin et
FAvranchin, et qu'il nous parait plus conforme aux moeurs de Pdpoque
qoe oette cessiou ait suivi et sanctionne la victoire qui consolidait le
ponvoir du fiis de Rollon.
' Let premiers historiens normands ont n^glig^ de nous apprendre
qoelle portion de la province Rioulfe avait soulev^ contre Gnillaame.
Notre auteur indique Evreux par le samoni qu'il lui donne : RUhMd'
fus Ebroicensis. yfiice , autorite beaucoup moins grave , en fait an
eomte de Cotentin :
« Qaras fo dt Costentin mtre Yire ^ U mer. ■
On poorrait chercher i concili^ ces deax assertions , en supposant
qa'Orderic n'aurait signale que le lieu d'origine dn rebelle, et Wace
le pejs soumis k son autorite. Mais nons pensons que la rapidit^ avec
laqaelle RiouUie se porta jusque sous lesmurs de Rouen , indique une
eqiWtion partie de tr^ pres de Ik, et par coQsequent de l'£vrecin
plm5t que du Cotentin. Soit d'aiUears que nous adoptions la date de
935 00 celle de 93S, dans le premier cas la r^olte du Cotentin n'etait
pip poitible, puisque c'est l'ann^ meme ou il fut c^e ; dans le second ,
Rioolfe anrait ea bien peu de temps pour la pr^parer, et il aurait ton-
jourt fftUa traverser de vastes contrees,.plus anciennement soamises
ans.homnie8 du Nord, qui seraient n^cessairement devennes le thditre
dela goerre.
Le. 16 des calendes de janvier repond au 17 decembre. Cest aussi
la datB indiqa^ par le ntoologe de la cath^drale de Rouen. Cepen-
dant noos croTona devoir plaoer le meartre da dac Gaillanme le 16 da
164 HISTORIA ECCLESUSTICA.
bos similiter deponit^ et ipse cum Romano filio suo
annis xvi regnavit. Edgaro Edmundi filio Anglis im-
perante^ et cultoribus Dei benigniter adminiculante,
atque, in omnibus quae ad aedificationem ecclesiae per-
tinent^ magistris fideliter obtemperante ^ Dunstanus
Dorobernensis archiepiscopus et Oswaldus Eboracensis
ac Adelwoldus ( I ) Guintoniensis sanctitate et doctrina
claruerunty et commissas sibi plebes sollicite salubri-
terquc rexerunt. Religionis institutionem totis nisibns
amplexantes feliciter viguerunt , et xxvi abbatias mo-
nachorum vel sanctimonialium in Anglia construxe-
runt. Danica quippe clades , quae ante aliquot annos
beatum Eadmundum regem Est-Anglorum martjnriza-
meme mois, jour auquel raDniversaire en ^tait celebre avec une grande
solennit^ et d^abondantes aumones dans Fabbaye de Jumi^ges, qoi
reconnaissait Guillaume pour son restaurateur. Quant k rann^, il
n'y a pas de doute que ce ne fut 943.
Notre auteur a grandement raison de lier ensemble la victoire da
Pr^ de la Bataille et le meurtre de Guillaume ; car il parait constant
que ce dernier fait n'aurait ^t^ qu'une vengeance des s^verit^s exer-
c^s par le cbef normand apr^s sa victoire. Fropter mortem Riulfi et
Jilii sui Anschetillif dit la petite Chronique de Tours. Yoyez k oe
Bujet un passage tr^s curieux de Wace, v. 2108-2117.
Quant a la dur^ dn r^gne de Ricbard I^, si , comme on le suppoae
g^n^ralement , ce prince mourut en 996 , le chiffrc poit^ ici est trop
fort de deux ans.
(i) U y a encore ici double emploi avec le commencement du pan-
graphe prec^ent , comme la similitude des noms aurait du rindiqaer
^ notre auteur. L^administration d'£tienne et de Constantin YII ne
dura que depuis le ao decembre 944 jusqu'au 27 janvier 945. Edgar
r^gna en Angleterre depuis ^S^jusqu^au 8 juiilet^^S, date de sa mort.
Snr saint Dnnstan, archev^que de Cantorb^ry (961-mai 988), saint
Oswald, archeveque d'York (972-29 fi^vrier 992), et saint Athelwood
ou £thelwood, ^v^que de Winchester (965-984), voyez les AeUi
SS. ordinis Sancti Benedicti, seec, v. Le martyre de saint Edmond
avait eu lieu dans le nMe pr^c^ent (le 20 novembre 870).
LIBER PRIMUS. 165
yent, super universum etiam gregem Christi pene per
totam Britanniae insulam admodum debacchata fuerat ;
et sacris sedibus destructis^ dominicas oves lupino
more laniaverat^ seu disperserat (i).
Nicephorus imperator^ x annis. Turbationes in
mundo nimia; saevierunt, avidique proceres cum sub-
jectis exercitibus pontra pares in bello consurrexe-
runt (2).
Joannes^ occiso Nicephoro , per uxorem gus regna-
vit , cujus neptis Theophanu Ottoni imperatori nupsit.
Quinto imperii ejus anno Otto minor obiit, et Otto
filius ejus post eum xviii annis regnavit. Tunc Hugo
Magnus aliique proceres Francorum contra Ludovi-
cum regem rebellaverunt. Fraefatus quippe dux vesti-
gia Bodberti patris sui secutus est, qui contra Karolum
Simplicem rebellavit, et in regem unctus est. Forro
Karolus rex , ut se a perjuro duce contemptum per-
spexit, nondum anno expleto^ copiis undique con-
tractis in desertorem surrexit , ipsumque Suessionis
pugnando vicit et interfecit.
(1) (2 joillet g63-io d^cmbre 969.) Dans na si^le si fecond en
diflcordes et en calamites, il serait difficile de reconnattrc les ^v^ne-
ments auzqaels notre autear a voulo faire allusion ici. Nous croyons
eependant que ce sont ceuz des annees gSo a 940.
(3) (aS d^mbre 969-10 janvier 976.) Otton II ^pousa, en 972,
Theophanie, fiUe de l'empereur grec Romain II. Cette princesse
moarat ^ Rome le i5 juin 991. Son mari y ^it mort le 7 decembre
g83. Otton III, leur fils, couronn^ le a5 decembre 983 k Aix-la-Gha-
pdle, moorat le a3 janvier ioo!2.
Noos pensons qu'il s'a^it ici de la r^volte de Hugaes-le-Grand et
des autres seigneurs dn royaume contre Loais-d'Outremer en gii,
Au moins, parmi les nombreux differends de ce princc avec ses puis-
sants vassaox, est-ce lc plus important, ct celui qui robiigea d'aller
166 HISTORIA ECCLESIASTICA.
M ense maio y feria vi* sanguis super operarios plnit.
Eodem anno , mense septembri , Ludovicus rex post
multas tribulationes mortuus est, etRemis in basiliGi
Sancti Remigii sepultus est (i). Lotharius autem filios
ejus Remis in regem uuctus est, et vii annis strenue
regno potitus est. Tunc Hugo Magnus Aurelianensis
dux Francorum^ cunctis proceribus sublimior di-
vitiis et potentia viguit. Hic filiam Oltonis imperatoris
conjugem habuit , qiiae ti^ ei filios peperit , Hugonem
et Ottonem et Henricum, et filiam nomineEmmam^
quae Richardo seniori Normannorum duci nupsit, sed
sine liberis obiit (3).
Secundo anno Lotharii regis , mense ougusto^ Hogo
MagnusPictavis civitatem obsedit. Sed Dominus, meri^
tissancti Hilariipraesuliset patroni ejusdemurbis, terri*
biliter intonuit. Vehemens autem turbo papilionem du-
cis disripuit, ipsumque cum exercitu suo stupor nimius
invasit^ et statim ab urbis obsidione fugavit (3). £0*
chercher un refuge aapr^ du comte dc YieuDe. Notre auteur remoote
eusuite jusqu'4 la hataille de Soissons (i5 juin 9^5).
(i) Ces deuz ^v^nements, dont le recit est emprunt^ k ]a chroniqoe
d'Hugues de Fleuri, ainsi qu'une grande partie de ce qui va suinc,
appartiennent k Tann^ gS^* Louis-Hl'Outremer mourut k Reims W
10 septemhre, et futen effet enterr^ dans Teglise Saint-Remi.
(a) Le roi Lothaire avait treize ans lorsqu'il fut sacr^ k Reimt le
la novembre gSi- La dur^ de son r^gne n'a pas ^t^ de sept, mais de
trente et un ans.
Hugues-le-Grand , duc de Frauce et de Bourgogne, comte de Pmrit
et d'Orldans, figura sur la sc^ne politique depuis gaa jusqu'ji 956,
epoque de sa niort. De sa troisi^me femme Hadwide ou Hadwige,
soeur ct non pas fiUe de l'empereur Otton I*^, il eut non teulement lea
quatre enfants mcntionnes ici , mais encorc unc fille aln^ , nomm^
Peatrix.
(5) Ce n^est point dans la dcniicme , maia dans la premi^re ani^^ dq
LIBER PRIMUS. 167
dem anno Gisld>ertas Bui^ndiae dux moriuus est ,
et Otto fillus Hugonis gener ejus ducatu potitus est.
Verum, non multo post idem sine liberis obiit et
Henricus frater ejus successi t ( i ) . Tunc Ansegisus Tre-
carum praesul a Rodberto comite de civitate ejectus
est , et in Saxoniam ad Ottonem imperatorem profec-
toB est. Inde adductis Saxonibus y diu Trecas obsedit.
Duo siquidem duces , Helpo et Bruno , cum exerci-
tibus suis eum adjuTabant (2). Quondam (3) venienti-
bus illis deprsedar i Senones, occurrerunt Archembaldus
arcbiepiscopus , et Rainardus comes vetulus , eornm-
que phalanges; et commisso praelio, interfecerunt Hel-
ponem ducem et multos Saxones (4). Quod Bruno
roi Lothaire, aa mois d'aofit glSS^ qae Hugaes-le-Grand, mdcontent
de Yoir Giiillaame-Tdte-d'£toape investi da dnch^ d'Aqaitaine et da
eomt^ d'Aavergne, vint avec le jeune roi faire le si^ge de Poitiers.
Notre aatear a oubli^ de dire qae Gaillaame ayant ponrsaivi avec
trop d'ardear les assi^geants dans lenr retraite , eat k son toar la plos
grmde partie de son arm^ mise en pi^ces, et le reste dispers^.
(i) Gislebert moarat le 8 avrii gl56 ; Otton , son gendre, qni lai sac-
oMa, moarat sans enfants le oS fi^rier 965 ; Henri , fr^re et sncces-
•eor d'Otton, vers looa.
(a) Robert de yermandois, comte de Ch^ons et de Beanne par sa
femme Addaide, chassa de Troyes F^^ae Ansegise vers gSS. II
^empara anssi de Dijon 1'ann^ saivante , et en fit sortir les officiers
da roi. Aa mois d'octobre, 1'archev^ae Bninon, onde de Lothaire,
▼int ^ la t^te d'ane forte arro^ , snr la demande de oe prince et de la
reine Gerberge, reprendre les deax places. On ne sait qnel est oe Hel-
pon , qae notre antear place avant i'archeveqae de Cologne.
(3) Ce mot est pris ici dans le sens de un jour^ et non pas autrefois,
(4) Cet ^pisode de Texp^tion de 1'archev^ae Branon en Bonr-
gogne a ete, aussi-bien que ce qui conceme la ville deTroyes, em-
prant^ & la chroniqne d^Hugues de Fleuri ; on le trouve aussi copi^
fitttolement dans celle dc Saint-Pierre-le-Vif. Voyei , dans le Recueil
des Historiens de Franct (viii, 3aa), leur r^it, que nous rencontre-
rons encore plus compl^ment reproduit ci-deMoos , livre vii.
168 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
socius ejusdem TideDS, obsidionem reliquit, et in p*-
triam suam moestus remeavit.
Lotharius rex Lotbarii regnum recuperavity ac ad
palatium Aquisgrani , ubi Otto imperator cum uxore
sua manebat, cumexercitu copioso venit, et bora praii-
dendi nemine contradicente introivit. Otto autem, cum
uxore et populo fugiens, palatium reliquit (i). Deinde
reverso in Francia cum \ictoria Lothario^ praefatus
imperator exercitum congregavity Parisius venit, sub-
urbium illius incendit^ ibique nepos ipsius augusti^
cum aliis pluribus , armis Gallorum interiit (2). Lo->
(i) L'expddition de Lothaire en Lorraine, et Toccupation momenta-
n^ d'Aix-la-Chapelie par ce prince, appartiennent k Pann^ 97^;
mais il faut exdure de ce fait Thistoriette ^videmment controaT^ da
diner prepare pour l'emperear et consommd par le roi, malgr^ Fem-
pressement avec lequel elle a ete accueillie, reproduite et paraphraate
par la plupart des chroniqueurs du si^cle suivant. Notre autear lai*
meme la raconte une seconde fois avec plus de details dans son livre Tii.
IJne circonstance de cette invasion, qui nous parait plus auUientiqae
et fort curieuse, a ^te conserv^e par la chronique saxonne : Lotharius
rex Francorum Lotharingiam recipere volens, Aquisgrani palatium
et sedem regiam prcesumpsit invaderef sibique versa aquila designare.
Haec stat in orientali parte domus : morisque fuit omnibus hunc locam
possidentibus ad sua vertere regna. {Histor. de France, viii, 25o.)
(2) II est certain que Tempereur ayant .poursuivi Lothaire dans sa
retraite precipitce, porta ses ravages jusqa'aux environs deParis; mait
quant aux bravades et a la moit dc son neveu , c'est cncore une hialo-
riette invent^ dans le siecle suivant, et qui a subi un grand nombrede
trausformations. Ainsi, quclquefois c'est Fempereur lui-meme qai
(iche sa lance dans l'unc des portes de la capitale , en disant : Cest
assez {ibid., p. 80). Nos chroniqueurs normands, Dudon de Saint-
Quentin et Guillaume de Jumi^ges, 8'appropriant cette fable comme
beaucoup d'autres, font rep^ter & Tempereur et k son inevitable nevea,
8OU8 les murs de Rouen , encore plus de forfanteries qu'on ne lear ea
avait prete jusque-l^. Nous devons savoir gre k notre auteur de noa&
avoir cpai*gae cettc variante de leur invasion, ainsi que l'anecdote
LIBER PRIMUS. 169
tharius igitur rex Hugonem ducem Francorum et
Hem*icum ducem Burgundionum conTOcavit^ et in
hostes irruit. Fugientes vero usque Suessionem per-
sequi non destitit. IUi autem, persequentiimi terrore^
fluminis Axonae alveum impetuose ingressi sunt ,
ibique vadum nescientes plurimi perierunt. Plures
itaque aqua consumpsit quam gladius, fluvius enim
ripas suas impleverat ; unde ibidem tanti dimersione
perierunt, ut aqua redundaret cadaveribus mortuo-
mm. Lotharius autem rex tribus diebus totidemque
noctibus hostes constanter persecutus est (i). Deinde
in ipso anno praefatus rex cum imperatore Remis,
contra voluntatem ducum et exercitus Francorum,
pacificatus est; eique Lotharingiam ^ quod Francos
magis contristavit, largitus est (2).
Anno ab incarnatione Domini dcccclxxvi^ Lotha-
rius rex mortuus est, et Remis in basilica beati Remigii
sepultus est (5). Ludovicus vero filius ejus xi annis
regnopotitus est^ et defunctus in basilica sancti Corne'
lii martjris Compendio sepultus est (4)« Karolus autem
de 1'aotieone entonnde k Montmartre par les chantres de Pempereur :
jid pompandam victorice suas gloriam , dit la chronique de Baadri
dans un style tout-k-fait en rapport avec la gravite du fait suppos^.
(i) U y a aussi beaucoup d'exageration dans ce passage, emprunt^,
comme ce qui pr^cMe, k la chronique d^Hugues de Fleuri , que notre
aatenr a copi^ encore plhs litt^ralcment en reproduisant lcs memes
faits dans son livre vii.
(i) Ceci est encore pris dans la meme chroniqne. L'arrangement
entre les deux monarques eut licu en 980. Nons pensons avec la chro-
niqae saxonne que ce fut k Ingelheim plutot qu'4 Reims, ou bien
super Carumjluvium, comme le disent les Fran^ais.
(3) Le roi Lothaire mourut empoisonne par sa femme Emma, 4
Gompi^gne, le 2 mars 986, et fat enterre k Saint-Hemi de Reims.
(4) Lonis y, dit le Faineant, couronne ^ Ck>mpiegnc da vivant de
170 HISTORIA ECCLESIASTICA.
frater ejus r^^nare yoluit, sed Hugo Magnus Hugonis
Magni filius contra illum rebellavit , et collecto ezer-
citu copioso , Laudunum, ubi Karolus cum uxore raa
commanebat, obsedit. Tandem ille indignatus de
civitate cum armatis prosiluit, Hugonem cum ezer-
citu ^uo certando fugaTit, et roapalia eorum incendit.
Cemens itaque Hugo dux, quod fortitudine Karolnm
superare non posset, consilium iniit cUm Ascelino
Lauduni Tetulo praesule^ et consiliario Karoli. Porro
ille ordinis sui et aetatis, contiguaeque sibi morlii
immemor, Achitophel et Judam imitatus, non eror-
buit fieri ti^ditor. Noctu enim^ quiescentibus cunctisi
Laudunum prodidit ; et Hugo Karolum cum nxore
sua, Herberti videlicet comitis Trecarum filia, vinxili
et Aurelianis in turre diutinae custodiae mancipavil.
Illic Karolus duos filios ^ Ludovicum et Karolum , ge-
nuit; et exinde progenies Karoli Magni regnare in
Francia desiit (i).
Bon p^re, le 8 jain 979, mourat le ai mai 987 ; il est donc impomble
de lai compter onze ans de r^gne, meme k partir de ce couronnement.
II est probable qa'il y aara eu transposition de chiffi^es , et qae raateur
avait voulu parler de neuf ans, comme son guide Hagaes de Fleiiri.
Cest encore nn an de trop. Cette erreur est surtout inexcusable de h
part de Hugues , qui pouvait voir dans le cbartrier de son monattte
un diplome important de Louis, portant la date snivante : Actym
Compendio palatio regis anno domtn. incarn, dcccclxxvuii*, prima tUt
ordinationis ipsius gloriosissimi regis.
(i) Charles de France, dnc de Lorraine, n'^tait point frfcre de
Louis V, comme le dit notre auteur d'apres Hagues de Fleuri , maif da
roi Lothaire. Hugups Capet n'a jamais, que nous sachions, porC^ le
nom de (xrand , exclusivement attribne k son pere. Ce fnt le vendredK
saint 3 avril 991, qu^Ascelin ou Adalb^ron , eveque dc Laon, lui <wnmt
les portes de cette ville. Agn^ dc Vermandois , deuxi^me femme de
Charlcs , eUit en cffct fiile dHerbert III, comU» dc Vermandois, §00-
LIBER PRIMUS. 171
Anno itaque dominic» incarnationi» DccGGXcin^y
Hugo dax in regem Remis unctus est. Eodem quoqtte
anno Robertus filius ejus rex ordinatus est > et regi-
mine regni xxxviii annis functus est (i). Ad tantum
£icinus Hugonem quaedam visio animayit. Sanctus
enim Gualaricus preefato duci in Lutetia urbe Parisio-
rum oonstituto apparuit , eique quis esset , ye\ quid
yellety in somnis eYidenter intimaTit, praecipiens
▼idelicet ut super Arnulfum Flandritam cum exer-
citu expeditionem faceret, et corpus suum de mo-
nasterio Sithiensi , ubi corpus sancti Bertini requie-
scit, extraheret, etXegonaocoenobio in Vinmacensi
pago restitueret. Praeterea promisit ei , si haec ita fa-
ceret , quod ipse et progenies ejus usque ad septimam
generationem in Francia regnaret. Gratanter igitur
Hugo jussioni paruit, et impetu fortitudinis suae Ar-
nulfum Deo Tolente terruit; Tenerabiliumque viro-
rum Gualarici et Richarii , quae per quemdam cleri-
cum nomineErchembaldum, accepto ingenti pretio,
▼ent qualjfi^ aussi du titre de comte de Troyes et de Meaux. On pense
comnmneineiit qa*elle avait pour m^re la reine Ogive, mari^ en
teoondes noces k ce comte k l'ige de plus de quarante-cinq ans. Mais ,
dans oe cas, elle anrait M la tante de soil roari. Leurs enfants, Lonis
et CSiarles , qni partag^rent leur captivite k Orleans , etaient encore
▼ivants en 1009, ^poqne oii ib sont mentionn^s avec le roi Robert, en
l^le d'ane charte.
(i) Le sacre de Hngnes Capet eut lieu le 3 jnillet 987, et celui da
m Robert, son fib, assod^ par lai k la coaronne, le i*' janvier 988.
Le calcal des annto du goavemement de ce dernier prince , pr^nt^
par notre aatenr, est inezact, soit qa'on y comprenne on non celles
qoi lai sont commanes avec son p^re, car, dans le premier cas, son
r^gne a et^ de plns de qaarante-deax ans et demi , et dans le second
de trente-trois ans neuf mois.
172 HISTORIA ECCLESIASTICA. *
sublata fuerant^ corpora recepit, propriisque locis re-
verenter restituit. Ipse dux Legonaum cum prooeri-
bus suis perrexit, glebamque sancti Gualarici in mo-
nasterio super Sominse flumen sito locavit; et ejectii
saecularibus canonicis, regulares monachos subrogayit.
Mon multo post^ ut dictum est, regnum inyasit, et
pix)genies ejus usque in hodiernum diem in regno per-
duravit. Quatuor enim reges de stirpe jam regnaye-
runt ipsius y id est Rodbertus , Henricus ^ Philippus
et Ludovicus (i). Hugo rex in initio regni sui sjno-
dum Remis congregavit , et Sewinum Senonicae mrbis
archiepiscopum cum suQraganeis suis invitavit, atque
domnum Arnulfum Remorum archiepiscopum degra-
dari fecit. Dicebat enim ex concubina natum , secan-
dum canones, non debere esse episcopum. lUi nimi-
rum invidebat , quia de regali prosapia Karoli Magni
erat^ frater Lotharii regis^ sed ex concubina natus;
moribus tamen inclytus^ quia bonus erat et mo-
destus. Yeuerabilis autem Sevi^inus plus Deum quam
Hugonem metuit , ideoque in injusta degradatione
Arnulfi non consensit; sed magis^ in quantUm potuit,
ipsum regm redarguit. Unde regius furor in illum
eflTerbuit, et ad explendam temeritatem quam conce-
perat nimis exarsit. Alii vero episcopi, licet inviti.
(i) Sar cettc vision de Hugues Capet, et sur les evenements qui en
furent la suite, voyez les Acta SS, ord, S. Benedictiy scec, v, p. 556
et suiv. Le nora primitif du lieu consacre par la sepulture de ce saint
personnage (aujourd'hui Saint-Yalcri-sur-Somme} n'est pas Legonaas,
mais Leuconaiis. Cest cn g8i que ses rcliques y fnrent rapportto
par Ilugues en pcrsonne, apres qu'il en eut cxige la restitutioii du
comte de Flandre , cn le mcnacant d^allcr les chercher a la tete d^QHfi
armec s'il ne les rcndait pas de l>on gre.
LIBER PRIMUS. 173
regis tamen ob metum Arnulfum d^radaverunt , et
Gerbertum monachum philosophum, qui magister
Rodberti regis fuerat, ordinaverunt. Violento quippe
regis jussu depositus est Arnulfus, et cum magno
dedecore de ecclesia beatae Dei genitricis Mariae Re-
mensi expulsus, et Aurelianis in carcere tribus annis
retrusus. Haec itaque omnia romano praesuli nun*
tiantur. Qui super his valde indignatus^ interdixit
omnes episcopos qui Arnulfum dejecerant et Ger-
bertum in loco ejus constituerant. Leonem quoque
abbatem a sede apostolica misit in Galliam vices suas
explere , et injustas ordinationes regulariter emendare.
Denique legatus papae Senonensem Sewinum primo
adiity eique^ quem rigidum rectitudinis servatorem
prae caeteris noverat , apostolici mandata insinuavit.
Iterum collecto Remis concilio ex jussione apostolica,
Amulfus archipraesul revocatus est de custodia, et
cum magno honore receptus in sede propria. Alter-
catio Gerberti pontificis et Leonis abbatis valde utilis
habetur, et in gestis pontificum Remorum scripta
diligenter servatm' (i).
(i) 11 y a plasienrs inexactitades dans ce paragraphe. Amoal,
Mtard da roi Lothaire et non de Louis d'Oatre-Merj fat fait arche-
T^qae de Reims par Pinflaence de Hagues Capet, en 988 ou 989;
ayaot Tiol^ les engagements qu'il avait pris avec ce prince, et livr^ la
ville ^ son oncle Charles, comp^titear de Hugues k la cooronne, il
fotarret^ k Laon le 2 avril 991, conduit prisonnier k Orl^ans, et
d^pos^ daos le synode des eveques tenu k Saint-Easle pr^ Reims. Eo
997 il sortit de prisoo et recouvra sa dignit^, qa'il conserva josqo'^
sa mort eo ioa3.
1\ parait qa'ii o'y eut point de concile k Reims eo 995, mais seule-
meot uo coocile pr^paratoire tenu k Mouson le a juin , dans leqoel on
eo aoDOD^a un k Reims pour le i*' juillet, que Hugues Capet, protec-
174 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Gerbertus in divinis et saecularibus libris erudilisM-
mus fui 1 1 et in sua schola famosos et sublimes discipoloi
habuit ; Rodbertum scilicet r^em et Leothericum Se-
nonensem archiepiscopum, Remigiumpraesulem Autis-
siodorensium , Haimonem atque Huboldum , aliosqne
plurimos fulgentes in choro sophistarum. R«migins
poptifex luculentam expositionem super missam edi-
dity et artem vel editionem Donati grammatici uti-
liter exposuit. Haimo quoque sancti Pauli apostoli
epistolas laudabiliter explanavit, et alia multa de Evan»
geliis^ aliisque sacris Seripturis, spiritualiter tracta-
vit. Huboldus autem musicae artis peritus ad laudem
Creatorisin ecclesia personuiti etde sancta Trinitate
dulcem historiam cecinit, aliosque multos delectabilet
cantus de Deo et Sanctis ejus composuit (x). Hos,
aliosque plures Gerbertus erudivit ^ quorum molti-
plex sequenti tempore scientia ecclesiae Dei plnrimum
tear de Gerbert, emp^ha probablement d'avoir lieu. On posaMe eo»
core le discours que Gerbert y pronon^a ; mais quant a sa discostioii
avec le l^gat Leon, abb^ de Saint-Boniface, elle est aujoardlmi
perduc.
(f ) Notre auteur a confondu Remi , moine et non ^v^ue d^Auxerre,
qui professa k Reims et meme k Paris 4 la On du ix* siede , avec Remi,
moine de Mithlac au dioc^ de Tr^ves , qui fut reellement disdplede
Gerbert. La plupart des ouvrages de Remi d*Auxerre ont M attri-
bu^ tantot k Haimon, eveque d'Halberstadt , personnage encope plm
ancien , tantot k un certain Haimon-le-Sage , qui n'est autre qoe Remi
lui-m^me : aussi ceux qui sont cit^ ici sous ce nom lui appartienDenfe»
ils tous. Hubolde, chanoine de l'^glise de Liege, professa k Paris vers
la fin du X* siecle, mais n'eut aucun rapport avec Gerbert. Les ouTraget
qui lui sont attribu^s ici sont de Hucbalde, moine de Saint-Aoiaad ,
contemporain et ami de Remi d'Auxerre , except^ 1'office de la sainte
Trinit^, qui est d'Etienne, ^veqae de Li^ge. (Yoyes VHisi, lUi^ de la
France , t. vi.)
LIBER PRIMUS. 175
profuit. Qul postquam de throno Remensi , quem
illicite usm^paverat^ depositus est, cum ruhore et in-
dignatione Galliam reliuquens, ad Ottonem impera-
torem profectus est; et tam ab ipso quam a populo ad
praesulatum RaTennae electus est. Inde post aliquot an-
nos ad sedem apostolicam translatus est, annoque domi*
nicae incamationis dccccxcix^ Silvester papa sublima-
tus est. Fertur de illo quod dum scholasticus esset ^
cnm daemone locutus fuerit , et quid sibi futurum im-
mineret inquisierit. A quo protinus ambiguum mo-
nadicon audivit :
TraiiBit ab R Gerbertos ad R , post papa vigens R.
Versipellis oraculum tunc quidem ad intelligendum
satis fuitobscurum, quodtamenpostmodummanifeste
yidemus impletum. Gerbertus enim de Remensi cathe-
dra transivit ad prsesulatum Ravennae, ac postmodum
papa factus est Romae (i).
Anno ab incamatione Domiui mii'', Otto imp^tor
obiit, eique Henricus successit. Dein mxxiv^, Gono
Augustusimperavit. Cujus iu^ anno Ricardus ii"* obiit,
qui pro studio religionis pater monachorum appellari
meruit (a). Tunc Edelredo Edgari filio regnante,
(i) Gerbert ^tait en Italie aapr^s d^Otton III dans Pet^ de 997. D
fot nomme archevdque de Ravenne au commencement de 1'ann^ sui-
▼ante, et pape, sous le nom de Silvestre II, en 999. Le vei*8 cit^ par
notre aateur 8'ecrit ordinairement de la mani^re suivante :
S cmmdu mb A. Girkertus in R., poti papa regens R.
(a) Nons avons donn^ ci-dessus F^poque de la mort d'Ottoa III.
Heori II, son successeur, ^la le 6 juin 1002, mourut le i3 joillet 1024*
Gonrad II (et non Gonon) ayant ete sacre le 8 septembre, la troisi^me
176 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
multa adyersa surrexerunt in regao Angliae. Nam
Suenus rex Danorum cum ingenti classe Angliam
invasit, et deficientibusad eum Anglis, Edelredus rez
cum uxore et filiis inNormanniamfugit. Emmaenim
uxor ejus erat soror Richardi Gunnoridee ducis Nor-
mannorum, et Rodberti archiepiscopi Rotomagen-
sium. Non multo post gentilis rex Suenus a sancto
Eadmundo rege et martyre occisus est , et cadayer
ejus aromatibus conditum in Daciam delatum est. Daci
quippe adhuc pagani erant, et ferocis heri^ cnjus
corpus Anglica humo sepultum contineri non potuik ,
morte perterriti fuerant. Porro £deb:edus rex , audita
morteSueniy natale solum protinus repetiit, et dictis
atque promissis suos desertores sibi conciliaTit, et in
rediTivos hostes^ ut sese melius quam antea defende-
rent , animavit. Cunutus autem filius Sueni contra
suos valde indignatus est^ quod fugissent, et nobile
regnum Angliae jam sibi subactum muliebriter dese-
ruissent. Denique parata classe^ cum Lacman rege
Suavorum et Olavo rege Noricorum, in Angliam
transfretavit et Lundoniam obsedit. Ibi tunc Edelre-
dus rex eegrotavit et mortuus est; et Edmundus
filius ejus cognomento Irneside^ id est Ferreum-Latus,
in regem levatus est. Plerumque ab Anglis et Danis
pugnatum est^ victoriaeque sorte variante, multus
annee de son r^gne doit se compter depuis le 8 septembrc 1026 jnt-
qu'^ pareil jonr de 1027. Or, on sait que le duc Ricbard n moumt le
u3 aout. Orderic Yital place donc cet ^v^nement le q3 aout 10^7,
c'est-^-dire un an plus tard qu^on ne le fait commun^ment. On troove
la meme fixation dans une cbarte de Guillaume-le-Conqu^rant. Noot
sommes aussi de cet avis , en reconnaissant toutefois qae la qoestioD
est fort obscure, et que nous ne l^avons pas toujours r^lue ainsi.
LIBER PRIMUS. 177
sangnis utriusque partis effusus est. Tandem industriis
et solertibus Tiris pacem procurantibus ^ duo princi-
pes necessarium populis foedus pepigerunt. Gunutus
autem christianus factus est^ et Emmam Edelredi
regis relictam cum medietate regni conjugem sortitus
est. Hsec illi peperit Hardecunutum regem Anglo-
rum, etGunnildem uxorem Henrici imperatoris Ro-
manorum(i).
Instigante Satana, qui lethaliter perturbare genus
humanum jugiter satagit, Edmundus rex^ post yii
annos, fraude crudelis Edrici Streonae latrinis inter-
(i) Ethelred II (doDt notre aateur, k rimitation des historiens an-
glais , to*it le nom tant6t Edelred , tantot Egelred) monta sar le trone
en 978 , imm^diatement apr^s Tassassinat de son fr^re Edoaard U.
En 101 5, 1'Angleterre ^tant envahie par Suenon, roi de Danemark,
avec lequel il ^tait en gaerre depais long-temps, ^thelred se retira en
Normandie pr^s de son beaa-frere le dac Richard II. La mort de Sa^-
non arriva le a fevrier 101 4- Yoyez , dans Simdon de Darham oa dans
Brompton , le r^t detaille de Fapparition miracaleuse k laquelle notre
«nteor attribue cet ^venement ^thelred, bientot rentr^ en Ajogleterre,
7 fbt, qnoi qu'en dise notre auteur, aussi impuissant que par le pass^
4 repoasser les Danois. Apr^s des combal^ multiplies, Canut, (ils et
snccesseur de Su^non, en partagea le territoire avec Edmond-Cote-
de-Fer (Ironside), Ols et successeur, en 10 16, d'£tbclred, en meme
temps qu'il epousa Gmma , veuve ae ce roi. Edmond ne jouit pas long-
temps de la part qui lui etait echue dans ce traite ( le West-Sex) , comme
noas le verrons bientot. Quant k Lacman et Olaiis, dcjk mis en sc^ne
lillears par les historiens normands (voyez Guiliaume de Jumi^ges,
Hv. V, ch. 11), le premier, qui nous parait un personnage tout-k-fait
imaginaire, ne pouvait aa moins etre roi de Suede k cette epoque,
poisque ce trone etait occup^ par Olaiis, surnomm^ rEnfant, qui
mourut en 107.6. Olaiis II, roi de Norwc^ge, loin de prendre part aux
exp^itions de Canut, avait reconquis surlui ses etatsen 10 15, et ne
cessa pas d'etre son ennemi le plus acharne. Chunelinde, (ille de Ca-
nnt, nommee ici Gunnilde, ^pousa, en io36, rempereur Henri III,
et moarut en io58.
I. 12
178 HISTOMA ECCLESIASTICA.
iit; et Cunntus totam Angliam obtinuit, el ustpe
ad mortem possedit. Eduardum yero et Edmnnduin
filios Edmundi, elegantes albeolos, in Daciam rele*
gavit , et Sueno regi Danorum fratri suo, ut eos in-
terficerety mandavit. At ilte generosos et innocentes
pueros nequiter necare contempsit , sed orta occasione
regi Hunorum illos quasi nepotes suos obsides dedit^
Ibi Edmundus clito immatm*a morte obiit. Eduardus
yero Dei nutu filiam regis in matrimonium accepit , et
super Huuos regnavit. Edgarum vero Adelinum, et'
Margaritam reginam Scotorum, et Ghristianam (i)
sanctimonialem genuit ; quos Eduardus Edelredi re-
gis filius^ postquam patriumjus adeptus est, accer-
siit , et veluti propriam prolem in Anglia benigniter
educavit (2).
(i) Lisez Christina,
(a) Edmond-C6te-de-Fer sacc^a k son p^re Etkelred II , mort le
oSavril 1016, et fnt assassin^, k Pinstigation d'Edric Streon, d^ la
fin de novembre de Pann^ suivante : Feruferreo in secreta naiura
iransfixus, dum in secessu resideret, dit Raoul de Diceto. Les enfants
de ce prince ne s^appelaient pas £douard et Edmond , raais Edwin et
£douard. On remarquera le mot alveolus (el^ve), particulier k notre
aniteur, et qn'il ^crit quelquefois albeolus, ainsi que la confosiony
continuelle chez nos autenrs normands, du Danemark (Dania) uvec
la Dacie des anciens. Cest ainsi que dans le paragraphe prec^dcBt
noos avons vu ies NorW^giens d^ign^ par le nom de Norici, et les
SuMois par celui de Suevi,
Tout ce qu'on raconte sur les en&nts d'Edmond est entach^ de
grossi^res invraisemblances ou m^e impossibilit^. Ainsi , notre
auteur les fait envoyer par Canut k son fr^ Suenon , roi de Dane^
mark, tandis qu'il n'a jamais eu de fr^rede ce nom, etque celui qoipar-
tagea en eflet avec lui le tr6ne de Danemark de 1014 ^ 1017, s'appelait
Harald. D'autres font ce Su^non roi de Su^e ; mais le roi de SaMe con-
temporain de Canut, s'appelait Olaiis ; enfm, on fait ^ponser k l'un des
exil^ la soeur du roi Salomon de Hongrie, et notre auteurlefait ra^me
r^gner sur ce pays, et l'on marie Tautre a la fille de l'empereor Henri 0,
LIBER PRIMUS. 179
Anno ab incarnatlone Domini mxxxi^ Rodbertus
rex Franoorum obiit, et Henricus filius ejus, licet
Gonstantia regina, et Rodbertus junior frater, aliique
Franci multum obstarent, auxiliante Rodberto duce
cum roboreNormannorum, Galliae regnum obtinuit,
et XXIX annis regnavit (i). Anno v'' regni ejus^ Rod-
bertus dux Normannorum in itinere Jerusalem apud
NicsamBithyniaeurbem kal. juliiobiit, et Guillelmus
notbusfilius ejus^ octennis puer, inducatusuccessit, et
L annis strenue tenuit (3). In pueritia vero ejus Nor-
beUe-scear da roi de SuMe; or, Salomon n'e8t mont^ sur le trone
qn*en io63, pr^ de cinqnante ans apres le ddpart d'Angleterre des
piinces exil^ , et n'a en qu'une soeur, Adelaide , femme d^Uratislas ,
roi de Pologne. Quant k l'empereur Henri 11 , on sait qu'il n'a jamais
ea dVnfants. Ce qu'il 7 a de certain , c'e8t que les fils d'£dmond se
rtfagi^rent en Hongrie , d'oii le second revint en Angleterre sous le
r^gne d'£doaard-le-Confes8eur, soif onde, vers io55, avec ses trois
enfiuits.
Notre antear emploie dans ce paragraphe les deux qualifications
qoe prenaient chez les Anglo^Saxons les fils de roi : Clito et Adeling
oa jitheling, en donnant k ce dernier la forme normande Adelin. Ces
deaz motsont la meme signification : nobilis, nobilis juxfenis. L'un et
raatre ont pass^ chez les Normands, oili le premier est rest^ attache
aa nom de Guillaame Cliton, fils de Kobert-Courte-Ueuse. Edgar,
dont il s^agit ici, a toujours oonserv^ le surnom d'Atheling , et Guil-
lanme, fils de Henri I**", portait celui d'Adelin.
(i) Le roi Robert mourut le 20 juillet io3i. H est constant que ce
fiurent lei secours du duc de Normandie Robert , chez lequel Henri I*'
se r^fbgiay qai le mirent k port^ de triompher des intrigues de sa
■^^re et de son fr^. Ce prince mourut le 09 aout 1060.
(a) Le roi Robert ^nt mort le ao juiUet io3i, la cinqui^me ann^
dn r^gne de son fils 8'^nd da 20 juillet io35 au 20 jaillet io36. Or,
rf^inion eommnne est qne le duc Robert mourut k Nic^ en Bithynie
k a jnillet io35, et par cons^uent dans la quatri^e ann^ du r^gnc
de Henri I**. Cest ce que notre auteur confirme lui-m^me, en disant
qoe GaUlaame goaverna la Normandie cinquante-deux ans (juiilet
loSS-eeptenibre 1087). Noot ne pensons pas qa'il fat Ag^ de hait ana
180 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Tnanni genuina inquietudine concitati rebellaYerant ,
ct in sua viscera diu pugnantes^ nimiam stragem no-
bilium et vulgarium perpetraverunt. Nam Gislebertus
comes Brionnae et Osbernus dapifer, Gualchelinus
de Ferrariis et Hugo de Monteforti , Rogerius de
Hispania et Rodbertus de Grentcmasnilio , Turchetil-
lusquoque ducis paedagogus, aliiqueplures interierunt
mutuis ictibus (i). Guido etiam Rainaldi Bui^[undio-
accomplis k la mort de son pere, pnisqa'il n^en avait qne sotxante
commenc(^s quand il mourut Ini-meme (Jere sexagenarius, dit le
continnateur de Guillaume de Jumi^ges).
(i) Gislebert, comte de Drionne, fils de Godefroi, comte d'Ea et
de Brioune, enfant naturel de Richard I^. Gislebert a lui-m^me poi-
s^d le comte d'Eu, mais peu de temps : parumper, dit GailUume de
Jumi^ges, probablement apr^s la mort de son oncle Guillaamey aotre
fils naturel de Richard 1*', qui avait succede a Godefroi dans ce comt6,
et a la posteritc^ duquel il revint. Le comte Gislebert etait k la fois
1'oncle k la mode de Bretagne et le gouvemeur du jenne dac. Noas
verrons bientot (liv. iii) les circonstances, peu honorables poar sa m^
moire, qui amen^rent sa fin tragique.
Osberne-le-Dapifer est appele aussi quciquefois Osbeme de CrepoD,
du nom d'une terre voisine de Bayeux. Ce personnage ctait ^gadement
oncle a la mode dc Bretagne du jeune duc par son p^re Herfaste, Mst
de la duchesse Gonnor. Guillaume de Jumi^ges l'appelle procwrUor
principalis domus, ce qui ne comprend que ia portion dn dapif<^t
Telative au service int^rieur du palais. Le surnom de PaciGqne , qui loi
est donne dans une charte de la Trinite du Mont, nous autorise k loi
attribuer des moeurs plus douces quc celles de ses feroces et deloyiox
contemporains. II fut assassine au Vaudreuil, dans la chambre m^me
et sous les yeux du duc, par Guillaumc de Montgommeri. Son fils, le
fameux Guiilaume Fitz-Osberne, seigneur de Breteuil, h^rita de son
titre de dapifer on senechal, aussi bien que de ses vastes domainesde
1'fivrecin.
Yanquelin de Ferri^res, seigneur de Ferri^res-Saint-Hilaire, prif
Bernai, fut la tige des barons de Ferri^res , si connus en Normandie et
en Angleterre. Ses descendants prenaient, k cause de 1'importanoe et
de Panciennet^ de leur forge de Ferri^res, le titre singalier de « pre-
« miers barons fossiers de Normandie. u
Hagae8 de Montfort, sarnomm^ ^ la Barbe, fils de Toastain de
LIBER PRIMUS. 18 i
num ducis ex filia Richardi secundi filius, comes a
Guillelmo duce constitutus, in ilium rebellavit^ mul-
tosque Normannorum, qui proni ad proditionem
Bastenbourg, et fr^re deGuillauine Bertrau de Briquebec, fut la tige
<le8 seigueurs de Montfort-sur-Risle. II p^rit , ainsi que Yauqaelin de
Ferri^res, dans un combat acham^ qae ces deux barons s^entre-livr^-
rent, et qui paralt avoir ^te le debut de toutes les sc^nes de meurtre
et d*anarchie dont furent souill^s les preroi^res annees de la domina-
lion, alors purement nominale, du jeune duc. On n^a point conserve
m^moire du lieu ou se livra ce combat. Mais nous croyons pouvoir
snpposer que ce fat dans la commune de Planes, pr^s Bernai, situee
k peu pr^ k moiti^ chemin des deux residences , et dont un triage
portait, en i^oo, le nom signi6catif de Champ de la Bataille.
Roger, seigneur de Toeni et de Conches , surnomm^ d'Espagne , k
cause d'un voyage qu^il avait fait dans ce pays (peut-etre comme banni
poor quelque m^fait ant^rieur) pendant le pelerinage du duc Robert k
la Terre-Sainte, et ou il s'etait signale par ses exploits contre les>
Maures, descendait, suivant Guillaume de Jumi^ges, ou plutot son
continuateur et interpolateur, de Malahulce, oncle de Rollon; mais
ce ne pouvait etre que du cot^ des femmes, car nous savons, par la
chronique des archcveques de Rouen , que Toeni , ancienne propri<^t^
de leor cath^drale , fut donne k Raoul, tige de cette famille et 61s de
Hogaes de Calvacamp, par 1'archev^ue |||0|jpes II, son fr^re, quc
Gnillaame-Longne-£p^ avait pris parmi les moines de Saint-Denis
ponr r^ver k cette haute dignite. Le caract^re iraperieux de Roger,
qui avait peut-etre donne lieu k son voyage d'£spagne , se r^veilla im-
mediatement apr^ son retour, et il refusa hautement de se soumettre
aPautorit^ d'un enfant naturel. Cette susceptibilit^, allegu^ par un
grand nombre de ses contemporains , a droit dMtonner quiconque
connait l*^pouvantable barbarie de leurs moeurs« Le seigneur de
Gonches 8'tont en outre rendu insupportable par ses rapines et ses
d^vastations k toos ses voisins, et particuli^rement a Oniroi de
Vieilles , celui-ci envoya contre lui ses vassaux , commandes par son fils
Roger de Beaumont. L'aggresseur fut tue avcc denx de ses enfants,
Helbert et Hdlinance.
Robert de Grentemesnil (aujourd'hui Grandmesnil, pres Croissan-
viUe) , tige des seigneurs de ce nom , perit dans la meme rencontre.
Turchetil, precepteur du jeune duc, est nomm^ Turold par Guil-
home de Jumi^ges. Ilpandt avoir ete assassine dans les memes circon-
sUnces, et peat-^re aa m^me moment qu'Osbernc le Dapifer.
182 HISTORIA ECCLESIASTICA.
erant, promissis soUicitavit. Quibus sibi consociatisy
ducatum auferre duci sategit. Utlde coactus jttvenis
dux Pexeium convolaTit, ibique pronus ad pedes Hen-
rici regis corruit ^ et ab eo contra malefidos proceres
et cognatos auxiiium petivit. At iile, ut erat ciemens,
desolato adoiescenti compatiens, robur exercitlis
Francorum excivit , et in Neustriam duci auxiiiaturos
perrexit (i).
Anno ab incamatione Domini mxxxix® Gonradtiff
imperator obiit, et Henricus filius ejus xvii annis
regnavit (2). Anno iv'' imperii ejus magna kominmn
mortalitas facta est.
Anno ab incarnatione Domini mxlvii^ apud Vales-
dunas acriter pugnatum est. Sed Guido violentiam
Henrici regis et Wilielmi ducisferre non valens, vEo^
tus est f atque de bello cum suis non sine magno dede-
core et detrimento fugere compulsus est (5). Hb
(i) Gai de Boargogne» deaxi^me fils de Renaad, comte de Boor*
gogne, et d*Adela'ide o» JTikth, fiUe ain^ de Richard II, re^t do doe
Guillaume, dont il ^tait cousin-germain, Yemon et le cotiM de
Brionne, vacant par la mort du comte Gislebert, et la retraite de ket
enfants aupr^s du comte de Flandre. Ce bienfait ne fit qoe Pexdter k
se mettre ^ la tete des mdcontents de la Basse-Normandie , ponr t^em-
parer du duch^. Jamais Guillaume ne courut plus de dangers qne psr
suite de cette r^volte, qui eut lieu en 1047- H fallnt, comme le diit
notre auteur, qu'il all4t & Poissy se jeter aux pieds du roi Henri poiir
r^lamer son secours.
(2) Conrad II mourut le 4 jnin loSg, comme nous Pavons d^i dit;
son fils Henri , du en 1026, et couronn^ le jour de Piques ioa8 , moo-
rut le 5 octobre io56.
(5) Sur ies detaiis de la bataille de Yalesdunes ou du Yal-det-
Dunes, voyez Wace , u, p. 27 et suivantes. Ce lieu parait appartenir k
la commune de Yalmerai , aujourd'hui r^unie & Airan , pr^s Croissao-
ville. Apr^ sa d^faite, Gui se renferma dans son chiteau de Brionne,
qui , situ^ bien diffi^remment de celui dont les ruines existent anjour*
d'hui , occupait alors nne ile de la Risle ; ilVy d^endit trois ans cootre
LIBER PRIMUS. 183
temporibus Bruno Tuliensis episcopus iegatione Lo-
tkariugorum fungens Romun abiit , et in via , dum
qnadam nocte oraret, angelos cantanlesaudivit : Dicit
DondnuSy ego cogito cogitaiiones pacis, et non affUc'-
iionis ( I )y et caetera. Bruno autem ad papam Damasum
parreniens p honorifice ab eo susceptus est , et in se-
iiatu romano cardinaiis episcopus ordinatus est. Erat
enim puiclier et generosus , sapiens et facundns ^ et
multis ornatus virtatibus. Eodem anno Damasus papa
d^unctus est ^ et Bruno in Leonem papam eiectus est ;
qui sanctorum scila canonum passim restituere cona-
tus est ^ cniae lam transactis temporibus supradictorum
n^ e?pontificam mmis decidenmt, et pene a noti.
lia hominum deflttxerant. Ipse igitur anno Domini ml^
Remis utile concilium tamit, et de castitate justitia-
que ministrorum Dei tractavit ^ et salubria decrela ,
quee jam antistiles et presbyteri nesciebant, renoTa-
¥it. Tunc ecclesiam sancti Remigii Remorum archi-
qpiscopi kal. octobris, Herimaro abliate procurante ,
dedicavit, et corpus ejusdem preesuiis transtniit ; cu-
jos Bolemnitas singuiis annis [»*imo die octobris in
Francia celeberrime fit (a).
Sequenti anno Uticense coenobium sancti Ebruifi a
let Mti^geanto, de sorle qne ee n^est ga^ret{oe vers io5o qa'il en sortit
ponr se r^fagier aapr^ da comte d'Anjoa, ennemi deGaillaame.
(x) Jerem. xxix, ii.
(a) Bnmon , fib de Hagoes, comte d^Egesheim, ^^qne de Toal en
ioq6, da pape ^ Worms k la fin de 1048, fiit intronis^ le la f(§mer
10499 sons le nom de L^n IX. Noas n'avons aaGaneoooBaissanoe des
rapports qae notre anteor lai donne avec le pape Damase II , «oo prd-
d^oessear, non plas qae de sa promotion aa Gardinalat par ce pape. La
d^dicace de Ueglise Saint-Remi eut lien le i*' octobre 1049 1 et Toiifer-
tnre dn concile le sarlendemain.
184 HISTORIA EGGLESIASTICA.
Guilleimo Geroii filio et nepotibus suis, Hugone de
Grentemasnilio et Rodberto fi^tre ejus y restauratnm
^t ; et venerabilis Theodericus Gemmeticensis mona-
chus primus abbas efTectus est (i).
His tempojribus gravis simultas et belli seminarimn
inter regem Francorum et ducem Normannorum or-
tum est. Guillelmus enim de Archis patruus ducis
contra eum rebellavit, consilioque Malgerii fratris siu,
Rotomagensium archiepiscopi , Henricum regem ad
sui auxilium invitayit. Animosus autem dux protinns
Archas obsedit^ Engelrannum comitem Pontivi conlia
eum in oppidum intrare volentem prsTeniens occidit,
et munitione obtenta Guillelmum exhderedayit ^ et
Malgerium incentorem dissensionum exordinari fecit.
UnderexGalliae nimis indignatus infremuit, annoqoe
Domini mliv'' in Ebroicensem pagum cum magno
exercitu introivit^ et Odonem fratrem suum cum
multis militum turmis per Belvacensem pagum trans
Sequanam destinavit. Porro dux cum valida nianu
regi e latere comitabatur, et Caletorum catervam siib
manu Roberti Aucensis comitis et Rogerii de Mortuo-
mari contra Odonem praemiserat. Protinus illi y Gallift
occurrentesy apud Mortuum-mare bellum commise-
runt^ et magna caede utrimque peracta Franci fuge-
runt ; et Guidone Pontivi comite , qui mortem fratris
(i) G'est le 5 octobre io5o que Thieiri de Matonville fut institu^
abb^ d'Ouche ou Saint-Evroult. £n attendant les d^taib tr^s cirocm-
stanci^s que notre anteur nous fournira bientot snr la restauratioQ de
son monast^re , aussi-bien que sur la famiile Giroie , nous ne pouvons
nous dispenser de faire remarquer que Hugues et Robert de Grente-
mesnil ^taient les deux fils ain^ de Robert de (xrentemesnil donl
nous venons de parler.
LIBER PRIMUS. 185
sui venerat illcisci , capto, gaudentes Normanni suam
victoriam duci notificayerunt. Audiens autem rex suos
tergadedisse Normannis^ erubuit, subitoque mcestus
ad sua remeavit. Deinde post aliquod tempus legitimi
pacis procuratores inter discordes dominos discurre-
runt ; et reddito Guidone y cum aliis qui capti fue-
ranty praefati principes foedera pepigerunt, subjectae-
que plebes admodum gavisde sunt (i).
Anno ab incamatione Domini mlx^ Henricus Fran*
corum rex mortuus est^ et Phiiippus filius ejus xlvii
annis post eum sceptro Galiiae potitus est (2). Anno
regni ejus vi^ Eduardus £dek*edi filius rex Anglorum
e yita migravit; post quem Haraldus Goduini filius
Angliae diadema invasit. Sequenti anno , cometes ap-
paruit. Guiilelmus autem dux Normannorum in au-
tumno mare transivit^ commissoque praelio ii^ idus
octobris Heraldum occidit^ regnum obtinuit, et in die
Natalis Domini regale sceptrum sumpsit^ annisque xx
et viii mensibus tenuit (3). Sancta Ecclesia ejus tem-
(i) Noiu troinrerons reprodait avec plus de detaiU au livre vii, le
contena de ce paragraphe, dans lequel noas ne voyons rien & reprendre.
^oos pensons n^anmoins, avec la plnpart des ^rivains contempo-
nins, qae la part active prise par Parcheveque Mauger dans le diffi^
TCnd entre la coar de Rome et Guillaume, relativement aux empeche-
inients canoniqnes da mariage de ce prince avec M athilde de Flandre ,
contribaa plos encore qne les mauvais conseils qa'il avait pu donner
aa comte d'Arqaes, son fr^re, et que le d^rdre de les moeurs, ^
amener la depoaition de ce prdat, laquelle n'eat lieu qae dans nn con-
cile tenn k Usieux en mai xo55, denx ans apr^ la r^olte du comte ,
ct qnatorze mois apr^ la bataiUe de Mortemer.
{1) Henri I*', roi de France , mourut en effet le 4 t^out 1060 » comme
nons ravons d^i dit; Philippe I^, son (ils, n*^tant mort que le
29 jnillet 1 108, a r^gn^ qnarante-huit ans moins six jours.
(5) Edouard-le-Gonfesseur monrut le 5 janvier 1066, et par consc-
18« HISTORIA ECGLESIASTIGA.
portbus crevit et itiagnificata est , et religiosis Tirb
bonisque rectoribtis educata est. Maurilius enim et
Joannes atqne Guillelmus metropoli praefuemnt Ro-
tomagetisi , Laiifrancus Gantuariensi et Tbomas Ebo>*
racensi, aliique reli^osi coenobiis et episcopatibuB
praspdstti simt patres et magistri (i).
Anno ab incamaiione ik>mini mlxxxvii'' Guilld-
mus rex obiit, et Giiiilelmus Rufus filius ejus xii mh
nis et X mensibus regnavit (2).
His temporibiis mxcv^ anno Urbanus papa ingens
conciiinm bpud Glarmn-Montem tenuit, et iter in
Jerusalem contra Paganos inire GhristianOs coridno*
nuit (3)^ SicdtaB et fames et mortalitas hominum tnnc
fuerunt.
Anno ab incamatione Domini mxgix® Jerusalem,
gentilibus victis , qui eam diu tenuerant , a sanctis
■A^
quent dans le courant de la sixi^me ann^ du r^gne de Philippe !*•
N0U8 verrons phis loin que rapparitton de la com^ eut lieu an mois
d^avril de la meme ann^ et non pas de la suivante. Guillaume gagna
la kataille d^Hastings le i4 octobre, et fut couronn^ le jourde NoSl*
Cest k partir de cette cer^monie que ranteur compte les annto de ioii
r^ne (aS d^oembre 1066-9 septembre 1087).
(i) Maurile fut archeveque de Rouen de septembre fo55 an 9 aodt
1067; Jean (1067- 1079); GuiUanme-Bonne-Ame(i 079-9 f<^vrier ">o).
Lanfranc occupa le si^ge primatial de Cantorb^t^ depuis le 09 aodt
1070 jusqu'au a8 mai 1089, ^ Thomas oelui d'York depuis le BMit
de septembre 1070 jnsqu'au 18 novembre iioo.
(a) La mdtt de Guiilaume-le-Conqu^nt arriva le 9 sepljemlNne
1087, suivant notre auteur et le n^crologe de Jumi^ges, et non le 10,
comme Font mai^qu^ d'autres historiens. Guillaume-le-Roax dtmt
mort le 2 aout 1 1 oo, a r^ne par le fait douze ans et pr^ de onse nioify
mais notre anteur ne part pour oe calcul que du 3o septembre , joiir de
saint Michel , oii il fut couronne.
(3) Le concile de Clermont fut ouvert par le pape en perBOOne , le
18 novembre 1095 , et ebs le 06 du m^me mois.
tnlM PllIMUS. 187
ptire^ibis capta tist. Tttttc Urbailtts pdpa obiit, et
Pascbalis sttccesiit (i). S^qUenti anno Guilleltnos Ru-
ins rez AngloruM in venatiotie sagitta percusstts obiit.
Cui Henricus fi*ater qus sttt^essit, et xxxv atinis ac
IV mensibus regnavit. Hic vii'' anno nsgai stti belltttil
apud Tenerchebmicum fecit , quo Rodb^rtttm fratrem
suum , ducem Nortnannorum , cepit , et dttcatum sibi
subjugavil. Tunc Henricus imperator vii- idus attgttstl
obiity et Karolus-Henricus filius ejus successit. Deinde
tertio anno Philippus rex Francorum mortutts est f tt
Ludovicus-Tedbaldus sudcessit^ et xxix annis jam
regnavit. Sequenti anno Anselmus Gantuariensis ifr^
chiepiscopus ^ et Hugo Cluniacensis abbas e vita mi''
graverunt; quospaulo post Guillelmus Rototnagiensift
archiepiscopus moriendo secufcus est. His tribtts annis
ingens in Gallia fames facta est > et igne sacro crucidtfte
multitudo pOpuli debilitaia est (i).
(i) La prne de J^nisalem ent liea le x5 jaillet logg, la mort dlTr-
baift II le 29 do m^e mois, et r^ection de son sacoesseor Pascal II
qainze joars apr^.
(a) Noas venons de donner la date pr^ise de la mort de Gaillaame-
le-Roax ; ceHie die Henri I*' arriva le i** d^mbre 1 135. La bataille de
Tincbebrai, livr^ dans le commencement de Taatomne de 1106, ap-
partient k la septi^me ann^ de son r^gne. La inort de Temperear
Henri IV est du 7 aout pr^c^ent, celle de Philippe I" du ag juillet
1 108, et par cons^nent, non pas de la troisitee, mais de la denxi^me
ann^, k partir, soit de la bataille de Tinchebrai, soit de la mort de
1'emperear. La vingt-nenvi^me ann^ da r^gne de LoUis-le-Gros ^
ooaronn^ le a aoAt 1108, finissait en xiS^, et comme il moofat le
i*" aoi&t k Paris, ce paragraphe a da etre ^crit avant qu^elle fut connne
k Saint-£vroalt, c'est-^-dire en jaillet on dans les premiers jonrs
d^aodt. Saint Anselme mourut le ai, et Hagaes, abb^ de Ouni, le
29 avril II 09; &aillaume-Bonne-Ame le 9 fiSvrier 11 10, comme nous
venons de le voir. Les mots, e vita, manquent dans le manuscrit de
Saint-£vroalt. Le charbon on fea sacr^ exer^a ses principanx ravages
en 1 109, et dtela particali^ment la France ; les ^tats da roi d'Angle-
188 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Anno ab incarnatioDe Domini mcxviii^ ventos in
occiduis partibus vigilia Natalis Domini vehemens fuit,
et aedificia plurima nemorumque arbores prostra-
yit. Sequenti anno bellum inter Henricum regem
Angliae et Ludovicum regem Franciae xiii^ kaL sep-
tembris Brenmulae factum est^ de quo triumphantibus
Anglis et Normannis exercitus Gallorum fugatus est.
Eodem vero anno Galixtus ii' papa maximam syno-
dnm episcoporum Remis tenuit , et pacificare dissi-
dentes summopere laboravit. Concoinlia tandem inter
reges facta , dum rex Angliae in regnum suum rediret,
Guillelmus et Richardus filii ejus , cum magna multi-
tudine nobilium multarumregionum^ vii^ kal. decem-
bris naufragio perierunt (i).
Anno Domini mgxxiii'' indictione i* rebellantibus
quibusdam Normannis, Amalrico Ebroicehsi et Gua-
larico Mellentensi et eorum complicibus^ Henricus
rex oppida eorum^ Montfortem, Brionnam et Pon-
tem-AIdemari y obsedit, combussit et cepit. Post
plurima damna Gualerannus comes cum lxxx militi-
bus bello captus est, et in carcere Henrici regis, a quo
enutritus fuerat^ et contra quem insolenter arma
levayerat , v annis vinctus est (2).
lerre farent en revanche en proie k deux aatres fl^aux, la l^pre en
Normandie, et la famine au-del4 de la Manche.
(i) La bataille de Bremulle (et non pas Brenneville, comme on P^rit
l^n^ralemedt) eut lieu ie ao aout mg, le concile de Clermont du
21 au 3i octobre, la paix entre les deux rois dans le courant de no-
vembre, et enfin le naufrage de la Bianche-Nef le 25 dn meme mois.
(2) L'auteur ou ses copistes ont omis ici le nom dHugues de
Montfort, l'an des chefs de la conspiration. Elle fut d^couverte au
mois d^octobre 11 25. Leur r^union i La-Croix-Saint-Lenfroi avait
eu lieu dans le courant de septembre. Brionne, investi en octobre,
se defendit un mois, Pont-Audemer et Montfort six semaines. Le
LIBER PRIMUS. 189
Anno Domini mgxxv'' multorum principmn mutatio
facta esi. Karolus-Henricus v' imperator obiit, et Lo-
tharius Saxonum dux in imperio successit. Tuncetiam
egregii duces, Guillelmus Pictavensis et Guillelmus
Apuliensis^ obierunt. Deinde tertio annoKarolus Flan-
driae dux ^ in ecclesia orans ad missam , kal. martii
occisus est , eique Guillelmus Rodberti ducis Norman-
norum filius successit, qui sequenti anno apud Alost
peremptus est. Tunc Germundus patriarcha Jerosoly-
mitanus atque Goiffi*edus Rotomagensis archiepisco*
pus obierunt (i).
Anno ab incarnatione Domini mcxxx'' Balduinus ii*
rex Jerusalem xviii'' kal. septembris obiit^ cui Fulco
Andegayorum comes gener ejus successit. Secundo
anno Romae Honorius papa mortuus est , et mox in
Ecclesia nimium schisma exortum est. Nam a quibus-
dam noctu Gregorius diaconus Papiae natus in papam
dectus est , et Innocentius nominatus est ; quem eccle-
sia in occidentis partibus constituta suscepit et secuta
est. Tertia vero die ab aliis Petrus Leonis filius introni-
zatus est, et Anacletus appellatus est. Hic, quia fratri-
bus et cognatis potentibus et amicis admodum stipatus
oomte YaleraD ne fat fait prisonnier qae le a6 mars suivant, au comkat
de Rougemonlier.
(i) L'emperear Henri Y mourut le a5 mai iiaS, et fut remplace
par Lothaire II le 5o aout soivant ; Guillaame IX , duc d'Aquitaine,
moarut le lo f(§vrier iia6; Guiliaume, duc de Pooiile, le ao juillet
1127 ; Charles, comte de Flandre, ie a mars de la meme annee; Guil-
laume Gliton le a8 juiliet iia8, et Geoffroi, archeveque de Rouen,
le oS novembre suivant. Gormond , patriarche de J^rusalem , et (ils
de Gormond, deuxi^me du nom, seigneur de Picquigni, mourut
aosri en 1 ia8 , par soite de ses fatigues dans la d^fense du chaiteau de
Bethatemy pr^ Sidon.
190 HISTORU EGCLESIASTICA.
e3ty jam yii annis urbf^m IlQmajii et reddttus ac do-
minia psipae officaciter nactus est; ipfiuqfique Apulia
cum Siqilia et inagnq cliip^te muQdi se^uta est (i).
Anpo ab incarnatione Domipi MQ^xxvi'' indictione
xiv'^ Henricus rei^ Anglorum et dux NQrmannorum ,
pacis et justitias strenu^s s^mator, et fidelis Deicultor,
inermis populi protectoiv Ecclesia^que sanctae fervidus
defepsor^ in castrq Leonis kal. decembris defunctus
est ; et corpus ejus ai*pmatibus copditum in Angliam
devectum est, et Radipgis ip basilic^ sapptae Trinita-
tis f quam ipse monachis construxerat y sepultiun est.
Stephanys aut(sm ex sorore Adala nepos ejus in regno
successit, jamque sextum regni anpum peragit , in qup
graves casus^ multos dolores et multis detrimenta
parientes attulit. Nam coptra cppsules sibi rebelles
Lincoliae pugnavit et \ictus est^ captus et in carcere
Rodberti Brihitou picereps vinctus est (2).
(i) Baudoain 11, roi de J^rusalem, moarut le ai aout xi3i, et »011
gendre Foulques, comte d^Anjou, fut couronn^ le i4 septembre sai-
vant. Honorius mourut le i4 fevrier xi3o; JnnQcent II, son succes-
seur, fut nomm^ le lendemain de grand matin par seize cardiiuiui
afant que la mort dn pape fut connue , et Tantipape Anadet par Tingt
et un , aussitot que la nouvelle s'en fut repandue. L'approbation de
saint Bernard, hautement manifest^ en faveur dlnnocent, engagea
la France et le reste de TOccident k le reconnaitre ; cependant il n'y
d^termina qa'avec quelque effort le monarque , et surto^t les ^v^ques
anglais et normands , peut-etre par la raison que les Normands de
Sicile avaient pris parti pour Anaclet. Nous croyons apercevoir quel-
ques traces de ce sentiment dans les expressions dont se sert notre
auteur pour caract^riser F^ction d'Ianocent : a quibusdam noctu,,,.
La mort d^Anaclet, arriv^e le 7 janvier xi58, trancha la querelie. II
est visible que ce paragraphe a ^t^ ecrit entre fevrier i iS^, et le mo-
roent oii la nouvelle en parvint k Saint-£vroult. Le mot climas ett
employeicipourzone, division, r^gion. Notre auteur parlerasoavent,
dans 8oa livre 11 , des quatre ciimats da monde.
(7) Nous savons de notre autear lai-meme qoe Henri I** ne BUNUrat
UBER PRIMUS. 191
AoDO ab incarnatlone Domini mgxxxviii^ Petrus-
Anacletus subito mortuus est. Lotharius autem impe-
rator^ dum de subjugata sibi Apulia rediret, obiit;
eique Conradua Karoli-Henrici imperatoris nepos suc*
oessit. Rogerius vero rex Sicilise pedetentim secutus
Apuliam intravity mortuoque Rannulfo probissimo
duGey cui papa et augustus contra eum regionem
commiseranty ablatas sibi urbes fortiter reobtinuit.
Innocentium papam ^ qui nuper eum publice anathe-
matizaTerat , per Rogerium filium suum comprehen-
dit , et pro libitu suo pacem cum illo fecit. Denique
ab invito moestoque papa regnum Sicilide , et duca-
lum Apuliae recepit; et absolutus ab illo, Rogerium
fiUum suum ducem Apuliae constituit (i).
point en 1 136, mais le i^ decembre 1 135, au chiteau de Lions. U fat
eiiteiT^ dans le monast^re de Reading (Berkshire) , qu'il avait fondd
en iiaS, sur reroplacemeDt d*uii autre plus ancieu. £tiennede Blois,
son neveu par sa soeor AdMe, fut couronn^ le a6 d^mbre ii35. La
bataille de Lincoln fut livr^ le a fevrier ii^i- Ce paragraphe a et^
teit entre la nouveile de la captivit^ du roi ^ Bristol , et celle de son
^diange avec le comte de Glocester, qui eut lieu le i*' novembre sni-
▼ant. On peut supposer que ce fut au mois de juiliet, epoque od
Orderic termina le treizi^me et dernier livre de son histoire.
(i) Nonsavons donn^ la date precise de la mortd^Anaclet; celle de
Lothaire toit arriv^e le 4 decembre 11^7 ; celle de Rainolfe est du
3o avril iiSg. Innocent II fut fait prisonnier le 2a juiliet de la mSme
ami^, et donna le aS k Roger l^investiture du royaume de Sicile, du
doche de Pouille et de la principaut^ de Capoue. Roger, fiis de ce
prince , qui avait fait le pape prisonnier, re^ut de son p^re le duch^
de Poniile, et mourut avant lui en 11 48.
A partir de ces mots : Loiharius auiem imperaiory il existait, dans
lemanoscrit de Saint-Evroult, une page r^rv^, oii l'auteur avait pro-
bablement le projet de s^^tendre sur les ^^nements contemporains ,
maii oik il n'a M ins^r^ que neuf lignes k une date visibiement post^-
rieore. Quantau paragraphe pr^c^dent, sauf quelques mots ajout^ ou
twvharg^y il a M ecrit en m6me tempsqoe le reste dalivre, ce qui
192 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Vestigia majorum prosecutus, chronographiam
scribere tentavi , jamque in primo ecclesiasticae histo-
riae libro lineam narrationis ab incarnatione Salvatoris
inchoavi , et per seriem imperatorum et regum usque
in hodiernum diem pei^uxi, quo Joannes augustus
Alexii filius praeest Gonstantinopoli , Lotharius yero
dominatur Alemannis , Ludovicus Francis, Stephanus
' Anglisy etRemigius ex-monachus Hispanis (i). Nunc
autem in secundo, auxiliante Deo, de sanctis aposto-
lis et apostolicis \iris a priscis doctoribus edita^ et
ab antigraphis(2) scripta considero ; et eorum gesta bre-
yiter congerere appeto^ proutdivini spiritusmihimet
intimaverit inspiratio. De pontificibus romanis, et
eorum in vinea Sabaoth cooperatoribus libet seriem
diligenter perscrutari^ et veraci stylo sociis id a me
poscentibus profari. Antistites nempe romani a bea-
tissimo Petro y cui primitus dictumest a Domino Jesu
Ghristo : Tibi dabo clai^es regni coelorumy usque ad
Innocentium papam, qui praeest hodie apostolicae
sedi, cxLi computantur. De his omnibus, quorum in
gestis pontificum inserta est mentio , in sequenti libro
aliquid propalare peropto.
teQdrait k prouver qae cette partie du manuscrit ne remonterait pas
an-del^ de ii4i*
(i) Jean Comn^ne a regn^ depuis le i5 aout 1118 jusqu^au 8 aTril
1143. Le personnage que notre auteur appelle Remi, roi d'£spagne,
est Ramire II, roi d^Aragon, surnomm^ en effet le Moine, parce qu^il
fut tire d^un couvent apr^s ia mort de son frere pour monter sur le
trone, qu'il occupa jusqu'cn i ib']. Cette conclusion a ete ecrite entre
le courounement d*Etienne (26 d^cembre 1 135) et la nouvelle de l'ab-
dication dc Ramire, aussi bien que de la mort de Lothaire (4 decembre
1157), par cons^uent quatre ans environ avant les deux paragraphet
pr^cedentSy qui ont ^ intercal^s plus tard.
(a) Antigraphns : scriptor, cancellarius, Duc. Gloss,
LIBER SECUNDUS.
Salutiferam humano generi Tisitationem^ qiiando
^mporis plenitudo venit, coelestis gratia^ ut ante
nundi constitutionem praeviderat^ clementer exhi-
mity et circa no^issimam sseculi horam radiis noyae
acis tenebrosa mortalium cdrda iliuminavit. Saivatbr
«im noster Jesus Cbristus^ ut altisona sancti yox
Svangelii nos veraciter instruit, xv° imperii Tiberii
jflesaris anno, in Jordane baptismum a Joanne susce-
>it (i), et tribus semis annis evidentibus signis et
»rodigiis verus solemicuit, suamque deitatem, qua
^atri f Sanctoque Spiritui coaequalis et consubstantialis
tque coaeternus est, mundo demonstravit. Deinde
LXXiii^ aetatis suae anno passionem in cruce^ hominum
\TO remedio, clementer pertulit, etdestructa morte,
[ua genus humanum vinculo justae damnationis irre-
itom qilinque millibus anuorum tenuerat, infernum
poliavity devictoque Satana serpente antiquo, victor
mortuis tertia die resurrexit. Denique xl^ die post-
nam suos manifestis ostensionibus suae resurrectionis
eros testes confirmavit, et cunctis evangelizare gen-
(i) Ge n'e8t poiDt dans la qaiDzi^me, mais au commeDcement de la
eizi^nie ann^ du r^gne de Tib^re, qne le kapteme de J^ns-Ghrist
at lieo. Si, comme on le pense g^^ralement anjoard'hni, il est n^
a plos tard k la fin de Tann^ 749 de Rome, il ^tait ig^ d'au moins
mlMept ans commenc^ i l'epoque de son cmcifiement en 786 (dix«
leafitoe annee de Tib^re et non pas dix-huiti^me, comme noua
'avoos dit ci-dessns par inadvertance, p. la).
I. l3
194 HISTORIA EGCLESIASTICA.
tibus cum signorum executione praecepit, discipulos
foras in Bethaniam eduxit, eisque in monte Oliveti
stans benedixit, et intuentibus illis atque gratulanti-
hvLs, in coelos ascendit. Post decem vero dies^ jeju-
nantibus amicis et in unum orantibus^ Spiritum Pa-
raclitummisit^ eosque,utpromiserat, unctione intema
de omnibus in momento docuit, et omnium abundan-
tia charismatum feliciter illustravit, contra cunctos
adversantium impetus corroboravit^ et invincibiles
athletas , omniumque didascalos gentium effecit.
Lucasy natione Syrus^ arte medicus, Christi fidelis
discipulusy Spiritus Sancti gratia repletus^ postquam
Evangelium scripsit Graecis fidelibus, insigne volu-
men Theophilo adjecit de Apostolorum Actibus. Theo-
philus quippe interpretatur Deum diligens , quo de-
signatur omnis studiosus et intelligens^ et in divinae
legis meditatione jugi fervens ; ad quem sermo Dei
jure dirigitur, et a quo idem vivaciter percipitur,
glutinoque dilectionis verae tenaciter retiuetur. Illi
nimirum Evangelium, id est bonum nuntium, merito
insinuatur, et invictorum triumphus apostolorum mar-
tyrumque recensetur , quia hujusmodi secretis coeles-
tibus interesse dignus habetur (i).
Facundus quoque Arator^ romanae sedis subdiaco-
nus, narrationem Lucae sequi studuit, et inde specia-
lem versificandi materiam sumpsit , a tque Yigilio papae
(i) Les Actes des ApSires forment la deuxi^me partie de P^ngile
de saint Luc , et sont adress^ au m^me personnage. Ils embrassent
une p^riode de trente-trois ann^s, depuis l'an 3a de P^re chr^enne
jusqu'en 65 environ. Malgr^ tous les caract^res d^authenticite qn^ils
pr^ntent, ils n'ont commenc^ k Stre cit^s par les P^res de r£glite
qu'^ nne ^poquc avanc^ du ii* siMe.
LIBER SEGUNDUS. 195
carmen metrica sonoritate pulchrum edidit (i), in
quo nobile sui sediminis monimentum posteritati fu-
turae reliquit. Tantos talesque praevios intueri nitor^
ac, ut claudus pedetentim gradiens^ celerrimos cur-
sores a longe yix insequor. De materia tamen illorum
in prima fronte inchoandum mihi est, cui de apostolis
et eorum beatis commilitonibus fandi voluntas inest.
Luculenta Lucas refert narratione^ quod in die
sancto Pentecostes apostoli Spiritu Sancto repleti sunt,
et variis gentium linguis magnalia Dei, stupentibits
Judaeisy qui de diversis nationibus convenerant, lo-
cuti sunt. ^mulis siquidem invidentibus , et prae invi-
dia mussitantibus : Quia musto pleni sunt isti, Petrus
ardore inflammatus fidei, stans cum undecim sociis,
Yocem suam eleyaYit, de adyentu Spiritus Paracliti
longe ante per prophetam Joel praedicto consequenter
disseruit ; et de Jesu Nazareno ^ quem Deus Pater yir-
tatibus, et signis atque prodigiis declarayit^ et a mor*
tuis post passionem crucis tertia die resuscitayit , pro-
babilibus exemplis Psalmistae prolatis, yeracissimam
assertionem disseminayit. Judaei ergo corde compuncti
sunt, et salubriter recepto sermone baptizati sunt;
animaeque credentium in illa die circiter tria miliia
appositae sunt (2). Inde primitiya processit ecclesia ,
qnam coelestis copiose perfudit gratia.
Multa signa et prodigia per apostolos in Jerusalem
fiebant, et uniyersi yidentes insolita metuebant. Om-
(i) Aratory d'abord secr^taire et intendant des finanoes d'Athalaric,
poii floas-diacre de P^glise romaine, pr^senta au pape Yigile, dans
1'anii^ 544) Itt Acies des Apoires mis en vers latins.
(2} Act, apost. 11 y i-4i* (Ann^ 33 del'^ chr^enne.)
196 HISTORIA ECCLESIASTICA.
iies ctiam qui ct^ebant pciriter habitabant, ct omnia
communia habebant. Possessiones et substantias vende-
bant , et omnibus, prout cuique opus erat , illa divide-
bant. Quotidic fideles crescebant virtutibus^ Domino-
queaugentequi salvi (ierent^ crescebateorumuumerus.
Petrus cum Joanne hora nona templum ascendit,
ibique quadragenarium ex utero matris claudum men-
dicantem respexit. Negans vero sibi esse divitias, in-
digenti melius obtulit^ eumque apprehensa manu ser-
mone mox in nomine Jesu Christi curavi t. Qui protinus
consolidatis basibus et plantis exiliens et currens, cum
illis templum intravit^ et gaudens Dominum publice
laudavit. Omnis autem populusy ut speciale miraculum
vidit factum in nomine Christi super claudum, qui
quotidie ponebatur ad speciosam portam templi ^ re-
pletus est stupore et extasi. Cum tenerentur autem
apostoli; concurrit populus ad porticum Salomonis, nt
claudum videret jam curatum virtutenominis Christi.
Congregata multitudine, Petrus lo(|ui coepit, et bu-
dem curationis a se penitus humili i*atiocinatione abe-
gity sed virtuti divinitatis Christi Jesu omnino ascrip-
sit. Judaeos autem ejus persecutores benigniter redar-
guity sed postmodum ; quia per ignorantiam fecerint,
in infatigabili misericordia Magistri sui confidens,
leniter excusavit. Ad postremum^ ad poenitentiam sce-
lerum ipsos invitavit, et Salvatorem ac verum prophe-
tam, ut Moyses et Samuel , et omnes prophetae deinceps
praedixerunty jam venisse liquido monstravit (i).
Loquentibus illis ad populum, sacerdotes et ma-
«ristralus templi et sadducaei supervenerunt, ct comr
dei. mpoti, II, 4^-111, 16. (Amiee 55 de Vbre chretiennc }
LIBER SECUNDUS. 197
preheudentes eos , in custodiamposuerunt. Fellis enim
nequitise pleni dolebant quod populum docerent , et
rasurrectionem ex mortuis in Jesu sinhuntiarent. Multi
eorum qui audierant verbum crediderunt^ et factus
est numerus yirorum quinque millia. In crastinum
Aunasi princeps sacerdotum, et Caiphas et Joannes
et Alexander et quotquot erant de genere sacerdotali ^
et principes et seniores et scribae^ congregati sunt
in Jerusalem. Et statueutes eos in medio, interroga-
bant : In qua virlute aut in quo nomine Jecistis hoc
vos? Tunc Petrus Spiritu Sancto repletus optime
tesiatus est quod in nomine Jesu Christi Nazareni
seger sanatus est, nec aliudi in quo salvari oporteat,
nomen sub coelo dnlum est. Adversarii vero^ constan-
tiam Petri et Joannis videntes^ comperto quod homi-
nes essent sine litteris et idiotae^ admirabantur et
contristabantur. Ipsos utique cognoscebant^ quoniam
cum Jesu fuerant. Hominem quoque qui curatus fue-
rat , cum eis stantem videbant , et nihil contradicere
poterant ; sed pro manifesto cunctis in Jerusalem signo,
jfirae ira tabescebant. Denique consilio accepto , apo-
stolos convocarunt^ et ne omnino loquei^ntur, neque
docerent in nomine Jesu^ denuntiaverunt. Quorum
prsecepto Petrus et Joannes auctoritate magna contra-
dixerunt^ dicentes : Si justum est in conspectu Dei
vos potius audire quam Dominum, judicate, Non
enim possumus , qucevidimus et audii^imusy non lo-
qui, At illi comminantes eos dimiserunt^ non ausi
punire quos videbant populo pro ingenti miraculo
admodum placere(i).
(i) Acli apost. IV, i-aa. (Annee 53 de T^re chretienne.)
198 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Dimissi ad suos yenerunt ^ et qaad sibi contigerant
eis annuntiaverunt. Qui cum audissent, vocem ad
Dominum unanimiter levaTerunt^ et ardore divioo
inflammati specialem Deoque gratam orationem fude-
runt. Et cum orassent, motus est locus in quo con-
sistebanty omnesque Spiritu Sancto repleti sunt, et
retibus sacrae praedicationis multos de profnnditate
errorum ad fidei justitiaeque lumen attraxerunt*
Multitudinis credentium erat cor unum et anima
una. Nihil proprium aliquis possidebat^ neque quis-
quam inter illos egens erat. Omnia illis erant com-*
munia. Possessores domorum aut agrorum vendebant^
et ante pedes apostolorum pretia eorum ponebant.
Dividebantur autem singulis, prout cuique opus erat*
Primitus in Jerusalem ordinata sic e£fulsit concio^
cujus tota coelis semper flagrabat intentio. Hunc con-
ventum tam jocundum dedicavit di.va benedictio , et
bonorum inde morum nobis alma manavit institutio.
Joseph ab apostolis cognominatus Bamabas, id esl
filius consolaiionis , levites^ Cyprius genere^ promp*
tus ad opus bonum^ cum haberet agrum, vendidit
illum, attulit pretium^ et ante pedes posuit apostolo-
rum (i). Ananias autem agrum vendidit^ et conscia
uxore sua nomine Saphira^ de pretio agri fraudavit,
et aflerens partem quamdam^ ad pedes apostolorum
posuit. Ut Petrus fraudem per Spiritum Sanctum cog^
novity fraudulentum de mendacio increpavit. Qui mox
ut apostoli redargutionem audivit, cecidit et expira*
vit. Et post spatium quasi trium horarum^ uxor ejns
(i) Act, aposi, IV, a3-37. (Annde 33 de Vkre chretienne.)
LIBER SEGCNDUS. 199t
lesciens quod factum fuerat ingressa est^ et a Petro
nterrogata de pretio agri , mentita est. Ipsa quoque ab
ipoitolo increpata , confestim ante pedes ejns corruit
st mortua est. Timor itaque magnus in universam
doclesiam^ et in omnes qui audierunt hadc, factus
»t(i).
Per manus apostolorum multa in plebe signa et pro-
ligia fiebant^ et omnes in porticu Salomonis unani-
miter erant. Gaeterorum autem nemo illis se conjun-
gere audebat, sed populus eos magnificabat. Magis
logebatui' credentium in Domino multitudo, viro-
rnm ac mulierum. lu plateis infirmi ponebantur in
lectalisy ut, yeniente Petro^ saltem umbra illius ob-
ambraret quemquam illorum , et liberarentur ab infir-
mitatibus suis.Yicinarum quoque civitatum multitudo
in Jerusalem ad apostolos concurrebat , segros et dae-
moniacos afierebat, et cunctis optata salus prove-
iiid>at (2).
. Princeps sacerdotum^ et omnes qui cum illo erant,
ido repleti sunt; manus in apostolos injecerunt, et
m costodia illos publica posuerunt. Angelus autem
Domini per noctem januas carceris aperuit^ et edu-
eens eos dixit : lie, et stantes loquimini in templo
flebi omnia verha vitce hujus. Porro illi diluculo in
tasiplum intraverunt, et verbum Dei cum fiducia lo-
c^iti sunt. Princeps sacerdotum , et qui cum eo erant,
ooDcilium Gonvocaverunt , ac ad carcerem ut adduce-
reDtor mberunt. Missi vero carcerem quidem cum
omni diligentia ckusum , sed neminem intus invene-
(1) Aci. apost, V, i-ii. (Aanee 33 de l'^re chretieime.) — (a) Ibid,
V, ia-i6. (M^e aDn^.)
SOO HISTORIA EGGLESIASTICA.
runt. Tandem auditum est quod qui quaerebantur in
templo docerent. Tunc magistratus cum ministris iUos
sine vi adduxit. Timebant enim populum^ ne lapida-
rentur. Princeps sacerdotum statutos in concilio red*
arguity quod contraria sibi doctrina replesseut Jernsa-
lem contra generale decretum seniorum. Apostoli ergp
responderunt : Obedire oportet Deo magis quam ho-
minibus. Deus patrum nostwrum suscitauit Jesum,
quem vos interemistis , suspendentes in ligjvo. Hunc
Deus principem et sahatorem exaltai^it dextera sua
ad dandam poenitentiam Israel et remissionem pe(y
catorum. Et nos sumus testes horum verborum, et
Spiritus Sanctus, quem dedit Deus omnibus obedienr
tibus sibi. Haec cum audissent , dissecabantur et cogi-
tabant interficere illos (i).
Tunc Gamaiiel pharisaeus , et legis doctor honora-
bilis universae plebi , in concilio surrexit^ et remotis
apostolis^ subvenire illis volens^ palam recensuit qua-
liter ante paucos dies Theodas cum cccc complicibqs
in nihilum redactus fuerit, Judas quoque Galilaens
cum suis, qui populum avertebant post se, in diebus
professionis perierit. Tandem prolatis hujusmodi exem-
plisy dixit : Nunc itaque dico vobis : Discedite ab ho-
minibus istis^ et sinite illos/ quoniam si est ex homi^
nibus consilium hoc aut opus , dissohetur. Si vero
ex Deo esty non poteritis dissohere eos , neforte et
Deo repugnare videamini. His auditis^ illi consense-
runty et apostolos convocantes, caesis denuntiaverunt
ne loquerentur in uomine Jesu, eosque dimiserunt.
^ mposi. V, 1 7-S5. (Annee 35 de Tere chretieonc.}
LIBER SEGUNDUS. 201
Lt illi quidem ibant gaudentes a conspectu concilii ,
[noniam digni habiti sunt pro nomine Christi contu-
aeliam pati. Omni autem die in templo et circa do-
Qos non cessabant^ docentes et e^angelizantes Chris-
amJesum(i).
In diebus illis, crescente numero discipulorum ,
igictam est contra Hebraeos murmur Grsecorum , quod
lespicerentur in ministerio quotidiano viduae eorum.
Jnde conYocantes xii multitudinem discipulorum^
lixerunt : Non est cequum nos derelinquere verbum
Oei, et ministrare mensis. Considerate ergo, jratres ,
fifos ex vobis boni testimonii septem , plenos Spiritu
iancto et sapientia j quos constituamus super hoc
^pus ; nos autem orationi et ministerio verbi instan-'
es erimus. Cunctis hoc annuentibus^ elegerunt Ste-
ihanum, virum fide et Spiritu Sancto plenum , Phi-
ippum et Procorum , Nicanorem et Timotheum ,
Parmenam et Nicolaum advenam Antiochenum. Hos
inte cbnspectum apostolorum statuerunl^ et orantes
^b manus imposuerunt* In Jerusalem discipulorum
lomerus valde mulliplicabatur ^ multa etiam tm^ba
uioerdotum fidei obsequebatur (2).
Stephanusy plenus gratia et fortitndine^ faciebat
prodigia et signa magna iii populo. Invidentes ergo
Fiidaei in illum surrexerunt; et disputantes cum eo^
lapientiae et Spiritui^ quo loquebatur^ resistere non
potuerunt. Tunc falsos testes, qui dicerent se audisse
mm dicentem verba blasphemiae in Moysen et Deum^
(i) AcU aposi. V, 54-43. (Annee 55 de l'^re chretienne.)
(2) Ibid. VI, 1-7. Notre autenr, dans la liste des sept diacres, sub-
Btitoe Timoth^ a Timon.
202 HISTORIA EGGLESIASTICA.
summiserunt ^ et plebem ac seniores atque
commoverunt. Deinde concurrentes , eum rapuenmt,
et in concilio statutum accusaTerunt. Omnes autem ,
qui sedebant in concilio, viderunt faciem ejus tai>-
quam faciem angeli. Interrogatus a principe sacerdo-
tum eloquenter respondit^ et antiqua patrum gesta
prudenter intrepidus explicavit. Nam de Abraham et
Mojse, aliisque patriarchis idoneam laudationem ex-
tulit, magnarumque rerum narrationem breviloqaio
conclusit. Denique incredulos et iegis contemptores
redarguit^ duros et incircumcisos cordibus et auribus
palam appellavit ^ qui Spiritui Sancto semper restife-
runt^ et prophetas persecuti sunt. Audientes haec,
dissecabantur cordibus suis , et stridebant dentibus in
eum. Cum autem esset Stephanus pienus Spiritu Sancto^
intendens in coelum vidit gioriam Dei , et ait : Ecce
video ccehs apertosj et Jesum siantem a dextrU
DeL Exclamantes autem voce magna^ continuerunt
aures suas, et impetum fecerunt unanimiter in
eimi y et ejicientes eum extra civitatem, lapidalMiDt.
Testes vero vestimenta sua secus pedes Sauli adoles-
centis deposuerunt et Stephanum lapidaverunt, invo*
cantem et dicentem : DomineJesu, suscipe spiritum
meum. Positis autemgenibus, clamavit voce magna :
Domine^ ne statuas illis hoc peccatum. Et cum hoc
dixissety olxlormivit inDomino(i). Hoc itaque se-
cundo dominicae ascensionis anno, vii^ kal. januarii,
factum est. Porro viri timorati corpus protomartyris
in villam Gamalielis , quae Caphargamala dicitur, por-
(i) y4ct. apost, VI, 8-vii, 5g.
UBER SEGUNDUS. 303
tavenint, ei super illum planctum magnum fecerunt,
ibique reTerenter sepelierunt ; cum quo postmodum
Nioodemus^ Gamaliel et Abibas tumulati sunt. Uliq
tantus thesaurus plus quam ccc annis delituit , donec
illom Lucianus presbyter, revelante Deo, invenit, et
loannes Jerosolymitanus praesul , vii® Honorii impe-
ratoris anno, in Jerusalem transtulit(i).
LajHdato Stephano , in ecclesia quae erat Jerusalem
magna persecutio facta est^ et omnes^ praeter aposto-*
I069 per regiones Judeee et Samariae dispersi sunt. In
ipsa tamen dispersione Spiritu Sancto corroborati
plurima loca pertransibant , et verbum Dei evangeli-
eabant. Tunc Philippus in Samaria Christum praedica-
ntf et multa signa , paraljticis et claudis ac daemo-
niacis in nomine Ghristi curatis, auditoribus suis
Mtendit. Samaritani unanimiter his quse a Philippo
lioebantur intendebant, et cum alacritate magna
Sdem veram suscipiebant. Tunc Simon Magus [qui
Saouiritanos jam olim seduxerat , diuque magicis suis
Boa dementave];*at^ unde a deceptis magnus putabatur^
sl magna Dei virtus vocabatur] Philippo evangelizanti
ie regno Dei credidit, et cum aliis viris atqiie mulie-
ribus in nomine Jesu Ghristi baptizatus, Philippo ad-
bflBsil. Signa enim et virtutes maximas fieri videbat,
el inde pro insolitis admirans stupebat (2).
Apostoli autem^ qui erant Jerosolymis^ cum audis-
KBDt quia recepit Samaria verbum Dei , miserunt ad
(1) Notre auteur s^est tromp^ sur l'^poque da martyre de saint
Etieniiey qni eut lieu environ neaf mois seolement apr^ la panion de
H n » Christ. Sur 1'invention de ses reliqaes en itS^ voyez ci-dessus
if. I, p. laa.
(3) Aci, aposi. VIII, i-i3. (Ann^ 34 de J^sos-Christ.}
(
204 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
eos Petram et Joannem. Qui cum venissent, oraTC'
runt pro ipsis ut acciperent Spiritum Sanctum. Tunc
manus super baptizatos imponebant , et ipsi Spiritum
Sanctum accipiebant(i}. Hinc ecclesiastica processit
institutio y ut post baptisma , quod catechumenis per
miriisterium datur sacerdotis y impositio manus pon-
tificis cum oratione fiat ac unctione charismatis; et
sic integra confirmatio fit pei* septiformem gratiam
Sancti Spiritus baptizatis.
Cum vidisset Simon quia per impositionem manus
apostolorum daretur Spiritus Sanctus , obtuHt eis pe-
cuniam, dicens : Date et mihi hanc potestatem, ui
cuicumque imposuero manus, accipiat Spiritum Sanc-
tum. Petrus autem dixit ad eum : Pecunia tua tecum
sit in perditionem y quoniam donum Dei existimasti
pecunia possideri. Non est tibi pars , neque sors in
sermone isto. Cor enim tuum non est rectum coram.
Deo, Pcsnitentiam itaque age ab hac nequitia tuU,
et roga Dominum si forte remitiatur tibi hcec cogi^
tatio cordis tui. Jn Jelle enim amaritudinis et obli^
gatione iniquilatis video te esse. Simon autem^
apostoli dicta parvipendens , recessit, et apostatSL
factusy innumeris sceleribus iram Domini diu exa-*
cerbavit. Apostoli vero locuti verbum Domini Jeror'
solymam redibant , et multis regionibus Samaritano-*
rum evangelizabant (2).
Angelo Dci praecipiente ^ Philippus Candaci eu^
(1) Act. apasL viii, i4-i7-
('i) Ibid, VIII y 18-25. La reponse de Simon, daos les Actes des
Slrar, est fort difiereote des sentimeats quc lui prete ici notre au-
: JRespondens auUm Simon , dixil .- Prccamini vos pro me ud
mmm uimkUveniat super me horum quai dixislis!
LIBER SECUNDUS. 205
nnchoy qui super omnes gazas reginae ^thiopum erat^
revertenti de Jemsalem occurrit, et super currum
cum illo ascendity atque Isaiam^ quem legebat, pro-
phetam explicare coepit^ et a vaticinio de occisione
agnl mansueti incipiens, Jesum illi evangelizavit. Ipse
vero gaudens audivit, diligenter intellexit, libenter
ci^edidit^ et inyenta aqua baptizatus est; et in patriam
suam cum gaudio y pro sacrae regenerationis innova-
tione^ regressus est. Spiritus autem Domini Philippum
rapuity et de Azoto usque in Caesaream civitatibus
cunctis evangelizavit(i).
Saulus adhuc spirans minarum et csedis in discipu-
lo6 Domini , petiit a principe sacerdotum epistolas in
Damascum ad synagogas^ ut ecclesiam Domini devas-
tarct y et viros ac mulieres de Nazarenorum secta vin-
ciret , et Jerusalem perduceret. Cum appropinquaret
Damasco , circumfulsit eum lux de coelo. £t cadens
in terram, audivit Dominum increpantemse, et cor-
rectus esty et sibi, multisque aliis^ utiliter immutatus
est. A sociisy qui comitabantur, qui Dominum quidem
cum illo loquentem audierunt^ sed neminem viderunt,
per manum tractus in Damascum^ tribus diebus non
Tidit, nec manducavit^ nequebibit. Ananias a Domino
missnsSauIo manus imposuit^ confortavit^ illumina-
vit ac baptizavit. Sic mirabili modo de lupo et perse-
cntore saevo fit ngnus et aries fortissimus , vas elec-
tionis et doctor gentium. Continuo ingressus in syna-
gogasy praedicabat Jesum^ quonlam hic est filius Dei^
(i) Act. aposi, VIII, a6-4o. Aa lieu de Candaci, lisez Candacis.
Notre auteor a pris ce nom pour celui de reonoque , tandis que c^est
odoi de la reine d'Ethiopie.
206 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
stupentibus cunctis , qui pertinaciam ejus antea nove*
rant, dum patemarum traditionum amplius eemulator
existeret (i).
Saulus multo magis convalescebat , et Judaeos qui
Damasci habitabant confundebat. Ingens igitur odium
contra illum pro testimonio fideli concitatum est , et
post aliquod tempus a Judaeis^ ut interficeretur, sum*
mopere quaesitus est^ portisque Damasci custodia, ne
eflfugerety noctedieque deputata est. Discipuli autem,
quia hostiles insidiae Saulo notae factae sunt, inimicis
frustra insidiantibus, eum nocte per murum in sporta
summiserunt* In Jerusalem cum venisset , jungere se
discipulis tentabat; sed omnes timebant eum, n<m
credentes quia discipulus esset. Barnabas vero illam
apprehendit^ ad discipulos duxit, et quomodo in yia
Tidisset Dominum, et caetera quae contigerant, eis nar-
ravit. Illis itaque Deo gratias agentibus iideliter ad-
haesit^ et cum illis intrans et exiens, in nomine
Domini Jesu fiducialiter egit. Cum Graecis disputabat
et Judaeos revincebat, Deoque adminiculante omnibus
eminebat. Invidentes ergo sublimiori , perimere Sau*
lum victi conati sunt. Quod fratres cognoscentes, emn
Gaesaream deduxerunt^ et Tarsum dimiserunt. Ecclesia
quidem per totam Judaeam et Galilaeam et Samariam
pacem habebat. Ambulans in timore Domini aedifica-
batur, et consolatione Spiritus Sancti replebatury
atque credentium multitudo augebatur (2).
Petrus apostolus ^neam paralyticum ab annis octo
jacentem in grabato Liddae sanavit. Omnes vero habi-
(i) Act, apost, iz, 1-3 1. (54 oa 55.) — (a) Ibid. ix, a2-5t. (S^.)
LIBER SEGUNDUS. 207
tatores Liddse et Saronse, qui hoc viderunt^ ad Domi-
num conversi sunt. In Joppe Tabitha operibus bonis
el eleemosyuis plena defuncta est^ et a fratribus in
ooenacido posita est. Discipuli audientes quia Petrus
€88et Joppse f quae vicina erat Liddae , duos ad eum
viros miserunt , ac ut ad eos veniret rogayerunt. At
ille mox ut legationem fratrum audivit, humiliter obe-
divit. Adveniente Petro^ circumsteteruntillumomnes
viduae flentes^ et ostendebant illi tunicas et vestes
qoas faciebat illis Dorcas. Ejectis autem omnibus fo-
rasy ponens Petrus genua sua oravit, et conversus ad
oorpus dixit : TabUha, sur^e. At illa oculos suos ape-
mit^ et viso Petro resedit. Dansque illi manum^ erexit
eam y et sanctis ac viduis assignavit eam vivam. Hoc
divulgato per universam Joppem miraculo, multi cre-
diderunt in Domino (i).
Cornelius in Caesaraea ^ centurio cohortis quae dici-
tur Italica , vir religiosus ac timens Deum cum omni
domo sua ^ multis intentus erat eleemosjnis et ora-
tionibus pro salute perpetua. Is vidit in visu mani-
£estey quasi hora nona diei^ angelum Dei ; quem in-
taens, timore correptus ab illo audivit : Comeli,
oraiiones ivue ei eleemosjrnm iuce ascenderuni in me-
moriam in conspectu Dei. Deinde praecepit ut Simo-
nem Petrum accersiret , a quo consilium salubre
andiret. At ille jubenti mox paruit^ et tres viros ad
Petrum misit. Postera die^ iliis appropinquantibus
dvitati , Petrus circa horam sextam ascendit in supe-
riora , ut oraret. Cumque esuriret et supernis inhia-
(i) Aci. aposU IX, 3a-4^. (35.) On ne doit pas oablier que Tabitha
ef Dorcas sont la meme personne.
208 HISTORIA ECGLESIASTICA.
ret, coelum in excessu mentis apertum vidit^ et
descendens vas quoddam Telut linteum magnum qua-
tuor initiis summitti de coelo in terram , in quo erant
omnia quadrupedia et serpentia terrse et volatilia coeli.
Et facta est tox ad eum : Surge, Peire, occide ei manr
duca. Petrus autemait : ^bsii, Domine, quia nun^
quam manducaQi commune ei immundum. £t tox
iteram secundo ad eum : Quas Dominus purificauii
ne iu commune dixeris. Hoc autem ter factum est , et
statim Tas in coelum receptum est. Hac nimirum rcTela-
tione Petro gentium conTersio divinitus insinuata est,
quae per quatuor mundi climata in omni iingua et tribu
facta est, et a Deo^ ne quemlibet converti Tolentem
respueret^ evidenter edoctus est. Securus ergo et gau-
dens nuntios Cornelii hospitio in domo Simonis CSo-
riarii suscepit, et cum illis sequenti die in Gaesaream
Palaestinae perrexit. IUuc ingressus , Comelium et
cognatos ejus cum necessariis amicis invenit^ et ro-
gatus ab eis , qui ad audieudum et obediendum parati
eranty Tcrbum Titae loqui ^ pie obtemperavit (i).
Aperiens enim Petrus os suum, dixit : In veri-'
iaie comperi quoniam non est personarum ax^cepior
Deus; sed in omni genie, qui iimei eum ei operatur
justiiiam, accepius esi illi. f^erhum misiifiliis Israel,
aimuniians pacem per Jesum Chrisium. Hic esi ont-
nium dominus. Cumque Petrus haec et alia plura de
adventu Salvatoris et perenni vita praedicaret, mul-
tumque sitientibus de fonte coelestis doctrinae pocula
vitae propinaret^ Spiritus Sanctus super omnes qui
(i) Act. apost. X, 1-55.
LIBER SECUNDUS. 209
aiidiebant yerbuin cecidity et scientiam liiiivuarum
illis repente contulit. Petrus autem , obstupentibus
iis qui cum eo ex circumcisione Tenerant, bapti-
EiTit Cornelium ^ et omnes qui cum eo crediderant (i).
. Idem^ postquam ab illustribus neophytis rogatus
aliquot diebus Cdesareae mansit, confirmatis illis Jeru-
nlem ascendit, et co-apostolis suis conyersionem gen-
Ciiim enarraYit. Tunc quidam ex circumcisione conti^
ilinm disceptabant , dicentes : Quare introisti ad viros
pnsputium hahenteSy et manducasti cum illis ? Pelras
mtem seriatim explanare coepit quomodo jejunus Joppe
^nrayerit , ibique in extasi yisionem yiderit ^ qua Deus
illi Yocationem et conversionem gentium suamque
opitulationem demonstraverit , et reliqua quae con-
tigerint sincera narratione manifestayit. His auditis^
tacserunt; et quia fratema charitate fervebant, leetati
simt,Dominumque, qui gentes etiamper poenitentiam
salyat, glorificayerunt. Cyprii quoque, et Cyrenaei
fidelesy aliique qui in tribulatione sub Stephano facta
dispersi fuerunt , usque Phoenicem et Cyprum et An-<
tiochiam perambulaverunt , et solis Judaeis verbum
fidei locuti sunt. Porro ingressi Antiochiam, Graecis
annuntiaverunt Dominum Jesum, multusque nume-
ms credentium conversus est ad Dominum. Hoc au-
diens ecclesia quae Jerosolymis erat, in Domino
exultavit^ et Bamabam virum bonum , Sanctoque
Spiritu et fide plenum misit. Qui cum venisset^ et
(i) Act. aposi. X, 54-48- II y aune l^g^re diiF(§renoe dans les denx
redts. Ici c'est saint Pierre qui baptise le centurion ; dans les Acies
desjipotreSf il ordonne de le baptiser ainsi que les autres assistants :
£t jussit eos baptizari in nomine Domini Jesu Christi.
I. l4
210 H1ST0RIA ECGLESIASTIGA.
gratiam Dei vidisset , gavisus est , et confortatis om-
nibus, Tarsuniy ut quaereret Saulum, profectus ett*
Inde simul ambo Antiochiam venerunt, et annum
totum in Ecclesia conversati sunt, turbamque moltam
docuerunt , ibique discipuli primum Christiani cogno-
minati sunt(i).
Tunc Agabus vates , unus ex his qui de Jerosolj-'
mis venerant, prophetis, magnam famem futunm
divinis praesagabat oraculis. Saulus vero et Bamabaft
cum ministerio a fratribus coUato , quod Sanctorum
usibus deserviret , Jerosolymis destinantur (3). Interea
Tiberius Augnstus duobus et viginti circiter annii
regnavit. Cujus imperii xviii^ anno> ut fidelis notitia
veraciter asserit^ Dominus noster Jesus Christus paa-
sus est et resurrexit et multa mirabilia inefiabili
modo fecity quse jam longe bteque pervulgata Pilatns
Tiberio relulit; et quod pro innumeris magnaliboa
in ejus nomine peractis a quamplurimis jam Deos eiae
crederetur, adjecit. Tiberiua quae oompererat senatw
retulit. Senatus autem Christum sprevisse didtor [ut
Tertullianus in Apologetico sno scribit] jh*o eo qnod
hujus rei judicium non sibi prius delatum fuerit , aed
auctoritatem suam vulgi sententia praetenerit. Lei:
enim erat antiquitus designata , ne quis apnd RonHh^
nos deus haberetur, nisi senatus decreto et sentenlui
confirmatus. PorrOy ut Caesariensis Eusebius in
Gundo Ecclesiasticae Historiae libro asserit, hoc
(i) Aci, apost. XI y 1-26. (Ann^Sy-^^*)
(a) Ibid. zi, 27-30 (43-44). Gette iiunine, dont U a cmi iU 6it
mention ci-dessus, Hv. i, p. 97, fut pr^te en 43 ^ arriva ea ^, «•
continua de d^ler rOrient pendant pkuieors aiinto.
LIBER SECUNDCS, 211
pro vero quod agebatur ; ne diyina Tirtus humanis
aaoertoribus indigere putaretur. Gumque, secundum
ea quae supra diximus, renuisset senatus, Tiberius
tamen tenuit sententiam suam , ne quis adyersus doc-
trinam Gbristi contrarium moliretur (i). Quod pro-
fecto divina prudentia ita tunc Csesaris sensibus in-
gessit, ut absque ullo obstaculo in ipsis duntaxat
initiis ETangelii sermo usquequaque percurreret. Unde
et fiictam est ut repente quasi coelitus lumen osten-
sdm 9 aut radivs solis erumpens , totum orbem clari-
tate supemi luminis illustraret^ ut compleretur et
illa prophetia quae dixerat : In omnem terram exwii
sonus eomm , et infines orbis teme verba eorum (3).
Ex quo per omnes ciTitates ac Ticos immensee multi-
tadinis, Telut messium tempore frumenta ad areas,
ita ad ecclesias populi congregabantur. Quicumque
illi a parentibus traditae sibi morbidae superstitionis
Tinculis tenebantur, per doctrinam Christi simul , et
Ttrtutum mtracula quse fieri Tidebant, percepta Terbi
Dei notitia tanquam a tjrannicis dominis liberati ,
ad nnum Terum Deum et Dominum, creatoremque
anum , Tetusti erroris poenitentes , fideli cum confes-
sione Tcniebant.
Defuncto Tiberioy Gaius Caligola imperium susce-
pit, et IT annis nec integris usurpaTit. Hic Judaeo-
(1) Tibk«, comme noas ravons ddjk dit, r^gna un pea jJos de
-▼higt-deiix ans et demi depois la mort d'Aagii8te (igaodt i^-mars 57).
Si h d^ense, attriba^ a ce prince, de pers^ter les chr^ens a r^l-
lementeu lien, elle doit Stre de l'ann^ 35, mais nous avons beaacoap
de peine k y croire , malgr^ toas les docaments aU^gn^ & cette occa-
^on comme anthentiqaes par Tertnllien et saint Jastin.
(2) Psalm. XV111, 5. Epist, B. Panli ad Eoman. x, t8.
212 HISTORIA ECCLESIASTICA.
rum principatum Herodi Agrippae Aristoboli filio tra-'
didit^ simulque Fhilippi et Lysaniae tetrarchias con-'
tulit^ Herodis quoque paulo post addidit. Ipsum vero
Herodem^ qui Joannis Baptistae necis auctor extiterat^
ye\ in passione Domini subsannator interfuerat, mal-
tis excruciatum modis aetemo in Hispania exilio dam-
iiaYit, ut Josephus Hebraeorum nobilis historiographas-
scribit (i).
Tuuc Fhilo Judaeus scriptorum insignissimus , in
Graecorum philosophia inter primos primus^ peritifl&
suae posteris clara monimenta reliquit, et intei* reli-'
qua quae scripsit, de acerbitate Gaii et insania asserit
quod in tantum superbiae elatus sit, ut deum se ap*
pellari voluerit^ et sancta Judaeorum loca idolis pro-
fanaverit. Judaei etiam , pro piaculis quae in Christnm
ausi sunty nimias cladeset tribulationes pertulerant,
sicuti praedicti sophistae Fhilo et Josephus suis in
scriptis referunt. Nam ex admissi sacrilegii tempore
imnquam ab eis seditionum furor^ nunquam bella
mortesque cessarunt, usquequo ultimum cxitiabile
malum temporibus Yespasianae obsidionis eos inclusit.
T^ilatusy qui xii'' Tiberii Caesaris anno procurator
Judaeae factus fuerat^ et sententiam damnationis in
Christum dixerat , irrogante Gaio tantos angm*es
(i) (i6 ou '26 mars 07-24 janvier J[i.) Lisez Caius Caliguia, Ge
prioce, pcu de jours apr^s etre parvenu au trone, ilonna k H^rode
Agrippa la tetrarchie <le Philippe, son oncle, et celle de Lysaniu,
avec le titre de roi. Ce prince ne partit pour ia Palestine qu^aa mob
dc juillet 38. H^rode Antipas etant venu k Rome en 3^ soliiciter le
ineme titre , fut au contraire depouilie de sa t^trarchie ( r^unie PaD-
nee suivante aux etats de son l)eau-frerc) , et relegue avec sa femiiie
Herodiade ^ Lyon , puis transfere de \k en Espagne.
LIBER SECUNDUS. 2n
9ubiit, ut propria manu se peremerit. Matthaeus, in
JudsBMt praedicansy evangelium hebraeo sermone scrip-
«it(i).
. Interempto Gaio Caesare, Claudius xiii annis et viii
mensibus r^navit. Sub quo fames satis dira univer-
sam orbem terrae obtinuit^ sicut Lucas Agabum pro-
j^etam denuntiasse describit (2).
In illo tempore , quod sub Claudio fvLii j cum fames
eraty Herodes rex manus suas immisit affligere aliquos
de Ecclesia. Tunc Jacobus Zebedaei filius , Domini
nostri Jesu Christi apostolus, omnem Judaeam et Sama-
riam visitabat, et multa signa in Christi virtute facie-
bat. In synagogis contra incredulos disputabat, sanc-
tafiqne scripturas explanabat ^ ostendens omnia y quae
a prophetis sunt praedicta ^ in Domino Jesu Christo
esse completa.
Hermogenes magus ^ audita virtutum ejus fama ,
invidit^ ac ad eum, explorandi causa, Filetum (3)
discipulum suum destinavit. Yeniens autem Filctus
cnm aliquantis pharisaeis conatus est Jacobo resistere^
'■' (i) Le recit par Philon des foiies, dcs cruautes et des impi^t^ de
Caligola, pour ce qui concerne Jerusalem et les Juifs, se trouve daus
soo livre : De virtutibus, sive de legatione ad Gaium. Cette missioa
eat lieu en l'an 4o. La pr^tention de Caligula de faire placer sa statue
dans le temple de J^rusalem est de la meme ann^ au mois de sep-
tembre, quoique Philon l'ait rapport^ au printemps. Cest encore en
l'an 40 que Pilate parait s'Stre tue de desespoir de sa disgrace ( on
aappose qu'il ^tait exil^ k Y ienne en Dauphin^) , et vers ce temps que
saint Mathieu ^rivit en hebreu ou plutot en syro-chaldaiqoe son
^angUe , qui fut imm^atement traduit en grec.
(a} (a5 janvier 4i-i3 octobre 54.) Snr la famine pr^ite par Agabus^
voyez ci-dessus, p. aio.
' (3) Lisez : Philetum.
214 HISTORU ECGLESIASTICA.
et praedicationem ejus de Domino Jesu Christo suis
objectionibus conquassare. Apostolus Yero in Spiritu
Sancto confidenter egit^ omnes adversarii assertiones
evacuayity eique ex divinis scripturis Jesum Nazarenum
esse verum filium Dei ostendit* Reversus ad Hermo-
genem Filetus summopere coepit Jacobum laudare,
allegationes ejus de vera fide fideliter approbare , ip-
* sumque insuperabilem extollere , et multa qoae vide-
rat vel audierat miracula publicare. DeniquemAgistrum
commonuit, ut ambo ad ipsum continuo irent^ et ab
eo indulgentiam postularent, ejusque disdpuli fierrat.
Hermogenes igitur zelo repletus Filetum ita vinxit^
ut movere se non posset. Apostolus vero, ut hoc per
puerum Fileti agnovit, sudarium suum illi direxit, ac
ut inde in nomine Domini tangeretur praecepit. Quo
fecto , mox a vinculo magi resolutu^ ad Jacobum eu-
currit , da&monicisque maleficiis tripudians insultavit.
Magus autem , nimium dolens p arte nefaria daemones
excitavit, eisque ut Jacobum et Filetum vinctos aibi
adducerent jussit. IUi vero venientes in aere coepemnt
ululare^ et horribiliter conqueri quod, igneis ibidem
catenis religati , cruciarentur ab angelo Dei. Tandem
apostoli jussu absoluti sunt , et versa vice ad Hermo-
genem redierunt, eique de restibus a tergo manus
ligaverunt, et vinctum ad apostolum perduxerunt.
Beatus vero apostolus illum increpavit^ deemonicam
societatem homini detestat^ilem et omnino noxiam
esseasseruit, humilemque magum et confusum ante
se stantem a Fileto solvi praeeepit. Absolutus itaque
baculum apostoli contra daemonum iras sumpsit^ et de
domo sua zabernas codicibus plenas , cervicibus disci-
pulorum suorum impositas^ attulit. Deinde omnes
LIBER SEGUNDUS. 215
lib|t>s ignibus concremare coepit^ sed jussu apostoli,
ne odor incendii maleficiorum vexaret incautos ^ zaber-
nas petris et plumbo impletas in mare demersit. Sic
db omni maleficiorum onere nudatus Hermogenes re*
pedaTit^ et apostoli plantas humiliter tenuit^ veram-
que Deo poenitentiam exhibuit , et beato apostolo
adhaerens in omnibus obtemperavit. In timore vero
Dei ita coepit esse perfectus , ut virtutes etiam pluri-
mas per eum faceret Dominus; quibus visis^ plures
ad Dominum ooaversi snnt, relictis erroribus suis et
£M^inoribus.
Judaei autem in nequitia perseverantes^ cum vidis-
aent magum, quem invictum putabant, et amicos
ejns in Christnm credentes, centurionibus Jerosolymo-
mm Lysiae ac Theocrito pecunias obtulerunt, ten-
tamque Jacobum in custodiam miserunt. Facta vero
«editione^ ductus est ad audientiam, et mirati sunt
omnes ejus in Domino constantiam. Interrogatus a
pharisaeis^ optime respondit, et de sanctis scripturis
pnidenter et eloquenter Iractavit. Unde nativitatem
de intacta Virgine et passionem ac resurrectionem ,
et caetera qnse de Christo catholica confitetur eccle-
sia, irrefragabiliter probavit. Feliciter apostolo pero-
rante omnes crediderunt^ atque peccata sua confiten-
tesy ecclesiae Dei fideliter adhaeserunt.
Post aliquot dies, Abiathar pontifex , videns tantum
Domino populum credidisse, doluit, datisque pecu-
niis^ sat acerbam seditionem excitavit; ita ut Josias
scriba funem in coUo apostoli mitteret, ipsumque ad
praetorium Herodis regis fiiii Aristoboli perducaret.
Herodes autem, favere volens Judaeis^ jussit eum decol-
lari. Gumque Jacobus duceretur ad decoliationem ^
216 HISTORIA ECCLESIASTICA.
vidit paralyticum jacentein , et ab eo sanari fidelifer
poscentem, et ait illi : In nomine crucifixi Domim
m£l Jesu Christiy pro cujus amore ducor ad decoi^
lationem, exurge sanus, et benedic Salmtorem tuum.
Qui protinus surrexit^ et gaudens currere, Domt-
numque benedicere coepit. Quod videns Josias^ ad
pedes apostoli corruit^ et indulgentiam ab eo humi-
liter petivit.
Jacobus autem intelligens cor ejus a Deo yisitatum,
gavisus est, et Josias Dominum Jesum verum filium
Dei vivi confessus est. Tunc Abiathar fecit eum teneri,
et os ejus pugnis caedi. Deinde missa de eo relatione
ad Herodem, impetravit ut decollaretur. Cumqae
Jacobus eum osculatus fuisset , manum suam super
caput ejus posuit^ ipsumque facto signaculo crucis in
fronte ejus benedixit. Sic perfectus in fide cum apo-
stolo decollatus est, et ambobus remunerationem aeter-*
nam omnipotens Emmanuel largitus est.
Consummato itaque beati Jacobi apostoli , fratris
egregii Joannis Evangelistae , martyrio^ quod vui'' kal.
augusti festive celebrat Ecclesiae devotio , septem disci-
puli ejtts , qui ab eo in vera fide instituti passioni ejus
interfuerunt ^ corpus ejus divinitus edocti vetustae
navi imposuerunt; altoque pelago, sine gubernatore
necessariisque instrumentis , se dispensante Deo comr
miserunt. Sic miro modo in Hispaniam appulsi sunt,
et a- rege Galliciae suscepti primum fidem et religio-
nem Iberis praedicaverunt , ibique venerabilem se-
pulturam magistro suo adepti sunt. Multa ibidem
miracula meritis sancti Jacobi apostoli facta sunt> el
habitatores totius provinciae jam dudumChristi fidem
susceperunt. In sedepontificali canonicalesasseclae fre^
LIBEK S£CUNOUS. 217
tiasissiinum corpus apostoli veiieranter custodiunt ,
et illuc fideles Christicolse de cunctis climatibus orbis
ooncurrunt , ac ad exorandum clementem Adonai per
apostolicos interventus conveniunt (i).
Herodes rex , quem Josephus Agrippam nominat ,
▼idens gratum esse Judaeis quod Jacobum occiderat ,
Pelrum quoque in carcerem misit, et quatuor quater-
nionibusmilitum ad custodiendum tradidit. Petrusqui-
dem servabatm* in carcere , ut ad mortem post Pascha
produceretur publice. Oratio Ecclesiae incessanter pul-
sabat aures divinae majestatis^ ne tenero gregi subtra-
heretur pii subsidium pastoris. Clemens autem Deus
pro dilecto dispensatore cito preces audivit sponsae
suae et fidelis amicae ; coelestis subventio suis afiuit^ et
impios conatus Herodis frustrando praevenit. Noctu
Petro dormiente inter duos milites vincto duabus
catenisy et custodibus ante ostium carceris, angelus
Domini cum lumine astitit, percussoque Petri latere
illum excitavii. Surge, inquit , velociter. Mox catenae
de manibus ejus ceciderunt , praecinctus et calciatus
et veste circumdatus exivit ; angelumque secutus ^
(i) Toat ce qu'oQ sait de certain snr saiDt Jacqaes-le-Majeur, c'est
qa*il fbt le premier des ap6tre8 qui versa son sang pour la foi , et
qa^H^rode Agrippa le fit decapiter en 44« qnelqae temps avant la
Plqoe. Les circonstances de son martyre, rapportees par notre auteur,
toot completement apocryphes, et les personnages qui y figurentsup-
poB^, 7 compris le grand-pretre Abiathar, qui n'a jamaisexiste
qu^aa temps de David. Toute cette l^gende n'est qu'un eitrait assez
lid^ du livre iv de VHistoire apostolique du faux Abdias , imprimee
dans le Codex apocrjrphus novi Testamenii de J. A. Fabricins.
Si les reliques de cet apotre ont ^t^ reellemeut transportees k Com-
pottelle, ce qui est fort douteux , cela n'a pu avoir lieu qu'aa vii* ou
aa vui si^cle. 11 est constant qu'au ix* elles y ^taient dej^ fort ceiebres
et fort r^^rees.
218 HISTORU ECCLESUSnCA.
custodias usqae ad portam ferream , qcue ultro aperta
est eisy perlransivit. Haec in somnis fieri patarit
Discedenteangeloy in se reversui rei veritatem agnorit,
et pro ereptione sui suo liberatori gratias egit (i).
Ad fratresy qui in domo Mariae matris Joannis
cognomine Marci congregatierant, venit , eoque pnl-
sante ostium Rode puella ad videndum {Hrooessit
Cognita vero voce Petri , prae gaudio januam non
aperuit , sed introcurrens , stare Petrum pro foribiii
nuntiavit. Tandem ingressus^ obstupentes discipuk»
confortavity et qualiter eum de carcere Dominoi
eduxisset enarravit, egressusque confestim in alium
locum secessit. Deinde ingens turbatio inter milit»
de Petro facta est, eoque non reperto Herodes ra
custodibus nimium iratus est. Regis vero facinus in
apostolos perpetratum dilationem non patitor ultio*.
nis; sed continuo vindex adest dextera divinitatisi
sicut Lucas edocet in Actibus apostolorum, et Jose-
phus in nonodecimo libro Antiquitatum. Nam cmn
Caesaream, quae Pyrgus Stratonis prius vocabatnr,
descendisset y et in die solemni cum in honorem G»-
saris spectacula civibus ederet^ praeclara veste ex auro
argentoque mirabiliter contexta indutus ad theatrum
processisset y ac pro tribunali consedisset^ eiquepo-*
pulus concionanti de sublimi , dei , non hominis vo-
cem acclamaret, statim angelus Domini percussit
eum^ eo quod gloriam Deo non dederit, et scatens
vermibus post quinque dies expiravit (2).
(i) Act, apost. XII, 3-ri. (44)
(:i) Ibid. XII , i5-25. La mort d^Hdrode Agrippa arriva certai'
nemcnt cn 44 ? pcu apr6s ia d^livrance miraculeuse dc saiat Pierre.
UBER SECUNDUS. 219
Agrippa vero filius ejiis xxvi annis , id est usque ad
exlennininm JudsBorum, regnavit, et pacem cnm
Romanis et Christianis habuit. Yerbum Domiui cres-
oebat et multiplicabatur (i).
Antiochiae in ecclesia prophet» et doctores erant
Bamabas et Simon Niger, Lucius Cyrenensis^ Mana-
ben Herodis tetrarchae collactaneus et Saulus. Minis-
trantibus illis Domino et jejunantibus^ dixit Spiritus
Sanctus : Separaie mihi Bamabam et Saulum m opus
ifuod (a) assumpsi eos. Tunc jejunantes et orantes ^
et manus eis imponentes, dimiserunt. Ipsi quidem a
Spiritu Sancto missi Seleuciam abierunt , et inde Cj-
prum nayigaverunt^ Salamine in synagogis Judseomm
Terbum Dei prsedicaymmt , et universam insulam
nsque ad Paphum perambulaverunt (3).
Ibi Sei^ius Paulus {HXKX>nsul , y ir prudens , Bama-
ham et Saulum accersiit, et desideranter audito ser*
mone Dei credidit. Tunc Saulus Elymam magum doo-
tzinae fidei resistentem jussu ad tempus excaecavit, et
nomine Pauli , quem de gentibus primum fide devicit ,
nt Scipio Africanus a devicta Airica cognominatus est,
appellari meruit. Deinde Pergen Pamphiliae , et Antio-
ckiam Pisidiffi Tenerunt, et ingressi synagogam die
sabbatorum sederunt. Post lectionem legis et prophe-
( i) Oapoarrait croire, d'apr^ les paroles de notre aateor, qa'Agi«p|>a
aarait sacc^e k son p^ , tandis qne ce fat aa contraire ^ son onde
H6t>de, fils d'Ari8tobale, qa'il sacc^ dans le royaame de Chaldde
et la prdectare da temple en 49- Trois ani apvr^, il re^at en echange
b t^trarchie de Philippe et ceiie de Lysanias. Apr^s la destraction de
Jerasalem (70), il vint habiter Rome, et y moarat en 90.
(2) Lisez : ad quod,
(5) Act, aposi, XIII, 1-6. (4aou440
2^ HISTORIA EGCLESIASTICA.
taruin , principibus synagogae annuenlibus Paulus sur-
rexit, et manu silentium indicens, bistoriam patriar-
charum optime recensuit ^ et promissiones a Deo per
prophetas olim factas, jam in Christo consummatas
perfecte asseruit (i).
Sequenti sabbato pene uniTersa ciyitas convenitver-
biim Domini audire. Unde zelantes Judaei conati sunt
blasphema contradictione apostolicam praedicationem
impedire. Tunc constanter Paulus et Bamabas dixe-
runt : Vohis oportebat primum loqui verbum Dei; sed
auoniam repellitis illud^ et indignos vos judicatis
ceterruB vitce , ecce comertimur ad gentes. Sic enim
prcecepit nobis Dominus : Posui te in lumen gentibus,
ut sis in salutem usque ad extremum terrce. His audi-
tis^ gentes gavisae sunt^ et qui praedestinati erant a
vitam crediderunt. Judaei yero , excitata persecutione=
in Paulum et Bamabam^ de finibus suis ejecerunt, el
illi gaudio pleni Iconium venerunt, et in synagogiiw -i
Judaeis et Graecis locuti sunt. Ibi diu demorati, fidu-
cialiter iii Domino egerunt, eoque cooperante^ signs
et prodigia per manus eorum facta sunt. Invidente^»
igitur impii et Gentiles et Judaei , eos contumeliis affi-
cere et lapidare moliti sunt. Illi autem ad ciVitate^s
Lycaoniae Lystram et Derben , et universam in cir^ — -
cuitu regionem confugerunt, ibique evangelizaverunt -
In doctrina eorum tota civitas commota est (2).
Lystris quidam claudus, qui nunquam ambulave-
rat, loquentem Paulum audivit, et invocato nomine
Domini Jesu a Paulo confestim sanatus cxiliit^ et cre-
{ I ) Act. npost. XIII, 7-43. (44 ou 45.) — (2) Ibid. xiii, 44-xiv, 6. (45)
LIBER SECUr^DUS. iil
dens Dominum glorificavit. Quod yideus populus , ad-
mirans lycaonice dixit : Dii similes facti hominum
descenderunt ad nos; et vocabant Barnabam Jovem ,
Paulum vero Mercurium. Sacerdote quoque Joyis, et
populo illis sacrificare Tolentibus , apostoli protinus in
tnrbas exilierunt^ tunicasque suas consciderunt , et
hwnilibus verbis miraculi gloriam ad Dominum retu-
leront; seseque humiliantes, ne sibimet immolarent^
vix turbas s^averunt. Supervenientibus ab Antiochia
et Iconio Judaeis, turbae persuasse Paulum lapidave-
runt, et exti*a civitatem, aestimantes eum mortuum
es^e, traxerunt. Circumdantibus eum discipulis, sur-
gens intrayit in civitatem , et postera die profectus est
in Derben. Deinde ambo reversi sunt Lystram et Ico-
Qiam , Antiochiam et Pisidiam , et verbum vitae prae-
dicaverunt^ animasque discipulorum exhortando con-
firmaverunt, et per singulas ecclesias presbyteros
oon&tituerunt , eosque Domino cum jejuniis et oratio-
nibus commendaverunt. De Pamphylia in Attaliam
descenderunt y et inde Antiochiam uavigaverunt(i).
.Ibi diu cum discipulis morati sunt. Tunc quidam^
qni de Judaea descenderant , credentibus ex gentibus
drcumcidi et observare l^em Mojsi suadebant. Pau-
Ins et Barnabas illis contradicendo restiterunt, com-
munique decreto pro hac quaestione determinanda in
Jerusalem ad apostolos et presbyteros missi sunt. Phoe-
nicem et Samariam pertranseuntes, conversionem gen-
Umn narrabant, et magnum cunctis fratribus gau-
dinm faciebant. Jerosolymis autem ab ecclesia suscepti
(i) Act.apoat, xiv, ^-aS. (45-46.)
22S HISTORIA ECGLESIASTICA.
sunt f et quanta Deus fecisset cnm illis annnntiaTe-
runt. Porro illis qui de pharisaeis crediderant snm-
mopere volentibus judaizare, Simon Petrus et Jacobosi
aliique seniores diligenter tractaTerunt de proposita
quasstione , ac ad postremum decrerenmt dectoa et
probatos fratres ad gentes mittere^ et per eos instinolQ
Spiritns Sancti scriptum dirigere ; nt remotis a^iia one*
ribus abstinerent se ab immolatis simulacrorum f et
sanguine^ et sufibcato, et fomicatione (i).
Panlns igitur et Bamabas, Judas qui cognomina-
batur Barsabas et Silas p Antiochiam missi snnt , et
epistolam apostolorum atqne seniorum mnltitndini
credentium ex gentibus retulerunt. Quam cum legis-
sent j super consolatione gavisi sunt. Judas et Silas,
cum essent prophetae^ ferbo plurimo consokti rant
fratres et confirmaTemnt , ac postmodum cnm pace
in Jerusalem reversi sunt. Paulus autem et Baraabts
Antiochi» verbum Domini aliquandiu evangeliza[T&-
mnt^ et inde digredientes, ab invicem divisi snnt.
Baraabas cum Marco Joanne Cyprum navigavit. Piih
lus vero, electo Sila, Syriam et Ciliciam perambulavit,
ecdesias confirmavit, et apostolorum ac seniorum
praecepta custodire praecepit. Inde in Derben et Lya-
tram pervenit , ibique Timotheum , qui ex patre gen»
tili erat, propterinsidiantesJudaeoscircumcidit. Phry-
giam, Galatiam etMysiam pertransivit, et Troadem
descendit , et visione per noctem admonitus in Mace-
doniam transivit. Philippis, quae prima pars est Maoe-
donise, preedicavit; eumque Ljdia purpuraria colens,
(i) Act. apost, XIV, a6-xv, 29. (So.)
LIBEH SEGUNDUS. 2S3
Deum audiyity et baptizata cum domo sua credidit, et
fideles apud se manere obnixis precibus coegit (t).
Paulo ad orationem eunti cum sociis suis, puella
quaedam habens spiritum phytonem (2) obviabat ; qn»
dominis suis magnmn qusestum divinando prasstabat,
Heec ilios subsecuta clamabat : Isii homines servi Dei
excelsi sunt^ qui annuntiani vobis viam salutis. Hoc
dom multis diebus faceret, dolens Faulns spiritui
dixit : PrcBcipio tibi in nomine Jesu Christi exire ab
ea. £t exiit eadem hora. Yidentes autem domini ejns
quia exiit spes quaestns eorum, irati snnt, Panlum et
Silam apprehensos in forum ad principes perduxemnt,
et quod insolitum Romauis morem annuntiando ciTi-
latem conturbarent, accusayemnt. Turbida quoque
idebs contra innocentes concurrit. Jussu magistra-
liimn virgis ccesi sunt, et in interiorem carcerem missi
sQnty eorumque pedes in ligno constricti sunt. Media
nocte Paulus et Silas adorantes Dominum landaye-
runty ejusque auxilium specialiter sensenuit. Terrae
motus snbito magnus £sictus est, ita ut morerentur
fimdamenta carceris. Omnia ostia statim aperta sunt,
et nniversorum vincula soluta sunt. His itaque yisis ,
carcerarius nimb territus est , et audita ratione fidei
a Pauh>, credens cum omni domo sua baptizatus est.
Magistratus urbis, audito quod Romani essent, timue-
nmt, et de carcere educentes, ut egrederentur de
urbe rogaverunt. Inde Ljdiam introierunt^ et per
Amphipolim ac Apolloniam Thessalonicam venemnt.
A pm* tria sabbata Panlus in sjnagogam Judseorum
(i) Act.apost. XV, 32-xvi, i5. (5i-52.)
(2) Lisez : pythonem.
224 HISTORIA ECCLESIASTICA.
introivit^ et de scriptui*is palam disseruit^ adaperieiis
et insinuans : quia Christum opotiuit pati et resurgere
a mortuis f et quia hic est Christus Jesus , quem ^o
armuntio vobis. Multi ex Judaeis et gentibos credide-
runty Paulo et Silae adjuncti sunt. Zelantes igitur Jndei
turbam concitaverunt , et Jasonem aliosque fratres ad
principes civitatis trahentes accusaTerunt. Sed illi, ao-
cepta satisfactione ab Jasone et a caeteris , eos dimife-
runt. Fratres vero confestim per noctem Pauium et
Silam in Beroeam dimiserunt; et inde^ propter tumol-
tum multitudinis concitatum a Judaeis, Paulum fratres
usque Atlienas perduxerunt. Ibi Silam et Timothenm ,
quos Beroeae dimiserat ^ expectavit. Interea disputabtt
iu synagoga cum Judaeis et colentibus ^ et in foro per
omnes dies ad omnes qui audierant. Quidam aatem
epicurei et stoici philosophi cum eo disserebant. Athe-
nienses et advenae hospites ad nihil aliud vacabanti
nisi aut dicere aut audire aliquid novi. Paulus autem,
in medio Areopagi stans, Athenienses idolatriae su-
perstitioni deditos reprehendit^ et de ara in qaa scrip
tum erat : Ignoto Deo y loqui coepit. Inde initium
injunctae sibi praedicationis sumpsit, Deumque verum,
qui olim ignotus mundo erat, annuntiavit^ brevique
sermone multa comprehendens iidem et resurrectionis
spem instanter praedicavit (i).
Tunc Dionysius Areopagita^ et mulier ejus Damaris^
aliique cum eis adhaerentes^ apostolo crediderunt.
Deinde Paulus ab Athenis egressus Gorinthum venit,
et Judaeisatque Graecis Jesum Christum esse testifi-
^i) Aci.aposl. XVI, 16-XV11, 3i. (5a.)
LIBER SECUNDUS. 225
cansy xniDislerio praedicationis institit. Disputabat in
synagoga per omne sabbatum. lUuc de Macedonia Si-
las et Timotheus venerunt , et praedicante Paulo , Cris-
pinus archisynagogus cum omni domo sua^ multique
Corinthiorum credentes baptizati sunt. Paulus in do-
mum cujusdam justi nomine Titi (i)^ quse contigua
erat synagogae , introivit , Deoque jubente per visio-
iiem noctis, annum et menses sex mansit, ibique
inslanter Terbum Dei docuit. Ibi Aquila Judaeus , ge-
nere Ponticus , cum Priscilla uxore sua manebat ; cum
qnibus Paulus, quia scenofactoriae artis erat, operaba-
tur, et victum propriis manibus procurabat. Inde Pau-
lus valedicens fratribus , Syriam navigavit et Ephesum
devenit. Inde descendi t Csesaream, ac postmodum migra-
vit Antiochiam. Facto ibialiquanto tempore^ profectus
est 9 et ex ordine Galaticam regionem et Phrygiam per-
ambubivit^ omnesque discipulos confirmavit (2).
IL Huc usque mihi de primitiva ecclesia summatim
excerpsiy de his videlicet quae Lucas in Actibus Apo-
stolorum edidit , usque ad narrationem quomodo Pau-
Jus Ephesi baptizatos baptismate Joannis in nomine
Domini Jesu baptizaverit^ ibique cum eisdem^ qui
Spiritu Sancto repleti loquebantur linguis et prophe-
tabant^ permanserit^ atque per tres menses de regno
Dei disputans multis profecerit; et inde discedens,
qoam fortiter in Asia per biennium cunctis evange*
lizaverit, et virtutes plurimas super languidos ac daemo-
uiacos in nomine Jesu Christi fecerit (3). Amodo libet
(i) Lisez : cujusdam nomine Titi Justi.
(2) j4ci. apost, XVII, 34-xviii, a3. (5t2 55.) — (5) Ibid. xix, i-io.
(54-57.)
I. i5
296 HISTORIA ECGLESIASTICA.
alios codices perlustrare^ et de eisdem aposlolis miiii
cpiaedam breviter commemorarey quae in authaiticis
libris et in Ecclesia frequentatis potero reperire.
Ordinem apostolorum et meritum uniuscnjusque
solus omnium conditor noTit, et is qui oordis humani
arcana rimatur^ retributionem laborum singnlis di»-
tribuit. Apostoli namque missi interpretantur. Ipsos
enim misit Ghristus evangelizare per uniyersum mun*
dum, uty sicut piscatores de pelago retibus extrahunt
turbam piscium, sic.illi perditos homines praedica-
tione facta pertraherent ad lumen t iUe de profundi-
tate vitiorum. Nomina autem ipsorum sunt hasc : Si-
mon Petruset Andreas, frater ejus; Jacobus Zebedsi
et Joannesy frater ejus; Jacobus Alphaei et Philippus;
Thomas et Bartholomseus ; Leri Matthaeus ct Slmon
Cananaeus; Judas Thaddseus et Mathias(i).
Primus vocatione^ maximus dignitate, apostolici
culminis sedem Petrus clayiger assecutus est^ qui
Christo ardenter obsequens, toto corde secutus est.
Hic patre Jona vel Joanne genitus , vico Bethsaida pro-
vinciae Galilaeaey qui juxta stagnum Genezareth est,
ortusy ad declarandam dignitatem futuram , et potes-
tatem qua sublimatus splendescit , trinomiusfuit^ in-
dicioque trium vocabulorum multiplex virtus ei coe-
litusdata claruit. Simon eteuim obedienSy Petrus vero
agnoscenSy Cephas autem capui interpretatiu* (a). Si-
mon itaque per obedientiam, qua mox , ut pracceptum
(i) Aci. apost, I, i3et 16. (55.)
(2) Noas n^avons pas connaissanoe quVn aucunc langue Petrus ait
^t^ synonyme d^agnoscens ; quant au mot s}To-clialdaique Cephas,
^*^ ■\'ett C[a'en abusant d'une analogic entierement fortuiie, qa'on peut
■rocher da grec «if «x» , caput.
•
LIBER SEGUNDnS. »7
Dofniiii mdivil ^ relictis omnibas ipsitm seqai usque
ad mortem expeditus studuit, ad inefTabilis cogni-
tionem deitatis conscendit. Et quia coelitus inspiratus
supra humanum intellectum divinse theorise ardenter
inhiaYit, et altisonam Tocem gloriosae confessionis
fideliter deprompsit, dicens : Tu e$ Christus filius Dei
visn, ipso incomparabiliter recompensante Ghristo
meruit honorari, et Ecclesiae caput ac fundamentum
ordinari. Largus enim retributor qui notitiam sui diyi-
nitns inspiraverat , puri cordis fidem prolatam per oris
confessionem principali auctoritate i^munerat : Bea-^
tus es , inquity Simon Barjona, quia caro ei san--
guis non rei^eUnfit iibiy sed Paier meuSy qui est in
cceUs (i).
Yere beatus est Simon, id est obediens, qui Bar-
jona, id estfilius columbce, dicitur, qua Spiritus Sanc-
tus designatur. P^ir obediens, ut ait Satomon y loquiiur
viciorias (2). Qui dum jussiones incessanter obserrat
divinasy in quotidianis conflictibus per tentationes
impngnatur varias ; ipsoque in mandatis Dei perseve-
rante, superatur Satanas. Quid enim aliud divina lex
imperat vel docet, nisi ut omnis homo creatori suo
militety cum antiquo serpente qui nobis semper insi-
diatur, dimicet, et bravium supernae vocationis obti-
nere insudet? Tanc fortis Dei agonista procul dubio
loquitur Tictorias, dum, prostrato inimico^ protectori
suo celebrat Deo gratias, dicens cum propheta : Pree"
cinxisii nie viriuie ad bellum, et supplaniasti insur-
genies in me subtus me(5); et aiia multa his similia.
Nemo potest sanctis operibus laetificare Deum patrem,
(1) Matlh. XVI, 16-17. — (a) Prov. xxi, q8. — (5) Psalm. xr\'ii, 4o.
228 HISTORIA ECCLBSIASTICA.
nisi per gratiam Spiritus Sancti ■obedientiae adeptns
fuerit Yirtutem.
Deinde Salvator remunerationem piae confessionis
maghifice consmnmans, ait Simoni : Tu es Petrus, et
super hanc peiram a^dificaho ecclesiam meamy ei
portcB inferi non prcevalebuni adversus eam. Petrus
latine^ Gephas syriace^ quod nomen in utraque lingua
a petra deriyatum est; a Christo ^delicet^ qui firma
petra est, supra quam Ecclesia fundata est. Sic nimi->
rum Simon per obedientiam ad agnitionem filli Dei
pervenit, quam non caro et sanguis, sed Pater cceles-
tis ei reyelavit; ideoque ab ipso Salvatore Petrus, id
est agnoscensj cognominari meruit. Denique datis ei
coelestis regni clavibusy Cephus , id est caput Ecde'
sieey ab ipso rege Sabaoth est constitutus; apostolorttm
scilicet princeps et pontifex summus , potestate ligandi
atque solvendi praeditus , doctrina et sanctitite praB*
cipuus, signis et miraculis praeclarus, in Ecclesia ovi-
bus Christi pastor primus , et specialis praefuit vicarius.
Hic VII annis in circumcisione praedicavit, et spe*
cialia ejus opera, quoe tunc fecerit, Lucas in Actibus
Aposiolorum , ut superius notavi , ostendit. Quadra-
genarium enim ad speciosam templi portam claudum
erexit y et quiiique miliia JndTorum, qui conversi fue^
rant, baptizavit. Ananiam et uxorem ejus Saphiram,
fraudis et mendacii reos censorio jussu puniit; et sic
praesentes atque futuros, ut salubriter castigarentur,
ierruit. .£grotorum turbam in lectulis, per plateas
transiensy umbra tangebat, meritis et potestate sibi
coelitus impertita sanabat.
iEneam pai^iyticum, jam octo annis in grabato ja-
centem, Liddiein nomincDomini cm*avit; et novita-
LIBER SEGUNOUS. 229
lem- muiaavli yidentes ac admirantes ad fidemfier-
duxit. Joppe vero Tabitham Yenerabilein' yiduam a
inorte resuscitaYit, eamque sanctis ac viduis viYam
assignaTit. Reliqua autem , quae idem a Judaea usque
in Antiochiam perpetravit, et quam strenue Simo-
nem magum persecutus multoties disputando supera-
vit, Glemens romanus, Faustiniani filius^ in libria
Recognitionum enucleavit ; unde idem Opus Itinera-
rium Petri nominavit. Ipse enim, relictis omnibus
qose Romse habebat, navigio Falaestinam petiit, Gae-
sareaeque Stratonis Petrum apostolum, Bamaba, quem
Romae optimum hospitem et amicum benigniler fo«
verat, indicc, invenit; etab eo, ut a patre filius^ pro
amborum benivolentia (i) dulciter snsceptus, in fide
yeri Prophetae soierter instructus et sacro fonte rena-
tus, inseparabiliter ei est copulatus (2).
Caesareae Petrus cum Simone mago disputavit, et
sero Simone cum mille viris abeunte, reKquos confor-
tayit; invocatoque Dei nomine^ daemoniacos et lan-^
guentes sanavit.
In crastinum altercatio iterata est, et opitulante
Oeo Simon in multis victus est. Tandem sero confu-s
sus, cum paaci& egressus est, et poputus gaudens Pe-
tro pro&tratus est; cujus orationibus daemoniosi et*
lauguidi curati sunt^ et gaudentes quasi yeri Dei doc-
trinam et misericordiam consecuti discesserunt. Ter-
tia vero die Petru& Simonem immortalitatem animae*
^— , ■ — — ■ _ I 1 _ _ I I .11 ■ M— ■ 1
(i) Liaez : benevoUntia,
{1) Salat Cl^meat , disciple et troisi^me successeur de saint Picrre ^
moorut en Tan 100, apr^ un pontificat de neuf ans. Le livrc dcs Jlc-
cogniiions, qoi lai est attribtic ici par notreauteur, ctaita jusU; Ut|?c
rejet« comme apocryphc des rcpoque de saint Jcronu;.
230 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
negantem vera ratione conYicit , et scelera ejus pno-*
babiliter detexit. Fopulus autem indignatus , blaspbe*
mum atrio ejecit^ et extra domus atrium(i) pepulit,
eumque de multis, qui dudum sequebantur, vix unus
sequi coepit. Porro , Simon poliuta et execrabilia se-
creta super humeros socii sui imposuit, meluensque
ne deprehensus publicis legibus subjaceret, noctu in
mare jecity eoque nolente illi comitari, quem pessi-
mum impostorem jam compererat, aufugit.
Fetrus autem Gaesareae tribus mensibus mansit^ et
Zachseum ibi episcopum ordinavit ; multitudinemque
credentium ad decem millia in die festo baptiiavit.
Inde etiam xii fratres post Simonem destinavit, ut
itinera ejus perscrutarentur. Sophonias enim et lose-
phus, M icheas et Eleazar^ Phinees et Lfazarus, Elizseus
et Benjamin filius Saba , Ananias filius Saphra et Ru^
belus frater Zachaei , Nicodemus et Zacharias stractor^
ab apostolo eiecti sunt ut fidelium duodenario fra-
trum numero in deitatis cultu astipularetur, gratiaque
Dei praecipue fultus , eorum quoque adminiculo Si-
monem magum^ aliosque inimicos justiti® perseque-
retur.
Gompletis autem tribus meusibus , per Doram oppi-
dum Petrus Ptolemaidam profectus est; ibiqae per
decem dies populum Dei lege instruens demoratus est.
Deinde apud Tyrum et Sidonem et Berytum similiter
in satione divini seminis occupatus est, atque postea
cum multitudine plurima electorum ex singulis civi-
tatibus Tripolim ingressus est. Ibi in domo Maronis
(i) Au lieu da mot atrium, lisez januam, d'apr^ le passage des
Bccognitions d'ou cette phrase est tirte.
LIBER SEGUNDDS. i31
cum somino ciTium desiderio snscepios est , a quibus
eiiam cmictis comitibns Petri omnis humatiitas gratis
com hospitiis impensa est. Bfane magna multitudo in
kortum Maronis ad audiendum Petrum accurrit; et
apae imprimis spiritus immundos ¥ociferantes ex ob-
sesMs ccHporibus fugavit , et languentes post sermonem
sanaTit. Ibi salutis Yerba per tres menses copiose se-
miniYit^ et Clementem, aliosque plures, in fontibus
qui contigui habentur mari , baptizarit , hospitemque
suum Haronem jam perfectum in omnibus episcopum
constituit.
Inde Autaradum Tenit, et sequentem credentium
mnltitudinem in duas partes diyisit ; easque Micet® et
Aquilse praecepit ducere, ei Laodiciam praecedere, ne
tanta consdpatione sequentium Tideretur alienis a fide
iuTidiam gignere. Quibus progressis, inter amica col-
loquia Clemens unde esset Petro intimaYit, proge*
niemque suam , casusque parentum suorum enarrayit.
3n crastino, in Ticinam insulam, ad -videndum yi^
treas (i) immensae magnitudinb columnas perrexit;
jbiqae poat xx annos Bfatidiam matrem suam per Pe-
tmm Tecognovit. Petrus autem hospitem Matidiae pa-
ralyticam prece sanaTit , et Clemens ei mille dragmas
pro remuneratione dedit.
Deinde Petrus Tcntt Balancas et inde Paltho^ atque
(i) II paraitqa'(m doit lire viieas, tant ici que dans le fimx Abdiai,
qoi a copie HDe partie de oe recit ; et en eSei^ des ooloiinef de bois de
rigne, qoeiqQe dimension qu'on leur suppose, sont encorc moios
incroyaUes qae des oolonnes dc ▼crrc immensie magniiufiinis. Ix;
tenple de Janon k Metaponte etait )K)rte par dcs colooncs de bois de
tigne.
232 UISTORU ECGLESIASTIGA.
post h«c Gabala et sic Laodiciam, ibique decem
bus remoratus est; et recognitio matris^ triiunqae
filiorum Glementis, Faastini et Fausti facta est. Cog-
niti gemini retulerunt quod post naufimgium, dum
cuid^m fragmento tabularum hc^erentes per pelagus
jactarentur, piratae ilios repererunt, impositosque na-
Yiculae suae Gaesai^m Stratonis perduxerunt, eosque
illic, mutatis nominibus illorum, justae cuidam feminae
vendiderunt; quae loco filiorum eosdem educaYit,
litteris liberalibus ac graecis erudiri fecit, adulteaque
philosophorum studiis tradidit.
Cumque Fetrus Laodiciae moraretur, bonisque stn-
diis solito more jugiter occuparetur, Faustinianus se-
nex, habitu pauper, ad eum accessit, et disceptare
coepit quod neque Deus est^ neque cultus, neque jnxi-
videntia in mundo ; sed fortuitus casus et genesis agunt
omnia. Contra quem tres fiiii ejus, quos adhuc non
cognoscebat , per triduum audiente populo insigniter
obstiterunt, et in suis responsis multiplici dogmate
auditores instruxerunt.
Primo die INiceta sapienter allegayit quod unus eat
Deus omnia tenens, et mundum fecit, suaque provi-
dentia gubemat, justus Deus, unicuiquesecundum gesta
sua quandoque redditurus. Secundo, Aquila eloquen-
ter disseruit quod justus Deus omnia juste disponit.
Tertioy Clemens de ratione genesis (i) disputationem
fecit, utrum omnia ex ea fierent^ an esset aliquid in
nobis quod non genesis , sed Dei judicium (2) gere-
(i) Genesis : geniiurafjiiium, horoscopus. Duc. Gioss,
(3} Noas peasoiis qu'oa doit lire indicium, qaoiqaW y zitjuiUcium
daas le maavscrit de Saiat-Evroalt.
LIBER SEGOWDUS. 233
re^ Timc.iiistinctu Dei^ sine qao nihil est, dbstinati
8^is et o6njugis ac filiorum recognitio post xx an-
Dos facta est.
Frimarius urbis Petrum cum suis hospitio retinere
summa yi oonatus est, et fiiia ejus, quae Xx annis a
dsemone crudeliter obsessa fuerat^ resoluta et curala
est.
His diebus, cum Faustinianus Anubionem et Ap-
pionem amicos suos , qui cum Simone hospitabantury
adisset, et cum eis coenasset, \ultns ejus in efiigiem
Simonis arte magica transformatus est j et inde omni-
bus amicis qus, ne jussu Gaesaris pro mago compre-
kensus puniretur, timor ingens ortUs est. Deinde Pe-
trus Antiochiam yenit^ a populo cum ingeuti gaudio
snsceptus yerbum Dei praedicavit , obiatos sibi langui-
dos curayit , paraly ticos dsemoniisque fatigatos et di-
versa pericula patientes sanavit. Infinita quippe mul-
titudo languentium erat. Super omnes in conspectu
populi Petrus ad Dominum orationem fudit , et subito
iininensum lumen gratia Dei plebis in medib apparuit,
et confestim omnes aegrotos sanitati restituit. Omnes
igitur Antiocheni una voce Dominum confessi sunt,
et intra vii dies plus quam decem millia hominum cre-
dentes Deo baptizati sunt.
Theopbilus autem, qui cunctis potentibus in civi-
tate sublimior erat, in amore Dei admodum exarsit,
domusque suae ingentem basiiicam Deo gratanter ob-
tulit, quse ecclesiae nomine consecrata est; in qua
Petro apostoio ab omni populo cathedra constituta
est. Faustinianus yero, visis mirabilibus et intellectis
coelestibus arcanis^ ad pedes apostoli palam procidit;
et Tetustis erroribus abdicatis , baptizari petivit. Cui
234 HISTORIA BGCLESIiSriGA.
Petrus apostolus jejimium iudixit^ eniBqae,
die (kmiinico baptizavit ; et in medio pO)p«li , ex ^gm
conversione materiam sumens, omnes ca«s ejo. «.
posuit. PcHTO huja«modi narratio ad ddeetationett et
utiiitatem multis placuit^ praefatumcpie eum smi 6mi-
lia senem Antiochen» plebi admodnm commendavil.
Tota vero civitas in diYino cultu feliciter creTit, et
sancta mater Ecclesia , quotidie numero fiddimn em-
cente, in Cbristo Jesu exultavit (i).
Beatus itacjue Petrus apostolus primum annis Tii
in Antiochia sedit^ et Ponto, 6aiati«e, CSappadoci»!
Asiae et Bithyniae praedicavit. Deinde Romam Simone
mago petente , Petrus Antiochenam ecclesiam ordina-
vity et Evodium episcopum ibi pro se consecravit.
Denicjue Romam cum pluribus electis discipulis per-
rexit^ et ingressus urbem tempore Glaudii Geesaris (2)1
praefatum praestigatorem (3) , plnribus phantasiis per
daemoniacam virtutem , quam paredrum (4) vocant^
popolum decipientem, invenit in tantam insolentiani
elatum^ ut deum se esse gloriaretur^ et a romanis
civibus honore simulacri in flumine Tiberis inter duos
pontes collocati tanquam deus potiretur. Hanc ni-
mirum Satanas tam vesanum totius malignitatis incen-
torem penitus possedit , atque ad debellandam Eode-
(i) Ici 86 termiaeDt les emprtints faiu par notre aatenr aux EAo^
gnitions de saint Clement : Recognitionum S. Clemenlis ad Jacobum
frairtm Domini libri x.
(a) On place en l'an 4^ ce premier voyage de saint Pierre k Rome»
qne nons ne croyons pas pouvoir admettre.
(3) Lisez : prtEstigialorem,
(4) Ge mot, qui ^quivaut k assistcns, assidens, signifie ici esprit
JamiUer»
UBER SBCIJNDUS. SS5
aim reelam fidem nefaria hseresi priniam armanrit.
Porro oontra illum omnipotens Emrniimel imtgnem
militi» 811« magifttrtmi comimis dimicare pracparayit :
Simonem Fetrum dico^ cui Ghristus cla^es r^ni coe-
lestis tradidity et apostolorum principem^ Ecclesiseque
{Hnobam rectorem constitnit. Hic itaque Romam ye-
uiens, sfdendore veritatis et justitiae tenebras fabitatis
discassit; ibique dignus censor juste judicans^ xxT an-
noBp II menses, dies in^ sedit (i).
Cumque clarum Yerbi Dei lumen romanse urbi ful-
aimsei, et sermo Teritatis, qui per Petrum praedica^
Jbatur, omnimn mentes auditorum illustrasset^ eisque
in tantum placuisset , ut quotidie audientibus auditio
«^ non sufficerety Marcus apostoli disdpulusy innu-
sMris et quotidianis predbus coactus, EYangdium
«cripait, et quse illeverbo praedicabat^ hic scripto con^
^easity ac ad perpetuam kgentium coaamonitionem
jposteritati transmisit. Petrus Yero , ut per Spiritum
SmM^Uim rdUgioso se spoliatum furto comperit^ de-
lectatus est; fidem eorum per hsec^ deyotionemque
consideransy factum confimumt, et in perpetuum
legendam ecclesiis scripturam tradidit (2), epistolas
(i) Cest ropinioa commune dans F^glise, et encore profess^ k
Bomey qne saint Pierre a gonvem^ oette ^gUse pendant jHub de ▼ingt-
cinq ans. De l^ provient Fnsage de la formule si connne aditfla^
i chaqoe pape au monient de ton installation : Non videbis annos
Fetri, Malheurenaenient, il n'y a rien de moins authentique ni mdme
de plui £icile k r^futer que ce long s^jour de saint Pierre k Rome. Ge
qui parait probable, apr^ un examen attentif , est qn'il j anra fait
un pKmier Toyage en 58 , et qu'il 7 sera revenu en 65.
(3) Ceit ne tradition re^e dans FEglise, que saint Marc a ecrit
son £vittgile d'apr^ ce que saint Pierre lui avait racont^ des actions
et des paroles de J^sus-Christ; mais comme cet Evangiley beanconp
230 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
quoque duas^ quae canonicae appeUantur (t). Hic teHH
poribus Tiberii Ccesaris, Gaii Galigolse, Glaudii et
Neronis, in yinea Ghristi viriliter laborayit, egregios-
que discipulos educayit; virtutibns et eruditione im^
butos per diversa loca destinavit : Marcnm Yidelicet
filiolum, discipulumque suum Aquileiae, postmodum
Alexandrise; Martialem LemoTicae, ApoUinarem Ra-
vennae ^ Valerium Treveris et alios plures ^ qui diyeiv
sis in locis multa in nomine Ghristi miracula feoe-
runty et plures maximosque coetus gentilium ad fidei
lumen pertraxerunt ^ atque sacri baptismatis unda
regeneratos^ in sinu piae matris Ecclesiae coUocaye-
runt.
Qiiondam Romae , dum plurimi fratres simul refi^
cerent^ Titus dixit apostolo Petro : Cum unwersia
te sahentur infirmi^ quare Petronillam paraljrticam
jacere permittis? Apostolus vero ait : Sic expedit
ei. Sed ne existimetur impossibilitas ejus incolumi^
tatis excusari meis sermonibusy ait ad eam : Surge,
Petronilla; nobis ministra. Statim sana surrexit
et ministravit. Ministerio autem expleto, jussit eam
redire ad gi^abatum. At ubi in Dei timore coepit esse
perfecta^ non solum ipsa salvata est^ sed etiam plu-
plos concis qae ceux de saint Mathiea et de saint Luc , ne npporte
que deux faits particnliers de peu d'importance qni ne se trouventpas
dans ces demiers, il est peimis de donter qu'il ait pnis^ k une sonroe-
qui anrait dii Ini foomir un bien plus grand nomfire de circonstancet
omises par les autres dvangdistes. Dans tous les cas , les d^ails donn^
a ce sujet par notre auteur sont compl^tement apocryphes.
(i) La premi^re des deux ^pitres de saint Pierre est d'nne anthen-
ticit^ qui n'a jamais ete suspect^e. La deuxi^me, au oontraire, n'a M
re^ue qu'avec doute par Orig^ne, Eus^ et saint Jdrome ; aiJUOiird'hav
elle est g^n^ralement admise.
LIBER SECUNDUS. 237
rimis in meiius suis orationibus sanilatem recupe-
ravit (i).
UL Insignis athleta cunctipotentis Adonai Faulus^
vas electionis^ doctor gentium^ praedicator veritatis,
qui throniim inter apostolosmeruitduodeciikium possi-
dere (2)^ et in paradiso raptus arcana yerba^ qiiae non
Kcet homini loqui ^ audire , vere digne est glorifican-
dns, et a fiiiis Ecclesiae yeluti solers paedagbgus jugiter
honorandus. Hic Saulus, id est terUaiio hebraice^ dic-
tus est; eo quod in tentatione sanctae matris Ecclesiae
prius versatus est. Postea, mutato noraine^ de Saulo
Paultts f id est ndrabilis, dictus est ; miroque modo de
rapaci lupo mitis agnus factus est. Latine autem Pau-
Ins quasi pcuvus dictus est. Unde ipse palam de se tes-
tatus est : Ego sum minimus apostolorum.
(i) Nons n^entrerons pas dans une discnssion d^taill^ de cette
l^gende de saint Pierre, qui n'est, sauf les trois demiers paragraphes,
qn'an eztrait assez fidele du livre apociypbe des HecogniUons , dont
noos Tenons de parler. On place ordinairement en Pann^ 36 la fon-
dation de T^glise d'Antioche par cet ap6tre. Nons yenpns d'exprimer
notre opinion snr son pr^tendu voyage k Rome d^ 4^. Ge qai parait
plosconstant, c'est la date de son martyre, que Pon place le 39 juin 66.
Quant k i'historiette de sainte P^tronille, tir^ des actes apocrypbes
de saint N^r^ et saint Achiilee, et 4 la mission , par saint Pierre, de
saint Martial k limogcs, de saint Marc k Aquil^ , de saint ApoUioaire
k Rayenne, de saint Yal^re k Tr^es , ce sont encore des sappositions
deponrvues de toute authenticit^.
(a) Notre auteur s'est exprim^ ici d'une mani^re inexacte et cQntra-
dictoire avec ce qui precMe, en pr^sentant saint Paul comme le dou-
zi^me apotre. Nous avons vu ci-dessus que long-temps avant sa conver-
sion , ie nombre des apotres avait et^ compl^te par la d^signation an
iort de saint Mathias. A la v^rite , saint Panl fut , avec saint Bamab^ ,
consacr^ apotre des gentils par l'imposition des mains, en 44» ^ An-
tiocbe ; mais il n'y a rien de commun dans cette mission avec la cat^-
gorie des douze apotres proprement dits.
i38 HISTORIA EGGLESIASnCl.
Ortw est de tribu BenjamiD^ ez pliariMris pliarH
saeus , Tarso Giliciae natus y Jerosoijrmis a paeritia mi-
trituf , et in kge Dei a Gamaiide eraditiis. Hic secmido
post ascensionem Domini anno , dum plaa justo pa*
temarum traditionum aemulator existeret^ ideoque in
Ghristianos admodum sseYiret^ et cum prinoipis saco^
dotum epistolis in Damascum iret , ut omnes ibi Chris*
tioolas trucidaret, appropinquans urbi, subito insolila
luce circumdatus, atque coelesti Yoce Domini Jesu ex
imptnHo correptus, salubriter ad terram corruit,
amissaque pristina feritate surrexit ; et in Damascum
a comitibus itinoris perductus , tribus ibi diebas im-
pos sui deguit. Deinde jubente Deo post tres ab Ana*
nia dies visitatus^ fidem^ quam impugnaTcrat, siisee»
pity et baptizatus eamdem Judaeis et gentibus andader
praedicavit; incipiensque ab Jerusalem , usque ad Oljr-
ricum et Italiam, Hispaniasque (i) processit, ac no-
men Ghristi multaioun populis gentium, quibos mm
fueratdeclaratum^ manifestavit.
Lucas Evangelista , Pauli comes et laborum parti-
ceps , de ipso usque in finem diligenter digneque lo-
cutus est; et ejus praecipue gesta, omissis aliis, sid^
tiliter prosecutus est. Arator quoque , sanctse romantt
ecclesiae subdiaconus , secundum inde Librum edidit,
heroicoque metro Apostolorum Actus deyote cecinit,
et Pauli agones et tolerantiam, naufragiumque retu-
lit. Quaedam factorum ejus inde breyiter excerpta in
(i) On ii'a point connaissance qne saint Paul ait compri» Plllyrie ni
FEspagne dans ses pr^ications. 11 annonce, k lav^rite, rintentkm
(Epttre aux JRomains, xt, 34 et 28) d*aller porter la foi dans cette
demi^ contr^ ; roais rien n'atteste qa'il l'ait ex^cnt^.
UBER SECUNDUS. S39
prfleoedentibus annoUiYi ^ quorum hic non me taedet
iteram ad laudem Greatoris reminisci.
Saulu3, qui et Paulus^ Spiritu Sancto admonente
aegr^tus, Paphi praedicavit, Elymam magum yerbis
fidei reaistentem jusau c^BcaYit, et proconsulem Pau^
iQm ad fidem conyerlit. AntiochiiB synagogam ingres-
stH^ manu silentium indixit; ibique qualiter israeli<-
tia plebs de iEgrpto per mare exiit , et de diTersis
Kirabilibus , quse in deserto facta sunt ^ locutionem
£Bcit. Alio quoque sabbato passionem Ghristi et resur-
iiaciionem commemoraYit, propheticis assertionibus
alkg^vity et plurimis credentibus Ecdesiss gregem aug-
mentaTit. Lystris ciaudum ex utero matris , intenden-
tem (i) verbis Dei, curavit , et ex veteri superstitione
Eycaonios sibi sacrificare volentes , scissis vestibus et
Gacnnda ratione prolata^ compescuit. Post multa in
prapdicatione certamina , qusestionem a Judseis bapti-
ntia pertuiit , ne credentes ex gentibus baptizarentur
prinsquam circumciderentur. Paulus ei^o legationem
fidblium Jerusalem detulit , Petrum et Jacobum , alios-
qae seniores consuluit; eorumque diffinitionem per
epistokm retulit, ut abstinerent se ab immolatis simu-
lacrorum et sanguine et sufibcato et fornicatione.
Philippis a puella phytonissa(:2)spiritum immundum
expulit^ et ejecto dsemone, qui responsa inquirenti-
bua dabaty aYidos quaestores pretio divinationis pri-
vavit. Unde ab eisdem accusatus, et praecepto primo-
mm urbis in carcerem missus, noctu ad Dominum
(i) Iniendens est pri» ici dans le aens d^audiens. Cest de ce mot,
pris djins cette acception, qu^est Tenu le verfae fran^ais eniendre.
(a) Liaei : pjrthonista.
240 HISTORU ECCLESIAStlGA.
lucis orando clamavit ^ et benignus fidelium suSraga*
tor illum celeriter exaudivit. Nam tenrae mota fiictOi
omnium Tincula soluta sunt; et carceris custode com
suis baptizato, servi regis Sabaoth Faulus et Silas
liberi abire permissi sunt. Faulus Athenis praedicans^
seminiverbius a populo cognominatus est , et sic ido-
neo ab errantibus vocabulo appellatus est; e ODJos
verbis fons vitae perennis sitientibus oriebatar, et sa-
lutis semen omnibus suscipere desiderantibns gratis
spargebatur. Cum epicureis et stoicis philosophis de-
cerUvit, verumque Deum, quem Cecropidae ignotnm
Deum nuncupabant^ eloquenter eis annuntiavit. Dio-
nysius Areopagita cum Damari uxore sua credeiis bap^
tizatus est^ et Paulo inter praecipuos propter sapientis
justitiaeque praerogativam amicos associatus est. Hic
postmodum, ut Aristides Atheuiensis asserit, episco-
pus ab eodem apostolo Atheniensibus ordinattis est^
et post multa virtutum insignia insigni martjrio co-
ronatus est (i). Inde Pautus Corinthum venit^ Aqui-
lam cum Priscilla uxore sua prsedicantem invenit,
apud quem degens , scenofactoriam artem , in qua pe-
riti erant^ exercuit. Ibi Christus illum admonuit, ne
prsedicarecessaret, eoque fideliter obsequente, multi
conversi sunt.
Ephesi duodecim viris, quos Paulus in nomine Do-
mini baptizavit, Spiritus Sanctus replens varias mox
(i) 11 n'est Dullement prouvc que Damaris ait et^ la femme de saiot
Denis TAreopagite, et le texte de saint Lucest meme peu favorable a
cette opinion. Tout ce qu^on sait de certain sur saint Denis, par le
temoignage de son homonyme de Corinthe, est qii'il a M Mxjat
d'Ath^ftes. H parait constant aussi qu'il a soufiert le martyre.
LIBER SECUNDUS. 241
linguas tribuit. Ibi dnm Paulus diversis morbis lan-
guentes curaret in nomine Domini Jesu^ s€iptem Judaei,
Scevae principis saqerdotum-fiiii, daemoniaco manus
imponere praeBumpserunt , conjurantes per nomen
Domini Jesu , quem prsedicabat Paulus. Daemon yero,
per obsessum hominem , Jesum et discipulum gus
P^ulum palam recognoYit. Super infideles autem exor-
cistas jepente irruit et laceratos eflfugavit. Multi
Ephesiorum, audita prsedicatione Teritartis^ credentes
boptizati sunt; et aliqui curiosorum magicos libros
incenderunt^ qnorum pretium quinquaginta millia de-
mriomm^aestimairerunt. Ita fortiter -verbum Dei cres-
<9ebat et confortabatur ; et fidelibus in gratia Dei cor-
roboratis, impiorum pars tabesoebat et dcmftinddNitur.
Faulus autem Timotheum et Erastnmili Mac^edoniam
misit; ipse vero ad tempus in Asia remansit (i).
Demelrius ai^entarius videns Ephesios, docente
P^nlo, aedesDianse deseruisse, dc^ensque lucrum suae
artis , dum simulacra damnareplur, in nihilum re-
diisae^ complices convocavit, communem querimo-
niam enodavit, et clamosam vulgi seditionem conci-
tavit. Unde in theatrum demens turba cum furore
cucurrit^ Gaium et Aristarchum Macedones Pauli co-
mites rapuit; sed strepitus insanorum in semet con-
fusus nihil praevaluit (2).
Paulus^ accitis fratribus, cum exhortatione valedixit,
et inde, ut in Macedonlam iret, iter iniit. In Graecia
tribus mensibus mansit. Comites autem ejus fuerunt
Sosipater Birri Beroeensis •^ Thessalonicensium vero ,
(1) AcL apost. xtt, 1-22. (^.) — (2) Ihid, xix, 25-4o. (S^-SS.)
I. 16
242 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
Aristarchus^ Secundus^ Gaius^ Derbeus etTimotheiis;
Asiani qaoqaep Titicus et Tropkinius. Paulus cnm
Luca post dies doymomm a Philippb ad Troadem in
diebus quinque nayigando venit , ibiqne did>ns sep-
tem deguit« Una sabbati , cnm plures ad frangendnm
panem conyenissent^ et prolixnm aermonem Panli,
qui profecturus erat in crastinumi usque in mpiliat^i
noctem auscultassent , Eutychus adolesoens auper fe*
nestram sedens^ somno gravatus de tertio ooenacnlo
deorsum cecidit^ sed precibus F^uli resuscitatus, cunc^
tis qui hoc viderant gaudentibus revixit (i).
A Mileto Faulus mittens Ephesum, majores naUi
Ecclesifie vocaviti et plurima eis ad salutem aiiimamm
commoda repligavitj finitoque sermone» posiliage*
nibus suis^ cum omnibus iUis oravit. Magnns antenk
iletus omnium factus est, et osculatis fratribus^ ad
navem Paulus ab eis deductus est. Ingressus navem ^
recto cursu navigando veuit Choum, inde Rhodum,
PataramquCi et per Syriam^venit Tyrum; ibique cnm
fidelibus amicis in Christo vii diebus pmnansit. |)einde
de Tolomaida (a) Ceesaream venit ^ domumque Philippi
Evangelist^i cui quatuor erant filiae virgines prophe-
tantes f intravit (5).
Tunc Agabus propheta illuc a Judaea supervenit, et
zona Pauli pedes et manus sibi alligavit^ atque pakim
(i) Aci. apost, XX, i-ia. A rexemple d'Orig^ne, notre autcur donne
te nom de Sosipater aa personnage que saint Luc appelle 5>opater. II
le fait fiis de Birras an lieu de Pyrrhus; de Caiut de Derbe, il fut
dou^ personnages ; enfin , il ecrit constammcnt Titicus pour Tycbicus.
(2) Lisez : Ptolemaida,
(5) Act. apost. XX, i3-xxi, 9. II s'agit ici de saint Philippc, diacre,
qii^il ne faut pas confondre avec Tapotre da roeme nom (58.)
LIBER SECUNDUS. 243
per Spiritum Sanctum praedixit quod Panliim in Je-
nmalem Jiidaei sic alligarent, et in manus gentinm
traderent* Flentibus cunctis , et rogantabus ne asoen*
deret, Fanfais dixit : Ego non solum dlUgari^ sed et
moti in JerusaUm paraUis swuy propier nomen Do^
mimJesa(i).
Fretiu itaqne fidei constantia Jerosalem ventt^ Ja«*
oobo aliiaque senioribns enarrayit quse Deus in getiti*
bns per ministerinm ipsins fecerit. At illi cum aildis*
aent couTersionem gentium, magnificaverunt Deum
creatorem omnium. Deinde Paulus causa purificationis
in templum intravit , et mosaicee legis cserimonias per-
aoWcre ooepit 9 ut aemnlatoribns patemae legis omnium
oocafiionem scandalomm demeret , et Judeeus Judeeis
&ctn0 , sic omnes lucrifaceret. Judeei anlem ^i de
Aaia enmtiUt enin in templo videmnt, malivolis da-
moribns omnem populom concitaverunt, eique ma-^
nu8 fnjecerant^ Tota civitas commota est^ et concuTi'
sio populi fiida est. Paulum itaque aj^rehenderanti
ertra templum traxeraut , statimque januas clause*
ront, et ipsum percutientes , occidere quaesierunt.
Claudius Lysias Iribunus cohortis , ut urbem subita
tnrbatione confiindi studivili assfuuiptis militibu$ et cen-
tarionibns statim ad iHos decurrit; Paulum vero, ne
interficeretur^ vi eripuit, itijectisque duabus catenis
iriuctum de tnmultu extraxiti et quis esset vel quid fe-
cisaet, interrogaturusi in castra induxit. Annuente tri-
Imno , Paulns in gradus ascendit, et hebraice loquens,
certam seriem oonversionis suse delexit et conversa-
(i) AcL aposU XII, io-r3. (58*)
244 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
tionis prius in Judaismo^ et postmodum ih gratia
Christi rationem optime reddidit. Admodum iUo aa-
pienter loquente^ Judaei vim verborum ejus non fe-
rentes^ vociferati sunt, et furentes clamaverunt : Tidle
de terra ejusmodi; non enimfas est eum vii^re. Tri-
bunus ergo jussit eum in castra induci et flagellis
cffidi atque torqueri. Tunc Paulns astanti sibi oentu-
rioni ait : 5i hominem romanum, ei indemnaium
licet vobisJlageUare? Tribunus itaque postquam res-
civit quia civis romanus esset^ timuit quod eum
ligasset (i).
Postera die Paulus in concilium prodiictas est, et
stans in medio rationabiliter pro se locutus est. Ana-
nias autem prlnceps sacerdotum praecepit astantibus
%\h\^ percutere os ejus. Tunc Paulus ad eum dixit:
Percutiet te Dominus , paries dealbate/ et tu sedehs
judicas me secundum legem, et conlra legemjubes
me percuti^ Astantes vero dixerunt : Summum sacen-
dotem Dei maledicis? Dixit autem Panlus : Nescie^
hamyfratresy quia princeps esset sacenlotum. Scrip-
tum est enim : Principem populi tui non maledUces {pt).
Sciens Paulus quia una pars esset sadducaeorum , et
altera pharisaeorum ^ exclamavit in concilio : f^iri
frairesj ego pharisceus sum , filius pharisceorum. De
spe et resurreciione mortuorum. ego judicor. His dic-
tis^ dlssenslo inter partes facta est et multitudo SO'
luta est. Sadducaei autem dicunt non esse resurrec-
tlonem^ neque angelum^ neque spiritum; pharisaei
vero utrumque coufitentur. Quidam pharisaeorum
(i) Act. apost. XXI, i^-xxii, 29. (58.) — (2) Exod. xxii, a8.
LIBER SEGUNDUS. 245
pugnabanty dlcentes : Nihil mali inQerdmus in ho^
mine isto; quid si spiritus locutus est ei, aut ange"
lus?\^\Vxr cum magna dissensio facita esset^ tribanus,
tlmens ne Paulus ab ipsis discerperetur, auxilio mili-
tum de medio eorum rapuit et in castra induxit (i).
Sequenti nocte assistens ei Dominus ^ ait : Constans
esto; sicut enim testificatus es de me in Jerusalem,
sic te oportet Romce testificari. Facta die y Judseorum
plus quam quadraginta ad principes sacerdotum et
seniores accesserunt , et Toto se constrinxerunt quod
Donmanducarent neque biberent^ donec Paulum^ dum
ad concilium adduceretur^ occiderent. Hoc ut tri-«
bnnus per fiUum sororis Pauli cognoTit, insidias im-
piomm callide delusit. Nam tertia noctis hora vinc-
tum cum cc militibus et xxx equitibus ac cc lan-
ceariis Cassaream misit , et causam ejus Felici praesidi
litteris insinuavit. IIluc itaque perductus^ in praeto-
rio Herodis custoditus est , et post quinque dies ad
ooncionem productus est. Ananias sacerdos cum se-*
nioribus Jndaeorum adfiiit, et Tertullus orator accu-
sation^ in Paulum insidiose deprompsit. Paulus,
annnente prseside, breviter respondit, prudentique
responso protinus objecta confutayit. Felix praeses ^
donec tribunus descenderet, illos distulit, et centu-
rioni bene habere Paulum praecepit. Post aliquot dies
Felix cum Drusilla uxore sua, quae erat Judaea, ve-
niens y Paulum vocavit y et fidem , quae in Jesum
Ghristum est^ ab eo audivit. Disputante illo de justi-
tia et castitate, judicioque futuro , Felix contremuity
fi) Act, nposl. XXII, 3o-xxiii, lo. (58.)
346 HISTORU ECGLESIASTICA.
et sperans ab eo pecunias obtinere^ frequentei* iUum
accersiit. Biennio expleto, Porcium Festum Felix
successorem aocepit; et Jodaeis gratiam praBstare yo-^
lens» Paulum in Tinculis rdiquit (i).
Non multo post Festus Csesaream descendit , et
Paulum accusare Judeeis prfficepit. Illi vero mnltaset
graves eausas ei objeoerunt» quas probai*e non po-
tuerunt , Paulo ralionem reddente : Quomam neque
in legem JueUeorum, neque in Templum, neque in
Cassarem quicquam pecca^i. Tandem pro insidiis
Judaeorum et targiversatione judicis^ qui eis &¥ere
molitus est» Caesarem appellare compulsus est. In
concione coram Agrippa r^e et Festo prseside pro-
ductus est, et extenta manu, rationem reddens de
vocatione sua et fide Christi , sat eloqoenter oontesta*
tus est. Denique cuncti prudentiam ejus admirati snnt,
et semoti optimates ad invicem dixerunt : Nihil morie
aut vinculis dignum quid/ecii homo isie^ DimiaipO'
ieraij si non appellassei Ccesarem. Igitur Julio cen-
turioni cohortis Augusta^ traditus est, et Aristarchos
Macedo cum Luca comitatus est. In nave cclxxvi
animaefuerunt, et tempestuosam ac valde periculosam
uavigationem per xiv dies pertulerunt, quibua nec
solem, neque sidera viderunt; neque cibum, quia
omnisspessaiutisablata ei^t, sumpserunt. Paulus enim
hiemare in Creta persuaserat , sed consilium et cona-
tus gubematoris et uaucieri praevaluerat. Quibus cen«
turio cum militibus magis acquieverat. Praeceps ita-
que festinatio hiemales procellas temere subiit» et
pene omnes, nisi merita Pauli subvenissent, demer-
(i) Act, apost. XXIII, lo-xxiv, 27. (58-6a.}
UBER SEGUNDUS. i47
sit. Mimii>s ^juippe metus et labores passi sant , dum
Sjrtes (i) inciderent , et navis armamenta diampta
csaent, eademqoe propriis nUinibus et triticmn, et
alia quse piqipim onerabant , projecissent* Inter haec^
angdus Domini astitit Ptiulo, dicens : NoU iimere,
Paule; Ccesari ie oporiei aasisiere; ei ecce donai^it
iibi Deus omnes qui navigani iecum (2).
Post naufiragium^ cum smmna difficnltate ad insulam
lli^lene appuki sunt , eisque barbari magnam huma-
nitatem impenderunt ; accensaque pyra , propter inn
brem et fiigus, re£ecerunt* Ibi dum Paulus foco
sarmenta ingereret , et vipera pree calore procedens
manum ejos inTaderet , baii)ari hoc intuentes homi-
cidam iUum asseverarunt , et mox moriturum sine
dnbio arbitrati sunt. Ipse vero tiperam in ignem
jactavit, et mirantibus cunctis nihil mali pertulit (3).
PaUius princeps insul» jactatos illuc triduo be^
oigne «»4it. P^as Tero U patmn Pnblii febriba.
et djssenteria vezatnm intaravit; et cum orans ei
manos imposuisset, salvavit. Alii quoque insukni^
qui infirmabantur, acceddi>ant ad eum et curaban-
Inr. Multis ergo naufragos honoribus pro Pauli m^
ritb honoravemnty et navigantibus quae necessaria
erant imposuerunt. Post tres menses^ in navem Alexan*
drinalny qnae in insula hiemaverat, ingressi sunt,
Deoque dtteente, non multo post Romam venerunt»
et qnidam ex fratribus^ adventu Pauli comperlo^
gratulantes occurrerunt. Ibi Paulo sibi manere cum
(1) Lmz : in Syrles.
(a) Acl. aposi» xxv, i-xxvii, 24. (60.) — (5) Ibid, xxvii, 25-
HVlll, 6. (60.)
248 HISTORU ECGLESIASTICA.
cusUxliente milite permissum est ; et post tridmii ^
convocatis primoribus Judaeorum; de captione raa^
ct de malis quae a fratribus in Jerusalem perpeBad»
fueraty conquestus est. Deinde de vera fide, que^ib
Jesu Christo est , fideliter locuttis est. Biennio totoin
suo conducto mansit, Deique regnum omnibus pi«-
dicavit, et ea quse suntde Domino Jesu Ckristo cam
omni fiducia sine prohibitione docuit (i).
Huc usque secutiis sum de Actibus Apostolormn
narrationem sancii Lucse Evangelistae , qui diniisn
aliis refert Paulum Romam venisse/ ibique biennio
verbum Dei nemine prohibente praedicasse. Secando
quippe Neronis anno Romam introivit , et apud eum-
dem , cum adhuc in initiis lenior esset , sese ddfendit;
Deoque confortante , de ore Neronb , quem trcpioe
Leoneifn nominat y liberatus, inde exiit, et ad occi*
duas gentes usqne in Narbonam Gailiae urbem per-
rexit. Ibi nimirum , ut fertur, basilicani oonsimxic,
et in honorem Machabeeorum martjrmm dedicavit;
ubi adhuc apparet in maceria de oleo crucis signura,
quod idem apostolus pollice caraxavit Deinde Paulum
discipulum suum pontificem ordinavit et eidem uibi
destinavit; qui multum in bonis operibus laborans,
beato fine vitam consummavit (:i).
Sic et alii plures in Ecciesia Dei mire fulserunt^ qui
per beatum doctorem gentium in fide catholicft insti*
tuti sunt^ et in cathedra magistraii ad r^endum po-
(i) j4ct, apost, XXVIII, 7-3 1. (6i-63.)
(i) Ce nc sont ni saint Paul ni Tun de ses disciples imiDMiats qai
ont fonde Teglise metropolitaine dc Narbonne, mais un pertoimage
du inemc nom , faisant partie dcs sept evoques cnvoyes dans les Gaules
N<'rs 25o, ainsi quc nous Tattcstc Grcgoirc dc Tours.
UBBR SEGUHDUS. U9
dbmkDei per diyersaloca prudenter dispositi isunl.
lam liQCU^Bilhjmife y Titus Cretse, Carpus Troadce ,
i^imoliieus el Archippus in Asia, Trophimus Arelatiy
tattatimus Ephesi , Soslhenes Corinlhi , Titicus (i)
Saphi f Dionysius Areopagila Athenis ^ Epaphras Co-
Msis el • Eraslus Philippis rele ' fidei (:2) ezpande-
mit p ethnicosque coetus de lenebris ignoranliBe f
elali pisces de profundo pelagi ^ ad lumen Terilatis
iertraxerunt. * Justitiae quoque semilam sicul alios
ocoerunl , sic in verbis el actibus suis lenuerunt*
(omina ergo eorum in libro Titae adscripla sunt^ el
qpienliam eorum alque laudem. omnes populi pro-
imtiabunt.
Amodo dignum est ut de Iriumphali morle . sano-
jrnm loquar, el seriem narralionis ez patmm. docu-
lenlis veraciter prosequar : qualiler gloriosi.princi-
e» terrae yexillum veri Josue nobililer ferenles
qfiromissionis terram obtinuerunt^ et quomodo in
ila sua sese dilexerunt^ ita et in morle separati non
iBt,' sed uno spiritu ardenles , conlra Neronem Gae-
(i) Usez :. Tychicus.
(a} Saint Tropbime, disciple de saint Panl, n'a rien de commun
ftc ton homonjrme , ^eqoe d^Arles, Vun des sept prelats dont nons
9MXM de parler. Notre autenr a encore commis plnsieurs autres er-
nn dn meme genre dans ce passage. Ainsi , saint Loc a bien par-
nra la Bithynie, mais sans s'y (ixer. Saint Carpe et saint Sosth^nes
itM de simples ditciples de saint Paul, sans mission particnli^ ni
igwt^ ecd^astique. L'^pi8copat de saint On^ime k Eph^ nVvt
nd^cpie sur la confnaion dn disciple de Fapotre avec un ^veqne con-
mporain de saint Ignace en 107. Tychique ne fut point envoy^ k
iphof, mais snccessivement k Colosses et k Eph^. Enfin, tont ce
i'oii sait concernant Eraste , cst qu'ii occupait Tempioi de tresorier
nne villc (probablcment Corinlbe) quand il s^attacba a sainl PauL
250 HISTOm ECOJESIASnGA.
sarem et Simonem magum Rom» certMHnakf miKh
que die hoste devicto , ooelestia rcgna petiermit*
Maroellus igitor Romanos Marci praefecti filina , a
Petro apoitolo baptizatus , sanctis martjribns Nered
et Achilleo ,- qui dum pro fide Christi in Pontiana
Insula eKularent, ibique contra maleficos Furinm et
Priscum f Simonis magi discipnlos , invictts asseitMK
nibos ▼eritatis quotidie dimicarent , in epistola scrtbit
penrersitalem Simonis magi et innocentiam Pelri (t).
Refert siquidem quod quadam die, dimi Simon FMram
argueret, et magum diceirety populumque romamBBt
in ejus odium excitaret , subito Tidua cum ingettti
turba transibat, et clamosis Yocibus cum lucta uiti^
cum filium sumn efferebat. Tunc Petirus ait assactta-
toribus Simonis : Accedite ad feretrum ei d^nmiie
moriuumi Qui vero suscitas^erit eum, hujus verd
fdes esse credatun Quod cum fecisset populi0|
dixit Simon : Modo si suscitoA^ro illumj inietfi*
cietis Petrum? Turba respondit : P^i^um incende^
mus eum. Tunc Simon invocatis dsemoniis^ ministe-
rio eorum coepit agere, ut moveretur corpns. Quod
populi yidenies , coeperunt clamare in laudem Simo-
nis et in perniciem Petri. Petrus autem vix impe-
trato silentio , ait ad populum : Si vii^itj loquatur^
atnbulet, accipiat cibum^ revertaUir ad domum suam*
(i) La relatioQ apocrjphe du martyre de saint Pierre d de taiBt
Paul a M pabliee par FloreDtinitis, dans ses NoUe in Martjrroiogum
velus Hieronymi nomine editum. JNotre aateur lai a iait planenn
«imprunts un peu plus loin , ainsi que nous aurons soin d'en faire la
rcmarque. Mais cc paragraplie et unc partie du suivant ont ^t^ puis^
dans unc aulrc source : la lcgende dc saint Nercc ct saint AchiU^i
ytcl. SS. mcnsis maii, ni , p. 9 ct 10.
UBBR SECamVS. 951
AUoqmn , sciaiis vos falU a Simone. Populiis Tero
ima Toce clanuiTit : iVii^i hoc Sinum fecerit y pamam
padatur quam Petro imposuit. Simon autem fin-
g6nft ae iralum ^ fugere petiit. Sed populos eum com
ingenti exprobratione tenuit. Tnnc Petrus expandens
manns suas ad coelum, dixit : Damine Jesu Christe^
qtU nobis discipuUs tuis dixisii : Ite, in nomine
mio deemonia ejiciie , infirmos curate , mortuos sus^
dkUe, exciia puerum istum, ut omnis hmc turba
agnoscai quia iu es Deus, et non esi alius preeter
te, qui cum Paire et Spiriiu Sancto viifis et regnas
in eofcula sieculorum, amen. Puer autera exsurrexit ,
ek adorana Petrum dixit : f^idi Dominum Jesum
Christum jubeniem angelis ei diceniem : Ad peti^
tionem amici mei Petri resiituatur orphanus uni^
cue mduoi matri suas. Populo autem una Toce da-
mante : Uruis est Deus, quemprasdicaiPeirus, Simon
Iranafigui-aTit ae in canino capite , et coepit fii-
gere. Porro y plebe illum retinente , et in ignem mit-
tera Yolente ^ Petrus in medium se misit ^ ipsumque
liberavit. Magister , inquit , noster nos docuii ut
pn^ malis bona reddamus. Eyadena itaque Simon , ad
Biarodlum , quem jampridem seduxerat , yenit ; im-»
miinenMjue canemi quem yix ferrea catena yinctum
tenebat, in iogressu ligayit. f^ideamus, inquit, si
PeHrus, qui solitus est venire €ul te, poterit ingredi.
Deinde post unam boram Petrus venit ^ fiaictoque
cmcis signo, canem soWens, ait : f^ade ei loquere
Simoni : Desine ministerio dcemonum decipere po--
pulum, pro quo Christus fudit sanguinem suum.
Marcellus autem lauta mirabilia videns^ ad Petrum
cucurrit ^ et genibus ejus provolutus , in domo sua
^i HISTORIA EGGLESIASnCA.
illum excepit , Simonem vero com dedeoore expulit.
Ganis autem blandus omnibus efiectns est ^ Bobm
vero Simonem persecutus est. Quon cum misisiet
subtus. se , currente Petro et clamante : PnBdpiO
tihi in nomine Domini nostri Jesu Christi^ ut mm
figas morsum in aUquam partem corparis efus,
nullum quidem membrum qus oontingere poinit,
sed ita morsibus yestimenta ejus attrectayit, nt niiUa
pars corporis ejus tecta remaneret. Omnis aotem
populus, et praecipue pueri post eum simul. cnm caoe
cucurrerunt, eumque cum ululatu quasi lupum mn-
ros civitatis ejecerunt. Ille vero hujus pudoris oppto^
brium non ferens , per unum annum nusquam com-
paruit. Postea Neroni Gaesari innotuit^ hominisqne
maligni amicitiis pqor pessimo copulatus inhaesit.
Appropinquante termino apostolici certaminis, ap-
paruit Dominus Petro apostolo per visionem , dioens :
Simon et Nero pleni dcemoniis adQersum ie cogi"
iant, Noli timere, quia tecum ego sum^ et dabo
tibiapostoli Pauli solatium, qui cras Romamingre^
dietur. Cum quo post. septem menses simul habe^
bis.conira Simonem beUum. Et postquam mcmi^
tis et dejeceritis eum et deposueritis in infemum,
simuL ad me ambo . venietis victores. Quod et fao-*
tum est. Nam alia die yenit Paulus. Qno ordine se
viderunty et post vii menses cum Simone.conflictum
habuerunt, sanctus Linus papa enarravit , et omnem
textum passionis eorum grseco sermone ad ecclesias
orientales scripsit (i). Inde, sicut olim coepi^ qus^
(i) II s'agit ici dc Tccrit pseudonymc inlilulc : D. Lini pontificum
^rcundi de sui pnedrccssoris D. Pelri aposloU passionc fibcilits...^
LIBEft SECUNDU9. 2&3
dam* mihi libet- ekcerpere, et intermissa Terborutn
oopiosa prolixitate, gestarnm compendiosam seriem
remm Gongerere.
• : Audito qiiod Panlns Romam yenisaet, Petms valde
ffmsvimt; et statiin exnigens, ad eum peifrexit.
Bfntuo antem ae Tidentes> prae* gaiidio fleremnt; et
in amplexibtts - suis diutissime morati , in vioem se la-
crjmis infudemnt. Deinde tantis yerbi'Dei {medica-
loribtis pars maxima populorum credidit, nec eisve-
sana- concio Judasorum- vel gentium palam resiatere
poftnit^ qnibus abiindantiam tbtius sapientiae Spiritus
dmna^aflSinenter infndit.
' Innumerabiles populi dum conYertuntnr ad Domi-
mim per Pelri praedicationem ^ contigil etiam converti
Libiam Neronis uxoi^emy et Agrippinam Agrippas
pnrfecticonjngem; ita ut a latere saanun « marito-
nim anferrent/et pudicitise pro aetemi regb amore
stnderent.
. Panlus quoque multiplici gratia resplendnit , et orbi
remano signis et prodigiis et doctrina muita, mirabi-
iique sanctitate admodum innotuit (i). Extra nrl>em
hortnm publicum sibi conduxit , ibique cum Luca et
Tito, aliisque fidelibus de verbo vitae tractavit. Inte-
rte coepit maximam multitudinem colUgere^ Deoque
jnvante , fidei per eum adjiciebantur multse animae ; ita
Fiem de passione D, Pauli UbeUus alter, Notre auteur n'a fait usage
dans son r^it que de cette dcmi^re partie. (Yoyez BibUotheca Pa-
irum maxima , t. u , p. 1-67.}
(i)' A partir de oette phraae, le paragraphe est empnuit^ k la legende
dont nous venons de citer le titre. Lc paragraphe prec^dent ^tait au
contraire, ainsi que lessuivants, extrait de la relation attribn^e k saint
Marcel.
254 HISTORU ECCLESIASTICA.
ut per totam nriwni sotius prsodicationift et sanctitatu
ejus fieret, et fSuna per nniTeraam circa regionem 4e
iUo exiret, Multi de domo Caesaris ad enm ooDOom*
baiity.et audita pradicatioiie ejus in Dominuiti Jeinm
Gluistum credebant* Plnres etiam ex cubioulo Cc*
saris ad enm Teniebant , et &cti ' Ghristiaili miiitiam
deserebant, et intemo fenrcm aic inflamaHBti Christo
adhaorebant^ ut rursus ad militiam 8uam> vdl aid pa^
latium renerti noUentj aed gloriam yerae fidei et ritw
tutnm armis omnibus et diyitiis ac honoribns prsepo*
nerent. Ingens itaque diabolo quotidie angmentabatar
detrimentum, et fidelibus salubre gaudinm. Seneca
etiam institntor imperatoris adeo est iUi amicitia eopUr
latus, Tidensin eodivinam scientiam, ift sea coUo*
qttk> iUius temperare vix posset; quatinus.si'ore adoi
ittum aUoqui non valeret ^ (requcntibns datii et nof
oeptia.^istolisy ipsius duloedine et amacali cbUoqnio
atque consilio frueretur. Sic nimirum ejus doctrimi^
agento ^iritu Sancto p multipiicabatur et amabatnri
ut Uctte ibi:doceret^ et a multis Ubentissime -radin*
tur. Disputabaft siquidem cum ethniconnlti phikMak
phis et revincebat Judseos ; unde et magisterio lUini
piurimi manus darent. Qusedam namque scripta iUlm
magister Gseaaris coram eo relegit^ et in cunctis ad^
mirabilem reddidit. Senatus etiam de iUo non medio>
criter sentiebat.
Igitur dum sic divinus splendor per insignes apo-
stolos non solum Romanis emicuisset, sed etiam cunc-
tos , qul de diversis nationibus Romam f utpote caput
mundi, appetebant, iUustrasset; majores sjnagoga-
rum et principes gentium zelo amaritudinis commoti
sunt^ et turbidum vulgus in odium iUorum impiis
UBEfi SECUNDUS. tS5
herdgationibus concilaTaiuit. I^monem ergD magimi
leroni de palnlio procedenti pMlnlenmt^ et beatos
ipoilolo» £iiso eolpare stiidveruEil. Simon de Petro
■Alto cospife mala diosre, aaeereiis emn magmn et ae-
liMtorem e80e# Homines eidem prari credebant^ et
UhHkfaautorf qui pliatitaatiGa signa cjw stulte mira*
wriOT. Taciebat enim aerpentem aeremn moTeri ae,
it- Jb|ndeoa caiiea latrare^ atatiia& aereas ndere et mo^
mi) se amtem ourrere et sobito in aera yideri. Co»-
n Itfec Petrw infirmos Tcrbo corabat f csecos orando
Ihiroirtahat ^ deemonia aolo jussu f ugabat. hiterea' et
paoamortuos suscitabat, et onuies qnas poterat a
Mtsima magi soeielate subtrahebat. Ompea ergo reb-p
;pdeiTiri magum execrabahter». scderosi e contra com-
iliioea ejus iako Petrum: teslimonio criminabantur»
Caa4eEi hujwmodi seneao ed Neronem Tenit^ et St^
mm^jmffm M ae «gnrii pr«cepit. Ing»»». iUioo
9pa|R^ , intuentes iudi^rOiiiefc ante Neronem effigies
qMdwe,^ ita ut subila ficret puer efc po6lea< aenior>
dtera vero hora adolescentior. Sic per multas figuraa
mnipleniodtaboli baechabflitur(ft)ir £| haek^Tidens im-
ptrMOTf . buoc esse Det f^liumorlHlarabitiir. Tuno seduii>-
tOrofiaago cum sui$ eortipAicibus apoatolos ackmsante,
Olero jusait PeUrum et Pauhim featinanter adduci ad se«
AJUn ?ero die apostoii et magus ooram Cacsare dia-
oaptayerunt, et diyersay ut vi^ridica narratio pandit^
ab illis prolata sunt, Nam discipuli verttatis TJBra
prompserunlf magumque furem et sceleralum in om-
(i) Au liea de ce mot, on lit dans la relation attriba^ k saint Hlar
qqI : jactabtUur.
356 HISTORI A EGCLESIASTICA.
nifaus detezenmt, ipsumque turpem et apostaticniti)
ne;80cordes ei obtemperarent^ ad sui damnationem
asseriiemnt. Gumqne Simon minaretur se misrarmn
angelosfsnos ad puniendum Petrum, Betms a Nerane
secreto petiit.ut juberet sibi panem^hordeacenm aflfenri
et. oGculte dari. Quo fisicto^ Petrus panem aocepit,
benedixit, fregit et submanica^sua abscondit^ atcpe
a mago jactante se Dei filinm este> quid fecerit instan-
tec inqnisiyit. Tunc Simon , indignatus quod secre-
tum apostoli non posset dicere ^ Tocifierando jussit canes
magnos. procedere , et Petmm> in conspectn CaBsaris
devorare. Ecce canes mirae magnitudinis protimis
appamerunt, et in Petmm impetum feoerant. IDe
vero genibus in terra positis^ ambas manus extmiditi
et panem quem benedixerat ostendit. Quem nt canes
videmnty subito nusquam compamemnt. Sic magns
omninm ludibrio manifeste patnit^ qui angelos in
apostolum Tenturos promiserat, canes exhibnit; sese-
que non divinos^ sed caninos habere angeloa mons-
trayit.
Tandon Simone mago in multis ratione ▼erbonun
ab apostoUs confntato , Nero jussit excelsam tnrreni
fabricari ex lignis in campo Martio. Altera ym> die
Csesar et senatus et equites romani^ omnisqne popii-
lus, ad spectaculum conyenerant; et apostoH , Nerone
jubente , adducti sunt. Tunc Simon turrim coram om-
nibus ascendit, iauroque coronatus sursum manns
extendity et in altum yolare coepit. Paukis flexis ge-
uibus coram omni popuio Dominum orabat; Petros
yero machinationibus Simonis intendebat^ et oppor-
tunum tempus diyinae ultionis secui^us expectabat.
LIBER SECUNDDS. 457
TaDdem (ideli socio ait : Paule ^ modicum capul
erige ei vide. Paulus vero lacrymis plenus caput ele-
Yavit, Simonemque jam in alto volantem vidit et
ait : Petrey quid cessas? perfice quod coepisti. Jam
enim vocai nos Dominus Jesus Christus. Petrus
antem contra Simonem aspiciens, ait : Adjuro vosy
angeli Satance, qui eumfertis in aere ad decipienda
hominum infideUum eorday per Deum creatorem
omniumy et per Dominum nostrum Jesum Chris^
trnn filium ejusy quem tertia die suscita^it a mor-^
imis, ui eum ex hac hora jam nonferatis, sed dimit-
taiis.
Clontinno in voce Petri ex alto dimissus^ in loco
qai Sacra via dicitur cecidit; et in quatuor partes
fractus, quatuor silices adunavit. Quae i*es usque in
hodiemum diem apostolicae victoriae testimonium ex-
hibuit. Tunc ad sonitum ejus, cum crepuit, Paulus
caput levavit, Deoque justo judici gratias egit. Nero
aatem ira magna plenus Petrum et Paulum in vinculis
teneri fecit. Gorpus vero Simonis tribus diebus , toti-
demque noctibus diligenter custodiri prsecepit. Puta-
bat enim quod tertia die resurgeret. Sed Petrus asse-
verabat quod in ceternum damnatus esset. Apostolis
in Spiritu Sancto tripudiantibus, Dominumque Jesum
flDagistrum suum palam confitentibus , Nero ira magna
repletus dixit ad Agrippam praefectum suum : Istos
homines irreligiosos necesse est perdere male; et
ideo ccurdisferreis acceptisy eos in NaumMihiam con-
sumi jube. Agrippa dixit : Non congruenti exem^
plo jubes eos perire. Quoniam Paulus innocens esse
videiury justum esi ut ei pro irreUgiositate capui
amputetur, Petrum autem , eo quod homiddium per--
u 17
258 HISTORIA £GGLESIASTIGA.
petraifii, jube in crucem lei^ari (i). Annuente Caesare,
doctores aeternae salutis statim a coiispectu ejus deducti
sunt et Faulino traditi sunt.
Faulinus^ vir clarissimus magisteriae potestatis, apo-
stolos Christi suscepit^ et in custodia Mamertini^ sub
manu Frocessi et Martiniani, aliorumque militum,
mancipavit. Ibi novem mensibus in carcere fuerunt,
et multos infirmos, qui ad eos Tenerant, ac dsemo-
niacos orationibus suis curaverunt. Denique cunctis ,
qui in custodia erant^ obnixe vociferantibus , et aquam
ab eis^ quia siti periclitabantur^ unanimiter poscen-
tibus , beatissimi apostoli Deum oraverunt ^ et ab ipso,
cui adhaerebant , celeriter exauditi sunt. Nam beato
Petro apostolo signum crucis in monte Tarpeio fa-
ciente, eadem* hora emanaverunt aquae de monte.
Tunc Frocessus et Martinianus , et omnes qui in cu»-
todia erant, ad pedes Petri apostoli prostrati sunt;
et xLvii credentes in Dominum baptizati sunt. Tunc
pro eis sacrificium laudis obtulit, et omnes dominicae
participes eucharistiaefecit.
Yisis itaque tot mirabilibus magistriani (2) Pro-
cessus atque Martinianus dixerunt ad apostolos : P^r-
gite quo desideratis , quia exoblitus Nero desperavit
de vobis. lUi autem satis a fratribus rogati ut egre-
derentur, post novem menses exierunt^ et per viam
Appiam ad portam pervenerunt. Tunc Paulus in urbe
(i) Tout ce paragraphe jusque-l^ , et les deux pr^c^ents, soutex-
traits de la relation apocryphe attribu^ it saint Marcel.
(1) Les magisteriani j magistriani, viri magisterice potestatis, etaient
des officiers minist^nels de P^poque du bas empire, qne Ducange d^-
signe comnie agentes in rebus.
LIBER SECUNDUS. 259
Roma notos et amicos adiit^ et Romanos^ aliosque
credentes, qui ejus ereptione admodum gratulaban-*
tar, in fide confortavit, solitoque ritu verbum Dei
ubertim sparsit^ fideliumque numerum per aliquot
dies opitulante Deo augmentavit. Porro beatus Fetrus^
dum tibiam de compedibus ferri demolitam haberet,
et fasciola ei ante sepem in via Nova caderet^ juxta
portam Appiam veniens^ Dominum Jesum Ghristum
vidit. Quem ut cognovit^ adorans ait : Dominey quo
vadis? Et Dominus dixit ei : Sequere me , Petre,
quia vado Romam iterum crucifigi. Mox illum secu-
tosy Romam rediit^ eique Dominus dixit : Noli timere^
quia ego tscum sum^ quousque introducam te in
domum Patris mei (i).
Cumque rediret raane ^ ecce magistriani eum tenue-
mnty ac ad tribunal Gaesaris pertraxerunt. Nero au-
tem, recolens ea quae gesta fuerant, jussit Petrum in
cmcem levari et Paulum decollari. Petrus vero cum
ad crucem venisset^ et totus supernis intentus in spi-
ritu solerter considerasset quod Dominus Jesus Ghris-
taSf qui de coelo ad terras descenderat^ recta cruce
soblimatus fuisset, rogavita carnificibus crucem suam
gyrari, seseque capite demei^ crucifigi. At illi cru-
oem verterunt, et pedes ejus sursum, manus autem
deorsum fixerunt. Tunc convenit innumerabilis po-
pnli multitudo , ita pleni furore ut vellent etiam ip-
snm Neronem imperatorem incendere. Petrus autem
(i) Gesdeax paragraphes, etla phrase qui les pr^c^e, sont pris
dans les actes de sa.int Processe et saint Martinien : Act, SS. mensi^
\uUif I, p. 5o5-5o4« Une ^ghse, batie sur le heu ou la tradition piace
cette apparition , a tire son noni des paroles de saint Picrre : Dominc,
qm wtdis? \ ^
260 HISrORIA KGCLESIASTICA.
prohibebat eos, dicens : NoUte , fiUoli , noUte im^
pedire iter meum. Jam pedes mei viam cOBlestem am^
bulant. NoUte tristari, sedgaudete mecum, quia hotUe
consequor fructwn Uiborum meorum.
Deinde post longam exhortationem ^ qua figaram
crucis Christi , quem imitabatur, subtiliter explanaTil,
orans et gratias agens Deo, ait : Gratias ago tibi,
bone pastor, quia oi^es quas tradidisti mihi compa^
tiuntur mecum. Peto, Domine, ut participent me-
cum de gratia tua in regno tuo. £t adjiciens dixit :
Commsndo tibi ovesy bone pa^tor Christe, quas mihi
tradidisti, ut non sentiant se sine me esse qui te
habent, per quem ego gregem hunc regere potui.
£t haec dicens, emisit spiritum.
Statim ViYip qui nunquam ibi visi fuerant, appa-
ruere , nec antea nec postea quisquam potuit eos ibi
videre ; qui dicebant se propter illum de Jerosolyma
advenisse. Ipsi una cum Marcello illustri yiro corpos
ejus occulte abstulerunt, ac ad terebinthum juxta
Naumachiam , in loco qui Yaticanus appellatur, po-
suerunty magnosque patronos et amicos Domini Jesu
Ghristi Romanis dalos testati sunt (i).
Nunc de doctore gentium , qualiter bonum certa-
men certaverit^ cursumque consummaverit, braTium*
que supernae v ocationis obtinuerit , libet ex historia
passionis ejus breviter excerpere^ et hic ad landeim.
inefiabilis Adonai veraciter inserere (2). Faulus post^
quam de carcere, ut supra dictum est, exivit , hortum^
(i) Ces trois paragraphes appartiennent k la rdation to*ite sous 1^^
nom de saint Maroel.
{1) Ici notre anteur recommence it puiser aon recit dans la pr^—
tendne relation de saint Lin, pour ce paragraphe et les six saivants.
LDER SECUNDUS. Mt
N pritts hospitabator, repetiit; et illuc amicorum
urima cohors ad eum gaudens convenit. Denique
ladam die , dum salutari doctrinae inserviret , et circa
ssperam in coenaculo editiori turbas erudiret, Fatro-
ua pincerna regis a consodalibus suis invitatus , Cae-
ria se subducens aspectibus , ad hospitium Pauli per-
gut Ycspere, ut audiret documenta viUe perpetuae.
sd cum prae multitudine populi ad magistrum ingredi
m posset , ut verbum Dei , quod fenrenter amabat ,
wunodius audiret , ad fenestram excelsiorem ascen-
it, et secus eam sedit. Verum cum profluus sermo in
NDigum protraheretur et juvenis somno fatigaretur ,
isidiante invidia diaboli paululum dormitare coepit;
idensque de fenestra satis excelsi coenaculi , spiritum
ihalavit (i). Quod mox Neroni a balneo revertenti
imtiatum est. Unde idem, quia juvenem valde dilexe-
it, contristatus est; aliusque in loco ejus ad vini offi-
ii|m ordinatus est.
Paulus vero, qui populos intus instruebat, statim
cr Spiritum cognovit quod gestum erat, populoque
neaenti nuntiavit, sibique corpus exanime illico
fierri praecepit. Deinde allato cadavere, Paulus ple-
«m allocutus est , ac ut plena fide pro resuscitatione
aorttti Dominum Jesum orarent exhortatus est. Uni-
ersis orationi procumbentibus , finita prece ait Pau-
ns : Adolescens Patrocle^ surge et narra quanta tibi
icerii Dominus. M<»: Patroclus tanqnam a somno
lUTexit, et glorificare Deum omnipotentem coepit.
(i) Ceci est rune des reprodoctioas, si fr^qaentes dans les legendes
ipocryphes, du miracle par lequel noos venons de voir que saint Paul
ivait ressuscit^ le jcune Entychus de Phtlippes.
262 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Faulus illum gaudentem cum caeteris, qoi ex domo
Csesaris erant, dimisit.
Cumque Nero Patroclum lamentaretnr, et immen-
sitate tristitiae absorberetur, audivit ab assistentibus
sibi Patroclum viyere , et pro foribus adesse. Quod aa-
diens Caesar^ expavit corde^ et recusabat eum introirey
suoque aspectui astai^. Tandem persuasione amioo-
rum ingredi permisit^ et videns eum vegetatnmy nnt-
laque signa mortis habentem, obstupuit; et locatns
cum illoy christianum eum esse cognovit. Unde nimit
iratus , alapam ei dedit ; ideoque magis ille in Domino
Jesu exultavit. Tunc Barnabas et Justus^ Paulusmiles
et Arion Cappadocus et Festus Galata^ ministri Cae-
saris et amici, dixerunt ei : Cur recia sapientem et
veracissime respondentem percutis jwenem? Nam
et nos militamus imicto regi Jesu Christo Domino
nostro. Csesar autem y eum audisset uno sensu et
sermone illos invictum regem Jesum dicere, retrqjsit
eos in carcerem , ut nimis illos torqueret , quos nimis
ante amaverat. Praedicatores quoque illius magni regis
summopere requiri jussit, et edictum ferale propo-
suit^ ut sicubi invenirentur^ sine interrogatione, per
tormenta varia punirentur. Fideles ergo multa scm-
tatione a ministris reipublicae quaesiti sunt et inventi
quamplurimi^ atque ad praesentiam Caesaris perducti
sunt.
Inter eos Paulus consuetudinarias sibi pro nomine
Christi gestans catenas y ductus est vinctus. Ipsum om-
iies alii velut didascalum respiciebant^ meritoque quem
Vominus vas electionis censuerat honorabant^ sibique
in omiiibus praeferebant. Inde Nero sine alicujus in-
dicio facile potuit cognoscere ipsum magni regis mi-
UB£K S£C(JNDUS. 263
litibus praesidere. Cumque ilium interrogaret cur in
i*egiium Bomanorum latenter introisset, militesque
saos sibi subtraberet, suique regis principatui subju-
garety Paulus, Spiritu Sancto repletus , virtutem om-
nipotentis Dei coram omnibus qui aderant constanter
promulgavity et omnes ad largitatem manus illius,
qui secundum cujusque meritum dona ditissima dis-
pensare potest, invitavit. Ipsum quoque Caesarem
sommo regi fideliter obedire commonuit. Nihilomi-
nus etiam asseruit regem suum venturum vivos et
mortuos judicare , et figuram hujus mundi per ignem
devastare. His auditis^ Nero Cssar ira succensus est, .
el omues Christi milites igne cremari prsecepit. Fau-
lum autem consultu senatus, tanquam majestatisreum,
aecandum romanas leges capite tmncari jussit. Lon-
gino et Megisto praefectis atque Cesto (i) centurioni,
ad interficiendum extra urbem tradidit; quibus in via
Pauius sine intermissione verbum salutis praedicavit.
Minislri etiam et apparitores a Nerone cum velocitate
directi sunt, et latitantes Christianos diligenter ad
occisionem perscrutati sunt. Unde tam multiplex turba
Christianorum caesa est, ut populus romanus palatium
virtute irrumperet, et iu ipsum Caesarem excitare se-
ditionem satageret. Tunc Nero clamores populi expa-
vit^ et aliud edictum proposuit, quo Christiauos in
pace vivere praecepit. Quapropter Paulus iterum est
ejus oblatus conspectibus. Nero autem, ut eum vidit,
vebementissime exclamavit : Tollite magumy uMiie
mal^cum; decollate impostorem, auferte de superficie
terroB mentium immutatorem. Paulus vero constanter
promisit se post mortem setemaliter victurum^ et cum
(f) Lisez : Acesto.
264 HISTORIA £GGL£SIASTICA.
invicto rege suo mansarum ; ipsi quoque Neroni , ad
comprobandam suorum fidem verborum, se viyum
post decollationem eyidenter ostensurum. Deiode
Paulus gaudens ad supplicium ductus est, suisque car»
nificibusy aliisque comitantibus yerba yitse multipli-
citer impertitus est. Nam cooperanle Spiritu Sancto ,
idolati^iae vanitatem monstrayit^ ratiocinando nihil
esse probayit, yeram fidem, yerique Dei cogniticmem
mirabiliter allegayit, damnationem reproborom et
glorificationem justorum magnifice perorayit. Nec
frustra. Diyinus enim sermo protinus fiructificayit :
audientium yidelicet corda turbarum tangens inflam-
mayit, et conyersorum yocem pro transactis reatibiis
in planctum permulayit.
Interea , dum pro tam sanctis occupationibos mon
fiereti et populus multus yoces iu altum emitteret^
Nero Farthenium et Feritam (i)^ yidere si jussio ejus
completa esset , misit p et per eos passionem apostoli ,
si adhuc yiyeret^ acoelerayit. Ipsis quoque Panlus se*
men salutis obtulit , sed prseyalente nequitia , obdu-
ratis cordibus minime profiiit.
Gumque ad locum martyrii cum inuumeris comi«
tibus incederety et Plautillam nobilissimammatronam
ad portam urbis Romae obyiam habuisset : f^ale, in-
quit^ Plautilla, asdernce salutis fiUa. Deinde petiit ab
iUa, ut pannum^ quo caput ejus tegebatur, ad ligan*
dum oculos hora passionis sue sibi accommodaret. Illa
\ero ilens, ejus orationibus se commendayit, pannmn--
que festinato poirexit, et paululum in partem propler
plebis impedimentum ^ ut apostolus ei juaserat.
( 1 ) Dans la legende copiee par notre anteur, ce personuage est ap-
mle Phcreta.
LIBER SEGUNDUS. 265
J^ iMttltantibus Paganis^ quod mago crederet ac im-
oatori, Paulus eam confortavit^ jubens ut seorsum
raestolaretur adventum suum, secura signa mortis
ju3 in panniculo receptura. Longinum vero^ socios-
ue ejus credentes docuit paucis sermonibns , qualiter
t a quibus baptizarentur post obitum ejus. Perve-
iens autem ad passionis locum , ad orientem versus in
oelnm manus tetendit, et diatissime cmn lacrymi»
ebraice oravit, Deoque gratias egit. Deinde valedicens
rmtribus, benedixit, sibique oculos de Plautillae ma-
>ra (i) ligavity in tem^m utrumque genu flexit et
oUum tetendit. Spiculator vero cum virtute percus-
it et caput ejus abscidit; quod postquam a oorpore
necisum fuit^ nomen Jesu Christi hebraice clara voce
ersonuit. Slatim de corpore ejus unda lactis in vesti-
lento militis exivit et postea sanguis effluxit. Stola
ero, qua sibi ligaverat oculos^ non comparuit. Tanta
tiam lucis immensitas et odoris suavitas in momento
liua decollationis coelitus emicuit^ ut mortalium
Goli splendorem illiussuiTerre, et humana lingua odo-
em narrare nequiverit. Omnes haec videntes valde
dmirati sunt^ et invictum regem Sabaoth in multam
oram laudaverunt. Parthenius autem et Feritas re*
ertentesy ad portam urbis pervenerunt, ubi Plautil--
im Dominum glorificantem invenerunt ; quam mox
rrifione percunctati sunt cur caput suum non ope-
iret mafora quam Paulo jNrsestiterat. At illa , calore
t accensa^ cum magnanimitate respondit : O vani et
(i} Mafora, niafors, mavors .* operimtnium capitis, maximejiemi"
arwn. Duc. Gloss. Dans la, l^gendc originalc , on lit : dc Plauiiiii^
nmphorie.
266 HISTORU ECGLESIASTIGA.
miseri, qui credere nescitis quce oculis videiis ei
manibus aUrectaiis! f^ere haheo eumdem quem por-^
rexeram pannum , , de infusione pretiosi sanguinis
ghriosum. Deinde tripudians enarravit quod Paa-
lus innumerabilium candidatorum catervis comitatus
de coelo venerit; maforamque deferens, gratiam pro
benignitate in eum habita retulerit, sibique poUicita-
tionem aetemae retributionis adjecerit. Protinus Plau-
tilla pannum a sinu extraxit, roseoque perfiisumsan-
guine illis ostendit. Uli autem nimio pavore corrq[>ti ,
concito gressu Gaesaremadierunt^ et qu^e viderantTel
audierant ei nuntiaverunt. At ille cum audisset, mi-
ratus est horrifice, et ingenti attonitus pavore, ooepit
de his quae nuntiata sunt ei cum philosophis tractare^
et amicis ac ministris reipublicae.
Girca horam nonam, dum haec invicem mirarentur
et secum quaererent atque confabularentur, Paulus
clausis januis venit; et stans ante Gaesarem, dixit : O
Ccesar Nero, ecce ego Paulus regis cetemi et im^icti
miles; vel nunc crede quia non sum mortuus, sed
vii^o Deo mea. Tibi autem, miser, mala ineffabi-
lia imminent non post multum tempus, maxinwm-'
quf supplicium , et ceternus restat interitus ; pro eo
quod inter ccetera pessima quce fecisti, muUum scm^
guinem justorum injuste effudisti. Haec dicens^ re-
pente disparuit. Nero siquidem, his auditis, ultra
quam dici possit timore percussus est, et velut amens
efTectusy ignorabat quid agere potuisset. Tandem sua-
dentibus amicis^ jussit solvi Patroclum et Barnabam,
aliosque qui vincti fuei^nt cum illis. Longinus quo-
qne y sociique ejus , mane , ut Paulus illis constituerat,
ad sepulcrum ejus venerunt, ibique duos viros oran-
LIBER SECUNDUS. 267
tes, et in medio corum stantem Paulum viderunt; ad-
mirabilique metu pertimescentes ^ propius accedere
rereriti sunt. Denique Titus et Lucas in se ab extasi ora-
tionis reversi sunt ; ac ut praefectos et centurionem^ qui
ministri necis Pauli fuerant^ ad se properantes viderunt ,
humano timore surrepti , statim in fugam versi sunt.
Yerum illis pie supplicantibus^ steterunt^ et fidem eo-
ram audientes^ cum gaudio spirituali eos baptizayerunt.
In illo tempore, magna persecutio Ghristianorum
intonuity et prima sequentibus eximium virtutis
ezemplum ac constantiae praebuit. In Tuscia Torpes^
magnus in officio Neronis, post plurima tormeuta,
decollatus est. Romae Processus et Martinianus et
XLVi socii eorum^ a beato Petro apostolo baptizati
sunt. Longinus quoque, aliique duo, per Paulum
couYersi sunt, et a Tito ac Luca salutare lavacrum
perceperunt. Hi nimirum doctores suos fide et marty-
lio pedetentim secuti sunt. Mediolani Nazarius^ Ger-
▼asius, Protasius et Gelsus puer passi sunt (i). Nero
itaque innumeris facinoribus theomachiam adjecit,
odiumque sui exercitus populique romani merito in-
cmrit. Statuerunt enim ut publice cathomis (2) tan-
(1) Sur saint Torp^te, plus connu en France sous lc nom de saint
Tropez , on ne poss^de que les actes apocryphes inseres dans les Bol-
landistes au jour de sa fete (17 mai). Les actes de saint Proccsse et de
saint Martinien ne m^ritent pas plus de confiance, et rien n'atteste
qn^ils aient et^ contemporains de saint Pierre. Saint Longin et ses
deax camarades sont trois personnages tr^s peu nuthentiques. Enfin ,
c^est par pure conjecture que Pon a place sous Neron les martyres de
nint Gervais et saint Protais, aussi-hien que de saint Nazaire et saint
Gelse.
(2) Catomus, cathomus : virgag genu9,Jlagellum ex virf^is facium,
Dnc/Gloss,
268 HISTORIA EGCLESIASTICA.
diu ca^eretur, quonsque expimret. Quod cum iUe
audisset , et in eum tremor ac metus intolerabilis ir-
ruisset^ miser ita fugit ut ulterius non a[^pareret.
Fertur a quibusdam quod, dum adhuc fugiens erraret ,
ex frigore nimio et fame diriguisset^ et a lupia dero-
ratus esset (i).
Ecce quse sparsim de summis senatoribus Ecdesise
rimatus sum ^ simplici brevitate coUegi ; et de plurimis
voluminibus insignia gesta memorise posterorum ve-
raci stjlo congessi. Fetrus siquidem in circumcisione
vii annis praedicavit, deinde apud Antiochiam vii an-
nis sedit. Sub Claudio Caesare contra Simonem magum
pugnaturus Romam perrexit, ibique xxv annis EvaiH
gelium praedicavit, et ejusdem urbis poutificatum pri*
mus tennit. Tricesimo autem et sexto anno post pat*
sionem Ghristi, iii^ kalendas julii crucifixus est, viaqoe
Aurelia juxta palatium Neronis in Vaticano sepultns
est (2). Eodem die Faulus, postquam innumeros agones
atque labores insigniter passus est , in via Ostiensiy in
milliario secundo, in hortis ad aquas Salvias decoUa-
tus est. Hi simul Romae passi sunt sub Nerone Caesare,
Basso et Tusco consulibus ; quorum prior in eadem
urbejuxta viam triumphalem totius urbis veneratione
celebratur^ sequens vero in via Ostiensi pari honore
habetur (3).
(i) La fin de ce paragraphe est prise dans la relation pfleodoajiBe
ecrite sous le nom de saint Marcel.
(:i) Le niartyre de saint Pierre et de saint Paol n*a point eu liai
dans la trente-sixi^me, mais dans les premiers mois de la treiite-^|aa-
tri^me ann^ apres la Passion.
(3) Malgre les traditions respectables qoi existent k cet ^gard, nons
ne pouvons croire , comuie nous l'avons d^k dit , qne saint Pierre ait
LIBER SEGUNDUS. 269
Roma caput mundi tam sublimes patronos se ha*
bere gloriatur, ad quorum limina de cunctis mundr
partibus fidelis populus properare conatur, ut tam po-
tentibasadTOcati»adjutus9 contra omnes adversarios,
adyersasque potestates indesinenter protegatur. Uni-
versi prsesto sentiunt eorum subsidia , qui devotione
congrua poscunt eorum suffragia; praestante Deo rege
aammo, qui trinus et unus vi^it et regnat per omnia
seepulorum saecula. Amen.
IV. Andreas, frater Simonis Petri^ secundum he-
braicam etymologiam decorus Tel respondens in-
terpretatur. Sermoneautem graeco, irrrl roD iflfit^ id
est a mrOy virilis dicitur. Hic in sorte prsedicationis
Scjthiam et Achaiam accepit y in qua etiam y in civi-
tate Fatras ii® kalendarum decembris in cruce suspensus
occubuit. Egregius de virtutibus ejus apud nos libellus
habetur, in quo multa et mira de beato Andrea refe-
mntur. Auctor quidem libri cognitus mihi non cst;
aed mirandarum relatio rerum merito y ut arbitror^
(aity d^ rann^ ^i , dans la seole intentioQ de combattre Simon-le-
Magiden, oa xakme poor fonder P^gliae romaine, un yopge k Rome ,
d*od il aurait M de retoor k J^rasalem aa commenoement de 44- 1^
ett ^^ement difficile d^admettre qae saint Pierre et saint Paal aient
•oafiert le martyre le m^me joar et poar la m^me caase, Tan aa Va-
tican , et Taatre sar le chemin d^Ostie , ^ deax milles de la vilie ; aiitsi
saTons-noas par Prndence qo'aa iv* si^e la tradition eiistante ^ cet
^;ard teit toate diffi^rente, et qn^on sapposait, comme cela est plus
▼nisemblable , que la meme prairie avait ^t^ arros^ dn sang des deux
aptoes. Get emplacement : ad aquas Salvias, est celai od a ^t^ ^lev^
daiis la saite r^glise de saint Paul-hors-les-Mars. Tuscuii Van des
deox consals indiqu^ par notre auteary est un personnage sappos^.
Qoant k C. Lecanius Bassus, il a ^t^ en efiiet rev^ de cette dignit^ ,
mais en 64, deux ans avant la date que nous croyons deroir adopter.
i70 HISTORIA £CCLESIASTIGA.
gratissima est. Libet ergo ad laudem cunctipoteDtis
•Messiae quaedam inde breiriter excerpere, et huic opos-
culo nostro inserere. Igitur cum Matthseus apostolos
et Evangelista Myrmidonibus Terbum salutis annaii-
tiaret, undeaduris civibus apprehensus, erutisoculift
in carcere catenis circumdatus esset, Andreas aposto-
lusy angelo Dei jubente, ad fretum yenit. In littore
inventa nave y mox in illam ascendit, et prospere flan-
tibus ventis ad urbem ubi sanctus Matthaeus in squa-
lore carceris tenebatur navigavit. Yidens verQ co-
apostolum suum in dolore nimio cum aliis vinctis re-
sidentem, amarissime flevit, factaque simul orationet
locus ille statim contremuit^ et lux magna in carcere
refulsit. Oculi quoque beati Evangelistee restauratt
sunt , et cunctorum catenae relaxatae sunt. Sic Mat-
thaeus, et omnes alii^ qui cum eo vincti erant, reso-
luti sunt et inde abierunt(i). Gumque Andreas ver-
bum Dei praedicaret incolis^ ipsum apprehendentes,
ligatis pedibus traxerunt per plateam civitatis. Jam
evulsis capillis fluebat sanguis de capite illius. Tandem^
orante apostolo, timor ingens super habitatores Myr-
midoniae factus est^ et ille mox ab eis dimissus est.
Deinde prostrati solo ante pedes apostoli praedicatio*
nem ejus receperunt^ et divinitus inspirati credentes
in Dominum baptizati sunt. Andreas inde recedens,
in regionem suam (2) venit^ ibique cujusdam caeci
(i) La predication de saint Mathieu chez les Mynnidons est iin fait
conipl^feeflKnt apocryphe, aussi bien que toat le reste des ev^nemeats
rapport^s par noti^ auteur concemant saint Andr^. Toute cettc le-
gcnde est encore empruntee au faux Abdias, liv. 111.
(:^) L'Achaie.
LIBER SECUNDUS. 271
octtlos tetigit, et IUe statim lumen recepit. Deme-
irius^ primasurbis Amasaeorum(i), auditis signis quse
faciebat in nomine Christi , cum lacrymis procidit ad
pedes apostoli , ut puerum .£gyptium sibi vivum ,
qaem febris extinxerat ^ redderet. Mitis apostolus flenti
oondoluit^ ad domum luctus cum eo peiTexit, et ora-
tione facta puer sospes confestim surrexit. % Omnes
qui hoc viderunt laetati sunt, et credentes baptizati
sunt.
Sostratus puer christianus^ a matre sua impetitus
ad stuprum, confugit ad apostolum; et illa, felle
commota, coram proconsule crimen projecit in filium.
Tacente puero prae verecundia , sanctus illum Andreas
excusavity et impudicam de flagitio palam redarguit.
Proconsul iratus, jussit puerum in culleo (2) parri-^
cidae recKidi et in flumen projici , Andream vero in
carcerem trudi . Orante apostolo , terrse motus magnus
cnm tonitru gravi factus est , et proconsul de sede
oecidit^ et reliqui omnes terrae decubuerunt. Mater
Tero pueri percussa aruit et mortua est. Tunc pro-
coDSul, prostratus apostoli pedibus^ ait : Miserere
pereuntibus y famule Deiy ne nos terra deglutiat.
Qrante apostolo , terrse motus cessavit , serenitas aeris
rediit , et ipse turbatos circumiens sanavit. Froconsul
vero verbum Dei suscepit , et cum omni domo sua
credens in Dominum , ab apostolo baptizatus est.
(i) On ne connait point de ville de ce nom dans rAchaie ; il eD a
euft^ plosieurs, mais dles ^taient toates situ^ dans l'Asie Mi-
neure.
(1) Sac de cuir dans lequel on enfermait les parricides pour les jeter
^Teau.
272 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Gratinus Sinopensis (i) a febre apprekensus graviter
eegrotavity ui^or vero ejus hydrope intumuit. Filios
quoque , dum in balneo mulierum lavaretur , a dm^
mone perdito sensu graviter cruciabatur. Andreas
vero , a proconsule rogatus , asoenso vehiculo ad civt-'
tatem venit, et Gratini domum ingressus, daemoninm
exturbavit» puerumque mundatum sanavit. MaritmH
vero et conjugem ejus adulterii contagio pollatos re*
darguit, et ab eis accepta emendationis sponsione cu-'
ravit. Denique jam sospites fidem Jesu Christi rece-
perunt , et cum omni domo sua gaudentes baptizali
sunt.
Nicseae (a) septem daemones inter monumenta se-
cus viam latibatant; homines quoque praeterenntes
meridie lapidabant, et multos jam nece aflfecerant.
Tandem illuc adveniente apostolo tota civi&s exulla-
vit, et egressa obviam cum ramis palmarum, pro-
clamavit : Salus nostra in manu tua^ hamo Dei.
Dcinde omnem rei ordinem exposuerunt y ipsique
nihilominus ordinem fidei et religionis ab apostole
mox audierunt. Protinus gaudentes in Dominum cre^
diderunty et Jesum Ghristum Dei filium professi
sunt. Andreas autem pro eorum prompta credulitale
Deo gratiasegit, et daemones in similitudine canum
coram populo assistere jussit , et postmodum in locai
arida et infructuosa , ne uUi homini nocerent , faga-
vit. Sic in virtute Dei civitatem liberavit, civesqae
(i) II n*y a pas plos de Sinope qne d^Amasie dans rAchaie. Sinope
etait une ville importante de la Paphlagonie.
(a) Ici nou8 voili bien franchement arriv^ en Asie, de l'ayen de
Tanteur primitif du recit : Nicoeam prqficiscitur in Asiarn,
LIBER SECUNDUS. 273
[redeiites baptizavit^ eisque Coelestinum ( i ) , virum
boniun et sapientem^ episcopum constituit.
Ad portam Nicomediae in grabato mortuum jnve-
nem oflendit^:)), cujus parentes isetate gravatos , et
cum nimiis ploratibus filii cadaver prosequentes pro-
spexit. Condolens autem lacrymis eorum , qualiter
idolescens obiisset inquisivit. Sed illis prae timore
nihil respondentibus , a famulis audivit : Dum esset
hic in cubiculo solus , septem canes subito advene-'
nmiy et in eum irruerunt. Ab his ergo miserrime
discerptus, cecidit mortuus. Tunc Andreas septem
deemonum , quos a Nicffia fugarat, hoc opus esse
oognovit, et in coelum suspiratis, a Deo vitam de-
fancto petivit. Factaque prece> conversus ad feretrum,
ait : In nomine Jesu Christi , ^ur^^. Admirante po-
polo y puer surrexit et resuscitatori suo adhaesit.
Apostolus vero puerum credentem usque in Macedo-
niamsecum perduxit^ et salutaribus verbis instinixit.
. Egressus inde, navim ascendit^ et Hellesponti fre-
Uim intravit , Byzantiumque adire disposuit. Ecce
mare commotum est^ ventus validus incubuit, et
navis mergebatur, nautseque mortis periculum prse-
stolabaiitur. Denique beatus Andreas ad Dominum
oravit^ quo praecipiente mox ventus siluit, tranquilli-
tas rediit y et omnes a discrimine liberatos Byzantium
protfpera navigatio perduxit. Inde properantibus Thra-
cias hominum apparuit multitudo, qui cum evaginatis
g^iis lanceas manibus gestabant^ et in occursantes
irruere cupiebant. Beatus vero Andreas contra illos
*
(i) Dans le faax Abdias, ce personnage est nomme CalJste.
(a) Ce iQOt est pris dans J«'seiis de renconirer,
I. l8
274 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
crucis signum fecit^ et pro salvatione suorum Deum
oravit. Angelus autem Domini cum magno spleudore
praeteriens , gladios eorum tetigit , et eisdem in terram
corruentibus vir Dei cumsuis illaesus transivit. Perin-
thum maritimam Thraciae civitatem Andreas apostolas
pervenit , ibique navem , qws in Macedoniam prope*
raret, invenit; in quam intrare apostolum angelus
Dei praecepit. Ingressus autem verbum Dei preedicavit^
et nauta cnm omnibus naucleris in Deum credidit.
Exous nobilis ac valde dives juvenis in Thesaalonica
erat. Hic ad apostolum nescientibus suis acoessit,
ipsumque praedicantem verbum Dei audiens^ in Do-
minum credidit, et contemptir parentibus ac rebos
suis f ei adhsesit. Parentes ejus eum quaerentes Philip-
pis invenerunty ipsumque ab apostolo muneribus et
minis segregare valde conati sunt^ sed non potuerunt.
Praedicante apostolo verbum salutis spreveroDty et
convocata cohorte ignem in domum injecerunt^ fasoes-
que carecti , scirpique et facularum adhibentes, domum
succendere coeperunt. Tunc juvenis ampullam aqu»
cum invocatione uominis Christi desuper effudit, et
divina virtus omne incendium, ac si accensum nou
fuissety statim extinxit. Deinde furiosi scalas admove-
runt ut ascenderent, eosque gladio interficerent; sed
divinitus excaecati sunt, ne ascensum scalarnm vide*
rent. Tunc Lysimachus quidam e civibus divinum
opus advertity vicinorumque insaniam audacter redar»
guity dicens : Ui quid, o viri, casso vos labore
consumitis? Deus enim pugnat pro viris istis, et vos
non cognoscitis. Cessate ab hac stultitia, ne vos cce-
lestis consumat ira. His dictis, omnes coixle com-
puncti sunt y et tenebrosa nocte ingruente, ipsi coeli-
LIBER SECUJNDUS. 275
tu& iUuminati suut. Asccndentes autem, apostolum
DniDtem invenerunt; et in pavimento prostrati, ab
QO indulgentiam petentes acceperunt. Ab apostolo
enim benigniter erecti sunt^ et in fide corroborati
Omnipptentem laudairerunt. Parentes tantum pueri
uon crediderunt. Execrantes vero juvenem, in pa-
tmm suam reyersi sunt ; et post quinquaginta dies ^
tmiiis hoTBd momento simul expiraverant. Porro juveni
cmine patrimonium suum a contribulibus suis, quia
valde ab eis diligebatur^ concessum est. Ipse vero ad-
ha^rens apostolo^ fructus praediorum suorum paupe-
ribos largitus est.
Post aliquod tempus ambo simul Thessalonicam
profecti sunt, ad quos cives in theatro gaudentes con-
gr^li siint. Exous autem eis verbum Dei praedicabat ,
et beatus Andreas admirans prudentiam ejus , tacens
andiebat. Deindeposcentibus turbis^ Adimathum Car-
piani filium aegrotantem afTerri jussit. Sed ille, dicto
sibi a patre suo suae salvationis nuntio credidit, vesti-
menta sua induit, a grabato post xxiii annos sanus
soniexit; et veloci cursu parentes suos praeveniens, ad
theatrum perrexit^ ibique ad pedes apostoli cecidit ,
et pro recepta sanitate populis stupentibus gratias egit.
Quodam de Thessaloniqensibus rogante apostolum pro
filio daemonioso^ mi|le-artifex (i) Satan in secreto
suflbcavit cubiculo. Denique pater cum mortuum in-
venisset^ et ob hoc multum plorasset; fide tamen ror
bustos in spe praevaluit^ et cadaver ad theatrum ab
(i) Cest un des noms qu'on pr^tendait que le d^mon se donnait
qvekpefois k lui-meme, commo nons le verrons ci^dessous dans la
l«fgende de saint Martial.
276 HISTORIA ECGLESIAin^ICA.
amicis deferri fecit^ eventumque rei apostoio narra-^
vit. liie autem ad populum conversus ^ ait : O viri
Thessalonicenses , quid proderit vobis, cum mira
fieri videritis , si non crediiis ? Porro illis polli-
centibus quod crederent^ yiso miracnlo^ Andreas
apostolus dixit defuncto : In nomine Jesu Chrisii
surge , puer. At ille statim surrexit^ populusque stn-
pefactus sponsionem de recipienda fide fideliter te-
nuit.
Medias Pliilippensis pro filio a?grotante cum lacrjr-
mis apostolum rogavit, cujus preces mitissimus vir
benigniter suscepit, et apprehendens manum ejos,
Phiiippis ivit. Ingredientibus portam civitatis senex
occurrit; et pro filiis, quos pro culpa Medias in car-
cere cruciaverat^ rogavit. Suadente apostolo^ Media»
ad pedes ejus procidit^ et non solum illos duos absol-
vity sed etiam alios septem^ pro quibus nemo loque*
batur^ tantum ut filius ejus sanaretur. Illis itaque iibe-
ratisy apostolus Philomedem (i) sanavit, qui xxii annis
fuerat debilis.
Deinde clamantibus populis ut suis etiam medere-
tur infirmis^ Andreas confidens in Domiuo, sanato
dixit puero : Per domos cegrotantium vade, et in
nomine Jesu Christi, in quo sanatus es, jube eos
exsurgere. At ille jussis apostoli paruit, populusque
videns mirabilia credidit^ et apostolo multa munera
obtulit; sed ipse gratis omnibus verbum \iXas prsedi-
cans y nihil recepit. Filiam quoque Nicolai , quae lan-
guebaty pro qua pater multa ofierebat^ scilicet carru-
(r) Notre auteur « onbli^ de noas avertir qiie c^etait le nom dn filii
de Medias.
LIBER SECUNDUS. 277
cam deauraUnn, cum iv mulis candidis^ totidemque
equiSy gratis sanavit et omnes ad fidem invitaTit.
Passim apostoli fama per Macedoniam currebat de
virtutibus quas idem super infirmos faciebat. Yiri-
nus (i) ergo proconsul contra eum concitatus est, et
Thessalonicam milites misit, ut eum comprehende-
i*eDt; sed viso fuigore vultus ejus attingere illum non
ausi fuerunt. Popuii vero in Deum credentes, ut mi-
tites illuc venisse pro kesione apostoli audierunt, irati
gladiis et fustibus eos interimere voluerunt; sed prohi-
bente apostolo , vix manus a caede cohibuerunt. Denuo
proconsul misit milites , sed ipsi , ut apostolum vide-
mnt, turbati nihil dixerunt. Denique tertio procon-
sol multitudinem militum misit, quorum unus a
dflsmone arreptus est, et in absentem truculenta pro-
ooDsuIem verba locutus est. Deinde daemonium egres-
sum est, et miles cecidit ac mortuus est. Interea
proconsul magno cum furore venit, et secus Andream
apostolum stans^ eum videre non potuit, donec lo-
qnentem audivit; tandem miser, ut^nctumDei vidit,
probra minasque in illum jaculavit. Sed benignus vir
furibundum judicem dulcibus eloquiis mitigare stu-
duit y fusisque precibus ad Dominum^ militem defunc-
tam resuscitavit. Proconsul vero adhuc in insania
permansit. Facto mane jussit feras in stadium intro-
milti et beatum apostolum trahi, ferisque projici.
Furiosi vero clientes illum per capillos traxerunt, in
arenam projecerunt^ aprumque ferocem et horribilem
dimiserunt. Qui sanctum Dei ter circumivit, sed nihil
(i) Lisez : Quirinits.
278 HISTORIA ECCLESIASTIOA.
ei nocuit. llerum jussu proconsulis» aper(i) a xxxmi-
litibus adductus, et a duobus Tenatoribus est impul-
sus, sed Andream non attigit, venatores autem in
frusta discerpsit; demum horribilem grunnitum dans,
cecidit et expiravit. Igitur laudante Dominum po-
pulo , angelus Tisus est descendisse de coelo , et sano-
tum Dei confortabat in stadio. Denique saevus pro-
consul, fervens ira^ ferocissimum leopardum dimi}ti
praecepit. Dimissus autem apostolum reliquit, ad se-
dem proconsulis ascendit , ejusque Glium arripuit ac
suffbcavit. Yerum nimia proconsulem insania obti-
nuit; unde de rebus gestis non doiuit^ nec aliquid
dixit. Tunc beatus vir popuium in amore Dei confor*
tavit^ ac ad corroborandam fidem eorum, defunctum
proconsulis filium (^) se resuscitaturum promisity et
prostratus tcrrae diutissime oravit, apprehensaque suf-
focati manu» eum in nomine Domini resuscitavit.
Hadc videntes populi, Deum magnificaverunt, et Viri-
num proconsulem , qui incredulus sancto Dei resiste*
bat^ interficere voiuerunt; sed ab apostolo permissi
nou sunt. Proconsui autem confusus, a preetorio
discessit.
Quadam muiiere obsecrante , beatus Andreas acces-
sit ad agrum ubi totam r^ionem devastans serpens-
erat, longitudinis quinquaginta cubitorum. Apostolo
autem appropinquante , sibila magna emisit ; nimium-
que territis omnibus qui aderant ^ erecto capite obviam
(i) Dans le faux Abdias , c'est un taureau.
(3) Au lien de ces mots : defunctum proconsulis Jilium , on tronve
dans le manoscrit de Saint-£vronlt : defwictam proconsidis, qai n'a
pasdesens.
LIBER SECUNDUS. 279
veoit. Tunc sanctas Dei ait ad eum : ylbde capiit,
Junestey qitod erexUti ab initio ad necem generis
humani , el subde te/amulis Dei ac morere. Statim
serpens gravem rugitum emisit^ quercum magnam,
qa« propiuqua erat, circumdedit , et se circa eam
oUigavit; evomensquc rivum veneni cum sanguinc,
eifMravit. Deinde apostolus ad praedium mulieris , in
qoo parvulus, quem serpens perculerat, mortuus de-
cobabat, pervenit; etparentes ejus, ut interfectorcm
filit sui mortuum viderent, misit. IUis vero abeun-
tibuSy uxori proconsulis dixit apostolus : Fade et
suscita puerum. At iUa nihil dubitans, venit ad cor-
pus, et aii : In nomine Dei mei Jesu Christi surge
ineolumis. Ule vero protinus surrexit, cunctis gau-
deniibus, Deoque gratias agentibus. Sequenti nocte
beatus Andreas Petrum et Joannem vidit in visione ,
in qua revelatum est ei quod paulo post penderet in
cruce , Dominumque Jesum secuturus esset crucis pas-
sione. Fratres autem convocavit, enarrationem visio-
nb explanavit, et pro celeri migratione sui lugentes
conforiavity et per quinque dies salubriter erudivit;
precibusque piis Eoclesiee gregem Deo commendavit.
Inde Thessalonicam profectus est(i).
Lisbius proconsul viae Dei resistere conatus est, et
miiiiibus multoties missis ut Andream comprehende-
rent , dctestabilis impos voti effectus est. Tandem apo-
stolo adveniente , a duobus daepnonibus flagris caesus
est. Unde postmodum, Dei virum accersiens, coram
(i) Notre autenr a onbli^ d'ajoater que de ThessakMiiquey saint
Andre ae rendit a Patras, oA voDt se fNLSser les eyenements qni
SuiTent.
280 HISTORIA ECCLESTASTICA.
omni populo neqnitiam suam ei confessus est. Deinde
Terbum Dei ab apostolo libenter audivit ^ et ab aegrito-
dine sanatus in Deum credidit^ atque i^i Dei lege di-
ligenter ambulavit.
Galista Tero uxor prooonsulis nimis invidit Tro-
fimse (i), qus olim concubina ejus fuerat; sed jam
alteri 'viro sociata, apostolicae doctrin» adhsesent
Unde Lisbio ignorante^ accito procuratore, jnssit eani
ut scortum damnari ac ad lupanar deduci. Trofima
itaque ad lupanar deducitur^ lenoni donatur^ ibiqne
Deum assidue deprecatur. Venientibus autem impudi-
cis ETangelium opponebat, quod secum ad 'pectas
suum habebat ; atque mox illecebrosus affectus depeii-
bat. Denique quidam impudicissimus lepos (a) acces-
sit^ TiolentiamingerereToluit; sed illa restitit, Evaii-
geliumque ad terram cecidit. Tunc Trofima moereiis
ambas manus ad ccelum extendit, et lacrymans ait :
Ne patians me, Domine, pollui, oh cujus nomen
castitatem diligo. Angelus vero Domini statim ei ap-
paruity et inverecundus juvenis ad pedes ejus cadens
expiravit. At illa , di^initus confortata , Deum bene-
dixit, puerumque in nomine Ghristi resuscitayit ; et
omnis civitas ad hoc spectaculum cucurrit.
Galista vero cum procuratore suo ad balneum abiit.
Cumque simul lavarentur, dsemon teterrimus eis ap-
paruit; a quo percussi ambo mortui sunt. Magnas
(i) Lisez : Trophimce.
('i) Dans la legeude origioale , dont celle-ci n*est qu'un extnit fort
ubrege, les mots : impudicissimus lepos, sont remplac^ par ceax-d :
impudicissimas vitce juvenis quidani, qui nous indiquent saffisammeiit
le sens que notre anteur a prSte ici au mot lepos^
LIBER SEGUNDUS. 281
ergo luctus factns est, et apostolo atque proconsuli
subitus eventus nuntiatus est. Nutrice autem, quae
prae seneclute manibus aliorum portabatui^, pro resus-
citatione Galistae apostolum rogante, quamvis vir ejus
Meviret pro commisso gravi facinore, mitis tamen
apostolus corpus iu medium exhiberi jussit , et acce-
dens post orationem caput mulieris tetigit. Surge,
inquity in nomine Jesu Christi Dei mei. Protinus
mnlier surrexit, et cum Trofima pacificari petivit. Lis-
bius itaque proconsul , visis mirabiiibus Dei , per apo-
stolum in fide profecit , et consiliis apostoli fideliter in
otnnibus obtemperavit.
Quadam die, dum simul in littore consedissent, et
plures ibidem ab ore apostoli verbum Dei diligenter
audirent; ecce cadaver a mari ante pedes apostoli ejec-
tiim est, a quo mox fusa prece ad Deum resuscitatum
est. Philopator quippe vocabatur idem juvenis, filius
Sostrati civis Macedonis. Flente eo pro sociis qui fluc-
tibus absorpti fuerant, et supplicante^ apostolus oravit^
undaque famulante devecta xxxix corpora resuscita-
vit; ita ut unicuique fratrum juberet unum mortuum
tenere, eique dicere : Resuscitet te Jesus Christus
filius Dei vii^i. Sic xxxix viri revixerunt et omnipo-
tentem Deum glorificaverunt.
Post multa signa et bona opera, quae singillatim
enarrare nequeo^ beatus Andreas apostolus Patras
venit (i), ubi Maximilla graviter aegrotabat, uxor
J^eae (2) proconsulis, qui Lisbio successerat. Tuuc
(i) Daos la legende originale, saint Andr^ revient k Patras, apr^ un
voyage a Connthe et a Megare.
(a} Liaez : AgtaUs,
28d HISTORIA EGGLESIASnCA.
Effidima (i)^ qaae per doctrinam Sosi» conversa fne-
raty apostolum rogavit ut visilaret Maxitnillam qiw
febricitabat. At ille Tenit ad cubiculnm infirmfle, pree-
cedente Effidima; et facta oratione, fehris est fttgata,
mulierque sanata. Proconsul autem centum ai^uteos
sancto Dei obtulit , quos ille nec aspicere Toluit. Gnm-
que multa signa per beatum apostolum apud Pfttras
agerentur^ et plures per corporalium exhibitiones opi-
tulationum ad fidem Christi pertraherentur, Stratodes
frater Egeae proconsulis advenit de Itaiia ; cujoa ser-
vus nomine Algmana (3), quem valde diiigebat, im-
pulsu daemonis spumaus in atrio jacebat. Eoce magno
tumultu fisicto , et Stratocle nimio animi dolore com-
motOy suadentibus Maximilla et Effidima, beatos An-
dreas accersitus est^ ipsoque orante^ daemoniacas pner
sanatus est. Stratocles ergo in Dominum credidit^ et
in fide confortatus, ad audiendum verbum Dei apo-
stolo adhaesit. Egeas in Macedoniam abierat^ et Bfax^*
milla, quae spirituali amore fervebat, opportunitatem
ut coelestem doctrinam ab apostolo perciperet quoti-
die quaerebaty ac ad eum devola veniebat. Magna itaqne
indignatione proconsul contra apostolum succensfis
erat» eo quod uxor ejus post acceptum dogma salutb
ei conjungi nolebat.
Amodo passionem beatissimi Andreffi apostoli bre-
viter annotare , et libello nostro nitor veraciter inse-
rere; quam recondidit in bibliothecis suis ab antiqao
tempore, et fideliter recitat pia devotio sanctae matris
Eccleslae. Illam nimirum presbyteri et diaconi eccle-
(i) Lisez : EphitUuna ou Iphidamia,
(1) Lisez : Alcman,
LIBEK SECONDUS. «83
siarum Achaiae coram positi viderunty et universis
ecclesiis per quatuor climata mundi constitutis utiliter
et elegauter scripserunt.
Egeas proconsul d^ Macedonia regressus Tenit Pa<«
tras, quse est civitas Achaiae, et credentes Christo coe-
pit ad sacriGcia idolorum compellere. Cui sanctus
Andreas occurril ^ ipsumque mtionabilibus dictis ad
▼eram fidem invitare sategit. Sed in malivolam ani-
mam sapientia non introivit. Yerum largus divinse
dispensator sophiae, quamvis impio non profuisset
Egeaey aliis tamen^ qui praedestinati erant ad vitam,
nberem coelestis doctrinae profudit alimoniam. De
mjsterio crucis multum prudenter tractavit^ cur Deus
homo factus est et passus liquido disseruit, ordinem-
qtte dominicee passionis^ et communem homani ge-
neris profectum luculenter deprompsit. Hinc iratus
Egeas apostolum comprehendit, et in cai*cere retru-
•it, ad c]uem multitudo pene totius provinci® venit;
ila ut Egeam vellent occidere, et apostolum fractis
janais liberare. Andreas autem salutaribas eos moni-
tis oompescuit^ per totam noctem edocuit, Domini"*
que Je^i patientiam ad memoriam revocavit; popu-
lumqne, ne passionem suam impediret, summopere
rogavit.
Sequenti die proconsul Egeas misit ac ad se apo-
stolum eduxity et sedens pro tribunali seducere illum
studuit; sed in Deo fundatus contra minas et blandi-
menta fbrtiter perstitit. Tandem Egeas eum a septem
ternionibus flagellis caedi extensum praecepit; sed post
verbera fortis athleta Christi laudem crucis pradica-
vit, et (nrenti tyranno veras constanter assertiones
intimavit.
284 HISTORIA EGCLESIASHCA.
Tunc indignatos Egeas cruci eum affigi pmcepit f et
quaestionariis mandavit ut ligatis pedibus etmanibusy
quasi in eculeo tenderetur; ne clavis affixus cito mo-
reretuTy sed longo potius cruciatu angeretur. Cumque
sanctus vir duceretur a camificibus , fit populorum
concursus clamantium et dicentium : Justus homo
et amicus Dei quid fecit, ut ducaiur ad crucem?
Andreas vero securus et gaudens ibat ^ populumqne
ne passionem ejus impedirent^ rogabat, et a salutari
doctrina non cessabat. Cum autem ad agonis locum
perTcnisset et crucem a longe vidisset^ exclamaYit
Yoce magna, dicens : Sahe, crux, quce in corport
Christi dedicata es , et ex membris ejus tanquam
margaritis omatal O bona crux! quas decorem el
pulchritudinem de membris Domini suscepistij diu
desiderata, sollicite amaJLa, sine intemdssione qua^
sita y et aliquando jam concupiscenti ctnimo prapO'
rata ! Haec et alia multa amoris et devotionis plena
dicensy se expoliavit, et vestimenta sua camificibus
tradidit. Qui accedentes^ eum in cracem levayerunty U>-
tumque corpus ejus funibus extendentes suspenderunt
Sicquejussum impii proconsulis crudeli actionecom-
pleverunt. Porro turba fere ad xx millia hominum
astabaty et injusto judicio sanctum \irum hoc pati cla-
mabat; inter quos Sti^tocles Egeae frater erat. Sano-
tus vero Andreas mentes fidelium confortabat , et in
tolerantiam temporalem commonebat, quia nihil esse
dignum passionis ad remunerationem aeteraam do-
cebat.
Interea omnes ad domum Egeae vadunt , pariterque
clamantes dicunt : Quce est heec sententia tua, pro^
consul? male judicasti. Concede nobis hominemjus-
LIBER SECUNDUS. 285
ium; redde nobis hominem sanctum; ne inierjicias
honiinem Deo carum. Haec et multa alia dicente po-
pulo y Egeas expavit , et se eum deponere promit-
tens, simul ire coepit. Quem videns sanctus Andreas,
hortatus est ut Christo crederet, atque dum adhuc
posset ad fidem pro salute sua curreret. Ipse vero in
cmce pendens securus cxultabat, et de visione Ghristi^
quem tota mente dilexerat, diuquedesideraveraty ad-
modum laetus dicebat : Jam regem meum video; jam
eum adoro ; jam in conspeciu ejus assisio. Carni-
fices autem^ missis ad crucem manibus^ eum contin-
gere non poterant , et subinde alii et alii ut solverent
eum sese ingerebant; sed brachia eorum qui eum de-
ponere nitebantur stupebant. Tunc sanctus Andreas
voce magna exclamavit, et devotissimam orationem
coram Deo profudit. Quem, postquam diutius Jesum
bonum magistrum suum oravit, videntibus cunctis,
splendor nimius sicut fulgur de coelo veniens ita cir-
cumdedit^ ut prss ipso splendore humani penitus cum
Don possent oculi aspicere. Cumque splendor perman-
sisset fere per dimidiae horae spatium^ Andreas, insignis
pugil Christi , abscedente lumine emisit spiritum, simul
cum ipso lumine pergens ad Dominum. Maximiila
vero senatrix cum reverentia corpusculum ejus tulit,
et conditum aromatibus optimo loco sepelivit.
Porro Egeas^ antequam ad domum suam veniret, a
dsemonio arreptus est, et in conspectu omnium dae-
monica vexatione in \ia mortuus est. Stratodes autem
frater Egeae de substantia ejus nihil contigit, sed cor-
pus sancti Andreae apostoli tenens evasit. Tantus etiam
timor universos in illa provincia invasit , ut nullus re-
maneret qui Salvatori nostro Deo non crederet. Fer-
^86 HISTQRU ECCLESUSTICA.
tur quod de sepulcro ejus manna in modum farinae^
et oleum cum odore suavissimo detluit; a quo, quae
sit praesentis anni fertilitas^ incolis regionis ostendi-
tur. Si profluit exiguum^ Cerra fructum exhibet exi-
guum; si vero copiose processerit^ magna fructuum
opulentia ministratur (i).
Ecce solo tui coactus amore, gloriose apostole Jesu
Ghristi , cursum tuae vitae divinis charismatibus feli*
citer ornatae brcTiter recensui; ad laudem tui cuncti-
potentis magistri y cui tu fideliter usque ad mortem
adhaesisti. Devotum ergo famulatum, mitis Audrea,
benigniter suscipe, meque peccatorem piis precibus
commenda Greatoris clementiae; in cujus cultu inter
laeta et tristia ipso juvante opto persistere. £t qui cru*
delem Egeam interfectorem tuum exhortatus es ad
fidem pendens in cruce, indesinenter sufFragare fide-
libus fiiiis Ecciesiaei qui tibi dicunt canentea cum
summa cordis devotione et oris modulatione : jirtdrea
pie, sanciorum mitissime^ obtine nostris erraiihus
"oeniam; et qui gravamur sarcina peccamirwm ^ sub^
leva iuis intetcessionibus . Inter cerumnas tiiubaniis
siBculi soepe qua^samury gemimusque languidi. Ora
(i) On peut voir daDS Surios (3o novembre) cette pr^ndue rela-
tion du marQrre de saint A.ndr^. Mais comme, sauf une additioii pen
importante k la fin du dernier paragraphe sur les merveilles qua pr^
sentait le tombeau du saint, elle a ^te puisee completement dans les
r^its du faux Abdias , c'est ^ ceux-ci qu'on peut sc contenter de re-
courir pour la totalite de la legende.
On a tr^s peu de renseignements authentiques sur saint Andr^, les
documents qui le concernent n'ayant commencc k etre recueillis qu'au
V* si^cle. On croit qu'apr^s avoir parcouru la Sogdiane, la Colcliide,
le-paysdes Saqiies, la Scythied'Europe, lePont, TEpire, lePi^Iopon-
nese et TAchaie, ii soufirit le martjrre k Patras vers 70.
/ LIBER SECUNDUS. 287
pro nobis majestaiem Domini, ut donet nobis vera
Uice perfrui. Amen.
V. Jacobus et Joaunes, filii Zebedaei, a Christo ap-
pellati suot Boanerges , sive ut melius legitur : Boane-
re^ (i)', id eslfilii tonitrui; ex firmitate et magni-
tudine fidei, qiia tenuerunt inyiolabiliter et docuerunt
immaculatam legem Domini. Jacobus supplantator
interpretatur, Joannes vero Dei graiia, Tel in quo
est gratia. Merito electi fratres tam claris nominibus
▼ocitati sunt, qui per supplantationem vitiorum in
stadio fragilis vitae tortuosum serpentem insigniter
viceruuty et amici Dei speciales effecti sunt; multi-
plicique illius gratia repleti , sanctam matrem Eccle-
siam veritatis doctrina illustraYerunt. De beato Jacobo,
qualiter in Judaea et Samaria evangelizaYerit, et ab He-
rode Aristoboli filio martjrrium, principibus sacerdo-
tum et pharisseis accusantibus, pertulerit, sicut ab
antiquis scriptoribus editum reperi, simpliciter in
prsecedenti libro (a) adbreviatum huic opusculo inse-
rui. Nunc de Joanne theologo (3), Jesu Chi*isti amico,
scripta inyestigo ^ et ea breviter ad laudem regis Sa-
(i) Gette correction est de saint J^rome.
(3) Ge n^est pas dans le livre pr^edent, mais dans celni-ci , page s 1 5,
qoe DQtre antem: a inser^ nne l^gende de saint Jacqnes-le-Majeur,
empnuit^, comme nous Tavons dit, au faux Abdias. On serait tente
d« croire , d^apr^ ces mots : preecederUi Hbro , que dans Forigine il y
«viitentre ces deuz passages dn second livre une coupure, peut-^re
plaote ^ la fin de la portion extraite des Actes des ApSires, Dans le
mamiSGrit de Saint-£vroult, il existe une lacune d'nne page apr^ le
paragraphe relatif k sainte Petronille.
(5) On a dej^ pu remarquer dans le premier livre ce titre de theo-
logus, que notre anteur se piait k donner k saint Jean FEvang^ste , k
Texemple du concile d'£ph^ et dc plusieurs anciens P^res. Ces% nne
28B HISTORIA EGGLESIASTIGA.
baoth colligere desidero; quae Mellitos (i) scripsit
Laodicenisy aliisque fidelibus qui sunt iii universo
mundo^ aliique illustres antiquarii promulgaiaint de
illo^ praecipueque Hieronymus divinae legis interfn^
praenotavit in Apocalypsis prooemio.
Joannes apostolus et Evangelista Tirgo est a DomiDO
Jesu Christo electus, atque inter caeteros magis dileo-
tm, et in tanto amore dilectionis ab eo est habitus,
ut in coena super pectus ejus recumberet , et ad cm*
cem astanti soli matrem propriam commendasset; ut
quem nubere volentem ad amplexum yirginitatis as-
civerat (2), ipsi etiam custodiendam virginem tradi-
disset. Hic itaque cum in Asia verbum Dei .publice
praedicaret, et testimonium Jesu Christi Judaeis atque
gentibus instanter intimaret, invidiosa relatione ad*
versariorum veritatis Romae est accusatus^ jussuqae
Domitiani Ceesaris, qui secundus post Neronempa>-
secutionem Christianorum exercuit, de Epheso rap-
tus, et coram Csesare atque senatu ante portam La-
tinam constitutus. Cumque persisteret in vera fide
habitude constante chez les Grecs. Nous avons va aussi son nomac-
compagn^ de P^pithete symmista : co-initi^ empnintee k saint Cl^meot
d'Alexandrie.
(i) Le n^it que Ton va lire est en efiet exti^ait avec nne grande
exactitude, et le plus sonvent litt^ralement , de Thistoire apocrypbe
de saint Jean, attribuee a un pr^tendu Mellitus, ^veque de Laodic^*
Melliii Laodicensis episcopi passio sancti Joannis evangelistis , apud
Florentinii vetustius occidentalis ecclesias matijrrologium, Lucoft
1668. Yoyez lerecueil de Florentinius, ou cetteUgende apocryphea
et^ ins^ree, page i5o et suivantes.
(1) Ces mots font probablement allusion a quelque tradition sur ane
volonte de mariage exprim^ par saint Jean, qui ne sera pas parvenoe
jusqu'k nous.
' LIBER SECUNDUS. 289
immobilis ut mons firmus et excelsus, ii^ nonas maii
jnssu Caesaris in ferventis olei dolium est missus. Sed
diTina se protegente gratia exivit illaesus , ipsoque die
per singulos annos festiva ejus memoria devote cele-
bratur a fidelibus. Inde cum exilio in Pathmos insulam
portaretur, illic ab eodem Apocalypsis prseostensa
describitur, in qua septempliciter Ecclesiae status et
ordo demonstrantur, ingentes etiam pressurse tribu-
lationum et retributiones meritorum (i).
Denique procurante Deo , qui cuucta juste disponit,
Domitianum eodem anno^ quo Joannes exulavit, ro-
manus senatus pro cruenlis actibus suis occidit. Deihde
geuerali consultu definivit ut cassaretur quicquid Do-
mitianus fieri voluit. Sanctus igitur Joannes apo-
stolus, qui ex voluntate Domitiani deportatus fuerat
Gom injuria, ad Ephesum remeavit cum honore, mul-
torumque laetitia. Omnis enim populus Ephesiorum
revertenti occurrit, et virorum ac mulierum fideliter
exultantium una vox personuit : Benedictus qui venit
in nomine Domini!
Cumque Joannes civitatem egrederetur (a), ecce
Drusiana, quae ferventer diligens eum videre deside-
raveraty defuncta efFerebatur. Viduae vero et pauperes
cmn parentibus et orphanis pariter flebant^ et cla-
mantes dicebant : Sancte Joannes apostole Deiy ecce
Drusianam efferimus , quce sanctis monitis tuis ob--
temperanSy nos omnes alebat^ Deoque in castitate
(i) Le martyre de saint Jean, et sa re](^gation k Pathmos, Tune des
^porades dans la mer Egee, ou il ecrivit VApocalypxe, appartiennent
a Pannee gS. La mort violente de Doraitien n'arriva ni dans ]c couraut
de la meme annee, ni dans PinteiTalJe d^un an (6 mai gS-septcmbrc 96}.
{1) Lisez : uigredereiur.
I. 19
290 HISTORU ECCLESTASTICA.
et hunulitate serviebat, reditumqae tuum desiilercuu
quotidie dicebat : Utinam videam apostolwn Dei ocur
lis meisy antequam moriar! Tunc bealu3 Jaannes de-
poni feretrum et corpus ejus resolvi jussit, ac voce
clara dixit : Dominus meus Jesus Christus excitet te,
Drusiana. Surge^ pedibusque tuis ad domum iuam
rei^ertere^ et refectionem mihi prcepara. Protinus illa
surrexit, et apostoli praecepto laeta obsecundavit, et
merito, quia ipsi videbatur quod non de morte> sed
de somno excitata fuerit. Glamor itaque fit populi
per tres horas dicentis : Unus est Deus, quem prm^
dicat sanctus Joannes; unus est verus Dominus Jesus
Christus.
Eodem tempore duo fratres ditissimi juvenes, Cra-
tone philosopho persuadente , patrimonium suum dis-
traxerunt , singulasque gemmas emerunt^ quas in foro
in conspectu omnium confregerunt^ et pro vana o^
tentatione mundani contemptus hujusmodi specta-
culum egerunt. Hoc nimirum beatus Joannes apostdias
per forum transiens vidit, insipientiaeque deviantiom
compatiens sanius consilium benivolus praebuit. Nam
Cratonem magistrum erroris ad se accersiit , damno*-
sam devastationem rerum vituperavit, utilem mundi
contemptum secundum Christi praeceptum docuit,
recolens ejusdem magistri sui documentum, qui juveni
dixit quaerenti ab eo salutis aeternae consilium : Sivis
perfectus esse j vade , vende omnia quce habes et da
pauperibus f et habebis thesaurum in coelo; et veni
et sequere me (i). Craton vero philosophus apostoli
salutaribus monitis consensit^ ac ut gemmae, quae
(i) Matth. XIX, 'ii.
LIBER SECDNDUS. 291
frnslra (i) fractae faerant, redintegrarentar, obsecra-
Tit. Ergo beatus Joannes fragmenta gemmarum col-
kgil^ et in manu sua tenens, elevatis ad coelum oculis
diatius orayit. Oratione autem finita, postquam fide-
lcMy qui aderant, Amen responderunt, fragmenta gem-
mamin ita solidata sunt, ut nec signum aliquod de
eo quod fractae fuerant, remaneret. Tunc Graton phi-
lcMophnSy cum universis discipulis suis, apostoli pedi-
\nm advolatus credidit ^ et baptizatus est cum omnibus ;
et fidem Domini Jesu publice praedicans ^ verus esse
coepit philosophus. Porro duo fratres, qui prius ne-
qaicquam res suas dilapidaverant , obsequentes Evan-
gelio gemmas vendiderunt, et Christo in pauperibus
crogaverunt. Infinita vero turba credentium adhserere
apostolo coepity ejusque sequi vestigia.
Atticus et Eugenius (2) , duo fratres honorati civi-
Mis Ephesiorum, exemplum prsdictorum juvenum
secati sunt. Nam quaeque habere poterant vendide-
mnty cgenisque dederunt , et expediti post apostolum
abiemnt per civitates euntem et verbum Dei prsedi-
Giiitem. Ck>ntigit autem ut ipsi urbem Pei^amum
inlrarent^ servosque suos viderent sericis indutos ves-
tibas procedentes et in saeculari gloria fulgentes. Inde
diaboli sagitta percussi admodum facti sunt tristes,
qaod ipsi uno pallio amicti essent egentes^ servos vero
S8O6 viderent potentissimos atque fulgentes. Porro
(i) Au lieu de ce inot : frustra, on tronve dans le texte de Du-
chetne : injhista,
[1) Dans la l^gende originale , ces jeunes gens sont les memes que
tes pr^c^ents»
292 HISTORIA ECCLESIASTICA.
beatus apostolus ^ Satanae dolos intelligens / prsecepit
ut rectas sibi deferrent yirgas in singulis fascibus ,
lapidesque minutos a littore maris. Quod ciim fecis-
sent^ invocato nomine Domini, silvestres virgae con-
versae sunt in aurum et lapides in gemmas. Tunc
sanctus eis apostolus dixit : Per sepiem dies ite ad
aurifices et gemmarios, ei dum proba^eritis verum
aurum ei veras gemma^, nuntiaie mihi. Euntesambo
artificum officinas circumierunt y et post vii dies re»
versi sunt, atque apostolo renuntiaveirunt quodauri-
fices optimum aurum asseruerint , gemmarii quoque
pretiosos lapides comprobaverint. Tunc sanctus Joan-
nes dixit : lie, et redimiie vobis terras quas veruU-
disiis , quia coelorum prcemia perdidistis. Sericas
vesies emite vobis, ui sicut rosapro tempore fidgeo:'
iis. Sed dum flos ejus et odorem pariter et ruhorem
osiendii; repente marcessit. In vestrorum conspedu
servorum suspiraiis , ei vos effecios pauperes gemms^
iis. Esioie floridi y ut marcescaiis; estote dis^ites tem^
poraliter, ui in perpetuum mendicetis. Numquid rion
valei numus Domini, ut faciat ser^os suos diuitiis
affluenies ei incomparabiliter splendenies ? Sed cer^
tamen statuii animarum, ut credani se cetemas habi-
turos dii^itias y qui pro ejus nomine temporales habere
opes nolueruni.
Dum haec et his similia beatus Joannes aedificationis
causa loqueretur, et multa de miseria, contemptuque
mundi et de apostasia, vel in bono perseverantia,
gloriose persequeretur ; ecce juvenis nomine Stactens
a matre vidua mortuus efferebatur. Lugubris vero ma-
ter, et turbae, quae funeris exequias agebant, sese ad
LIBER SECUNDUS. 293
pcdes aposloli jactaveruiit, et cum multis iletibus eum
rogaverunt ut in nomine Dei sui hunc juvenem , sicut
Drusianam , suscitaret ; matremque viduam et conju-
gem, quam nuper duxerat, pie relevaret. Tunc apo-
stolus prostratus , ilens diutissime oravit , et ter exur-
geus ab oratione manus suas ad coelum expandit,
tacitamque precem diutissime fudit. Deinde corpus
involutum solvi praecepit^ juvenemque proprio no-
mine vocavit^ ac ut resm^geret, verusque nuntius de
his, quse defunctus viderat, fieret, imperavit. Tunc
Stacteus exsurgens apostolum adoravit , et discipulos
gus increpare coepit : j^ngeloSj inquit^ vestros vidi
flentes, angelos Satance in vestra dejectione gratu-
lantes. Regnum quoque jam vidi paratum vobis^ et
ex coruscantibus gemmis zeta^ instructas plenas gau'
diis, epulis et diifitiisj vita perpetua , lumine cetemo ,
plenas delectationibus quas amisistis; et loca tene^
brarum vobis, proh dohr! adquisistis , plena draconi-
bus et angustiisy plena stridentibus flammis et cru-
ciatibus, plena putoribus et doloribus. Haec et his
similia dicente Stacteo, obstupuit populi , qui aderat^
multitudo.
Atticus autem et Eugenius , cum illo qui resusci-
talns fuerat, ante apostolum prostrati sunt, ipsumque
pariter, ut pro eis apud Dominum intercederet, roga-
veront. Denique supplicantibus illis sanctus Joannes
dedit in responsis ut per xxx dies Deo poenitentiam
offerrent, in quo spatio maxime hoc a Deo poscerent,
quatenus aureae virgae ad suam naturam redirent; lapi-
des quoque ad vilitatem^ qua nati fuerant, remearent.
Factum est autem ut xxx dierum transiret spntium,
294 HISTOKU ECCLESIASTIGA.
cum nec aurum mutaretur in virgas^ nec gemmfie in
arenas. Tandem anxii fratres ad apostolum accesse-
runt^ et cum multis precibus ac laci^ymis demieDtiam
ejus obsecraverunt. Ille vero flentibus compassus et
poenitentibus^ universis etiam pro eis interv«ienti-
bus^ jussit virgas in silvam^ et petras ad iittus repor*
tare, quoniam ad naturam suam sunt reversae. Deinde
praedicti fratres gratiam quam amiserant recepermitj
ita ut daemones sicut prius fugarent^ infirmos cura»
rent, caecos illumlnarent , et virtutes multas in no»
mine Domini facerent.
Gum omnis civitas Ephesiorum^ imo totins Asise
provincia sanctum excoleret ac predicaret JoanDem,
contigit ut cultores idolorum excitarent seditionem.
Insanientes itaque gentiles ad templum Dianae Joan-
nem traxerunt, ac ad foeditatem sacrificiorum flectere
moliti sunt. Quibus ille Spiritu Sancto plenus prcqpo-
suit ut irent ad ecclesiam Christi^ et invocatis Dian»
suae viribus facerent aedem cadere Ghristi; aut ai noo
possent hoc facere, ipse invocato nomine Dei sui fin
ceret fanum Dianae labi et idolum ejus commimii.
Quo factOy considerata reclitudine, superstitionem
vanitatis relinquerent , et verse fidei justitiseque tra-
mitem arripereut. Gonditio hujuscemodi placuitplebi,
licel pauci essent, qui huio contradicei^ntdefinitioni.
Tunc beatus Joannes dulciter exhortatus est populum
ut longe recederet a templo ; ipse vero devota mente
et clara voce oravit. Continuo fanum et omnia idola
ejus corruerunt, ac sicutpulvis, quem projicit ventus
a facie terrae, efiecta sunt. Eadem vero die duodecim
millia gentilium , exceptisparvulis et mulieribus, con-
. LIBER SEGUNDUS. 295
versi sunt, et in nomine Sanctae Trinitatis baptismum
perceperunt. Tunc Aristodimus (i)^ qui erat pontifex
omnium idolorum 9 stimulatione pessimi spiritus tur-
bayil populum ut orta seditione populus in populum
pararetur ad bellum. Sed Joannes pacis amator dixit :
Dic mihi, jirisUHUme , quidfaciam ut indignatio-
Fwmdeanimo tuo tollam? At ille : Si vis, inquit, ut
credam Deo tuo^ tibi venenum bibere dabo. Quod
dum biberis, si mortuus non/uerisy apparebit ve-
rum esse Deum tuum. Apostolus autem hoc pac-
tam concessit. Porro Aristodimus^ eum terrere Tolens,
ad proconsulem perrexit, duosque Tiros, qui pro suis
sceleribus decollandi erant, ab eo petiit. Illo tandem
concedente, in medium forum adducti sunt, et iUic
in conspectu apostoli et totius populi Tenenum bibe-
runt, et mox spiritum exhalarunt. Beatus vero Joan-
nes, jacentibus mortuis qui Tenenum biberant, cali-
cem intrepidus accepit; et signaculum crucis in eo
&cien8^ derote oraTit^ cunctisque audientibus inefia-
biiia Dei <^peni fideliter memoraTit. Deinde semetip-
som signo crucis armavit, totumque quod erat in ca-
lice bibit , Dominoque gratias agens , laetus et hilaris
permansit* Quod attendentes populi, clamaTerunt :
Ohus verus Deus est quem pradicat Joarmes.
Aristodimns autem , cum per tres horas apostolum
Dei obnixe considerasset , nec eum aliquod palloris seu
trepidationis specimen habere deprehendisset ^ caeteris
enm objurgantibus credere detrectabat , sed obdurato
corde Teritati adhuc resistebat. Denique petiit ut tc-*
(1) Lisez : AriskHitmus.
296 HISTORIA £€GL£SIASTIGA.
neoo mortui divinitus excitareDtury et promisit quod
sic ab omni dubietate cor ejus emundaf*etar. Populi
autem insurgebant in ilium, dicentes se incensuros
ipsum^ ipsiusque domum, si ausus {iierit ultra Yexare
Dei apostolum. Joannes Tero, ut acerrimam : seditio-'
nem inter credentes et incredulos oriri perspexil, si-
lentium petiit, et cunctis audientibus att : Patieniia
prima est virtus quam de dii^inis viriutibus imiiari
debemus. Unde, si adhuc Aristodimus ah infidditaU
sua tenetur, solvamus nodos infidelitatis ejus. Nm
enim cessaho ab hoc opere, quousque medela ejus-
possit vulneribus proi^enire. Oportet me periii per^
sei^erantiani medici habere, qui varias medelas inn
stanter cegro satagit adhibere. Sic nimirum huic lan^
guidoysi adhuc curatus nonest de eo quodjacium
estyfaciamus aliud quod factum non esU Deinde
Aristodimum ad se conyocavit , tunicamque suam ei
dedit. Ipse vero amictus pallio stetit, eique praeci-
piens dixit : Vade, et mitte super defanctorum cor^
pora , et dices tta : Joannes apostolus Domini nostri
Jesu Christi misit me ad vos, ut in ejus nomine ex^
surgatis y et cognoscant omnes quia mors et vita
famulantur Domino meo Jesu Christo. Protinus iUe
cum jussis obtemperasset ^ et redivivos exsui^entes
vidisset^ apostolum adorans festinus ad proconsulem
perrexit, etmirabilia quae viderat, voce magna voci-^
ferando, narravit. Deinde salubre consilium invenit,
et proconsuli dixit : Eamus , et adi^oluti genibus
apostoli veniam postulemus. Tunc simul ad apo-
stolum venerunt, et prosternentes se, indulgentiam
flagitaverunt. Quos illebeiiigniter suscepit^ orationem
Deo cum gratiarum actione obtulit ^i eisque unius heb-
LIBER SECUWDUS. 297
domadae jejunium agere praecepit. Quo expleto ^ bap-
tizavit eosy cum omni parentela et affinitate, famulis-
que suis. Uli autem omnia simulacra fregerunt, et
basilicam in nomine sancti Joannis, in qua ipse as-
sumptus est , fabricaverunt.
Cum beatus Joannes esset annorum nonaginta et
novem (j)^ apparuit ei Dominus Jesus Christus cum
discipulis suis et dixit ei : Verd ad me, quia tempus
est ut epuleris in corn^ivio meo cum frairihus tuis.
Surgens autem Joannes, coepit ire. Sed Dominus
dixit ei : Domirdca resurrectionis mjece y quce post
quinque dies futura est^ ita verdes ad me. Et cum
kaec dixissety coelo receptus est. Veniente itaque die
dominica, conyenit ad Joannem universa multitudo
in ecclesia quae in ejus nomine fuerat fabricata ; et a
primo puUorum cantu agens mysteria Dei^ omnem
populum usque ad horam diei tertiam allocutus est ,
dicens : Fratres et conservi mei^ hasredes et parti-^
cipes regni Dei, cognoscite Dominum nostrum Jesum
Christumj quantas virtutes , quanta prodigia j signa
quoque et charismata, similiter et doctrinam per me
vobis prcestiterit. Perse^ferate ergo in ejus mandatis.
Me etenim Dominus jam de hoc mundo vocare di-^
gnatur.
Post hsecy juxta altare quadratam jussit foveam fieri ,
et terramejus foras ecclesiam projici. Deinde in eam*
descendit, et manus suas expandens ad Dominum,
dixit : Imitatus ad con^^iUum tuum venio, gratias
agenSy quia rrue digruUus es, Domine Jesu Christe^
(i) Dans la legcndc originale, on lit : sepiem.
298 HISTORU EGCLESIASTIGA.
ad iuas epulas irwitare, sciens quod ex tolo corde
meo desiderabam te. Vidifaci&n tuam^ et quasi de
sepulcro suscitatus sum. Odor tuus eoncupiscmiias
in me excitai^it cetemas. Vox tua plena suainMe
meUiJlua y et allocutio tua ineomparabiUs est eloquOs
angehrum» Opera tua scripsi, quas oculis meis vidi;
et verba, quas ex ore tuo auribus meis audii^i. Nunc,
Domine^ cavfimendo tibifiUos tuos^ quos tibi vtrgo
mater per aquam et Spiritum Sanctum regenerannt
Ecclesia. Suscipe me, ut Qum fratribus meis sim,
cum quibus venxens ins^itasti me. Jpen mihi januam
vit(By et perduc me ad convii^ium epularum tuarum,
ubi tecum omnes amici tui epulantur. Tu es enim
Ckristus filius Dei vii^i, quiprascepto patris mundum
sahasU. Tibigradas referimusper infinita sceculorum
scecula. Cumque omnis populus respondisset : Amen,
lux tanta super apostolum apparuit per unam fere
horam^ ut nuUus sufTerret aspectus. Postea inTenla est
iUa foTea plena, nihil aliud in se habens nisi manna,
quam usque hodie locus ipse gignit, ubi magna mira-
culorum copia specialis amici Jesu Ghristi meritis cre»
brescit. lUuc nimirmn multi aocnrrunt, vota et onH
tiones Deo fundunt, meritisque sancti Joannis apostoK
et Eyangelistfie optatum precum suarum efiectum per>
cipiunty et pulsis infirmitatibus et periculis Tirtutes
orationum ejus salubriter sentiunt (i). Cum quibus
(i) Saint Angastin, Gr^goire de Toors et autrcs ^rivains ecd^
siastiqnes ju8qu'au Tiii* si^e , parlent de oette manne qui coalait do
tombeau de saint Jean. Notre auteur parait adopter Popinion emise
par saint Ephrem et plusieurs autres, que saint Jean n'etait point mort
ou ctait immediatemcnt rcssuscit^ ; on appuyait ccttc opinion sur un
passagc de son EvangiLe,xi, aa, a5.
UBER SEGUNDUS. 299
el efp peccator accedo f deTOtionem meam trepidus
eKliibeo , et excelleDti Salvatoris amico in fide et spe
devotus orationem efFundo.
O Joannes beatissime, Christi /amilians amice,
qui ab eodem Domino Jesu Chrisio virgo eiectuSj et
inier cceteros magis dilectus, atque nyrsteriis coeles^
tibus ultra omnes imbutus, apostoius ejus et E^an-^
gelistafactus es prceclarissimus ; te suppliciter obse^
cro : me miserum^ tamen diligentem te, dHige, quoiso^
meisque precibus clemens exauditor adesto. Labores
meosj et cerumnas quibus angor assidue^ et multi^
modas infinnitates corporis mei, morumque moles^
tias meorum respice, meritisque vimdbus et ora-
iionibus pro me ad Dominum pie oblatis a me
efficaciter amo^e; ut a culpis emundaius, divino
culiui merear semper infuerere, et Jidelium nivece
phaUmgi sociatus, regem Sabaoth in cetemum lau-
dare. Amen.
VL Jacobus Minor, filius Alphaei , qui inEtangelio
QOminatur frater Domini^ quia Maria uxor Alphaei
matertera fuit matris Domini , quam Mariam QeophsB
Joannes Evangelista cognominat^ ab apostolis post
aacensionem Domini Jerosolymorum episcopus statim
ordinatus est^ et ejusdem sedis regimine per annos xxx
politus est. Ipsum omnes^ tam pro illius nimia sancti-
tate quam pro Salvatoris consanguinitate , apostoli
honorabant, et de diversis regionibus, dum ad prae-
dicandum dispersi essent ^ ad ipsum velut ad patrem
opportunis temporibus recurrebant, necessariosque
coDsultus ab ipso ut a magistro, prout ratio deposce-
baty humiliter tlagitabant.
Tandem septimo Neronis imperii anno, dum in
300 HISTORIA EGGLESIASTICA.
Jerusalem praedicaret Christum Dei filium, detemplo
a Judaeis praecipitatus est et lapidatus, ibique juxta
templum kal. maii sepultus (i).
Hegesippus (2) , virsanctus et eruditus, apostolorum
temporibus yicinusy.in quinto commeutariorum suo-
rum libro Jacobi Justi meminit , narrans quod post-
quam Festus praeses Felicis successor apud Judaeam
obiit^ et provincia rectore ac principe, antequam
Albinus succederet, caruit, Jacobus frater Domini
saevitiam Judaeorum passus ad Dominum transierit.
Hic ex utero.matris sanctus fuit, vinum et siceram
non bibity nequeanimal manducavit. Ferrum in caput
ejus non ascendit, oleo non est perunctus, balneis
non est usus. Laneo non utebatur indumento, sed
tantum sindone. Solus ingrediebatur templum, 6t ja-
cebat super genua sua, orans pro populi indulgentia;
ita.ut callos in genibus in modum cameli faoeret
orando, genua semper flectendo, nec unquam ab ora-
tione cessando.Itaque pro incredibili continentia et
summa justitia , appellatus est Justus et Oblias (quod
munimenium popuU interpretatur).
Quidam de septem' haeresibus Judaeorum interroga-
bant eum quod esset ostium Jesu (5). At ille dioebat
(i) Saint Jacqaes le Minear fut charg^ par les aatres ap5tre8 da
goavernement de T^glise de Jerasalem, qaelqaes mois apr^ rAflcen-
sion. U soufirit le martjrc par Pordre da grand-pretre Ananias, en 63,
vers Piques, et par consequent dans la huiti^me ann^ de N^ron.
[1) H^gesippe, le plus ancien des historiens de rCglise, ^tait n^ au
commencement du n*' siMe, et mourut vers t8o. II ne reste que des
fragments de son Hisioire eccltsiasiique. Cette l^gende de saint
Jacques le Miueur en cst en eflfet exlraite. ( Voyez Eus^he, Histoire
eccicsiastique , ii, uS, et iv, 22.)
(5) Par ccs paroles asscz obscures, on doit entendrc quc lcs Juifs
LIBER SECDNDUS. / 301
hoc esse Salvatorem. Septenis quippe sectionibus a se
Judaei discrepant, et a linea veritatis deviant. Nam
Pharisaei et Sadducsei , Essenii et Galilaei , Hemerobap-
tistae y Basbuthaei et Samaritae , privatis appellari vo-
cabulis gloriantur, et diversa doginata pro intenlione
sua pertinaciter asserunt et sequuntur (i). Ex qurbus
aliquanti per Jacobum crediderunt quia Jesus est
Christus. Cumque multi ex principibus credidissent in
Jesum , orta est ingens perturbatio Judaeorum , scriba-
rumetpharisaeorum^ dicentium : Nihil superest quin
omnispopulus credalinJesum, quod ipsesit Christus.
Deinde communi consultu ad Jacobum accesserunt,
eumque reverenter rogaverunt ut in die festo Paschae
in excelsum pinnae templi locum ascenderet, verum*-
que testimonium de Jesu multitudini Judaeorum et
gentilium, qui de vicinis seu longinquis civitatibus
convenirent, asseveraret. At ille, occasione acc^pta
manifestandi veritatem, laetatus est; obsequiumque
snum precantibusy licet non ad libitum malignantium ,
poUiiitus est. Hoc enim vir justus divino agi uutu in-
tellexity ideoque obsecrantibus adquievit. In sublimi
positus ad omnem populum voce magna clamavit,
deimndaient a saint Jacqne^ ce qn*il faUait penser de Jesns-Christ ,
ainsi que le pronve la r^ponse de Tapotre. Dans F^angiie de saint
Jean (x, 7), Jesus-Christ emploie cette expression en parlant de lui-
meme : Amenj amen dico vobis quia ego sum ostium ovium.
(1) Notre auteur a emprunte cette nomenclature des sectes des Juifs
^ nne citation d'Heg^ippe dans VBistoire ecclesiastique d^Eos^be ( i v,
ch. 22), mais iL a defigure le nom de la sixi^me, qui doit etre ecnt
Mcubuthcei au iieu de Basbuthcei, Yoyez sur ce passage la note
d^Adrien de Valois, ou figurent beaucoup de variantes, tant pour les
noms que pour le nombre des sectes.
30S HISTORU ECCLESIASTICA.
atque Jesum Dei filiom omnia complevisse qnae dt
illo propbetffi praedixerant 9 oonstanter et manifeste
asseruit.
Denique fideli prosecntione (i) Jacobi finita, torbtt
gayisae sunt^ Dominumque glorificantes dixemnt :
ffosannafilio Dwidl Pbarisaei autem^ aliique Terila-
tis inimici^ ^alde contristati sunt; et inito inter se
pessimo concilio clamaverunt : Oy O; etjustus enwni!
Tunc adimplererunt quod in libro Sapientiae scriptnm
est : Auferamus justumy qaia inutiUs est nobis (a).
Nam pharissei ad eum ascendentes dixerunt : Nos U
roganmus ui errorem a populo de Jesu toUeres, ei ta
ampUficasti. Quibus ait Jacobus : Ego errorem tuli,
eiveritatem osiendi. Uli autem^ turbis in ejus praedica-
tione gratulantibus et in Jesum credentibus , eum ex
alto praecipitaTerunt, et lapidibus urgere coepemnt.
Qui dejectus super genua sua procubuit, et orans
dixit : Rogo te, Domine Deus pater, remiiie iUis;
non enim sciunt quid faciunt. Cumque enm talia
orantem desuper lapidibus perurgerent, unus de sace^
dotibusy de filiis Rechab^ exclamavity dicens : Pan^
cite, parcitey quiBso. Quidfaciiis? Pro vobis orat hie
justus , quem lapidaiis. Tuuc iratus quidam ex pha-
risaelsy perticam fuUonis arripuit, et in capite eJQs
fortiter dedit, ejusque cerebruip ejecit (3). Testis ita-
(i) Prosecutio : instrucUo y allegaiio. Dac. Gloss.
(a) Sap, II, la.
(3) Cet ev^eineQt ent lieu vers le lo avril 62 , et non pas le i^' mai,
comme rindique ngtre autenr, probablement d'apr^ le choix qne
TEglise a fait de ce dernier jonr pour c^lebrer sa fSte. Les plus anciens
martyrologes la pla^aient au q5 mars. On ne connalt d'aatre motif
pour Tavoii' transport^ au i^ mai, que la d^dicace qui fut faite ce
LlfiER SEGUNDUS. 303
que Jesu Ghristi tali martjrrio est consummatus , ibi-
que prope templum kal. maii est sepultus. Non multo
post, oppugnatio consecnta est Vespasiani , quam pru-
dentes JudaH>rum crediderunt divinitus^ accidisse pro
Tindicta Jacobi justi; ut evidenter legitur in libris
Josephi, Hehrseorum insignishistoriographi. Incredu-
lis pro certo Judaeis duplici contritione periclitantibus^
Ecclesia Dei gaudens in yera fide et saly ificis yirtuti-
bos^ fortem bellatorem in auxilium diutumi certami-*
nis advocat puradeyotione^ clarisque yocibus : Jacobe
jusie, Jesujrater Domim, sit tibi pia supernos com--
passio , quos reosfacii superba jactantia y atquefoB'-
davii mundi petulantia. Nos^a clementer exaudi
precaminay impetrans nobis verce lucis gaudia. Pro
inimicis qui orasti Dominum^ tibi dei^tis impende
suffragiumj ut sempitemum nanciscamur priemium.
Amen.
TU. Philippus os lampadis interpretatur^ quo no^
mine demonstratur quod ipse totus patens erat infu-
sioni geminse charitatis ^ et diyinis obsequendo manda-
\ tia , imbutus et instructus charismatibus sacris y instar
lacidae lampadis barbaras gentes illustray it rutilantibus
exemplis et doctrlna yeritatis. Hic a Bethsaida civitate
GaHlaeae ortus est, et inter primos yestigia Christi se-
catns est. Post ascensionem Domini Gallis ^ yel Gala-*
tia , atque Scjthis per xx annos Eyangelium preedi-
caTit, et diyersas gentes ad agnitionem yeri luminis
pertraxit. Quondam in Scjthia^ dum a gentilibus
teneretur, ac ad statuam Martis ductus ad sacrifican-
joar-Ui d^une ^glise batie en 9on honneur k Rome yers le milieu du
304 HISTORIA ECCLESIASTICA.
dum compelleretur, ingens draco de subtus bastm
statuae exiit^ et filium : pontificis , qui ministrabat
ignem sacrificii ^ percussit^ duos etiam tribunos, qni
eidem proyinciae praeeranty quorum officiales sanctum
Philippum apostolum in yinculis tenebant. De flata
autem draconis omnes morbidi redditi sunt ^ et Tehe-
menter aegrotare coeperunt. Tunc Philippus omnes
admonuit ut in Dominum crederent , et Martem dgi-
cientes confringerent ; in loco autem^ in qup fiinis
stare videbatur, crucem Domini affigerent et ipsam
adorarent. Deinde adjecit quod si haec agerentur, in-
firmi sanareutur» mortui resuscitarentur^ et lethifer
draco in nomine Jesu Christi fugaretur. Tunc illi-, qui
cruciabantur» dolore coacti clamare coeperunt : /Zeci^
peretur in nobis virtus^ et hunc Martem dejiciemus.
Facto itaque silentio y apostolus praecepit draconi ut
protinus egrederetur in nomine Domini; et yadens in
desertum nemini noceret, et in loco ubi accessus
hominum non est, habitaret. Tunc saevissimus draco
•
exivit et festinanter abire coepit et ultra nusquam
comparuit. Apostolus autem filium pontificis^ et tri-
bunos, qui mortui fuerant, in nomine Domini susci-
tavity omnemque turbam, quae morbida erat, sanitati
restituit. Universi ergo qui Philippum apostolum per-
secuti sunt poenitentiamegerunt^ et deum hunc esse
putantes adorare voluerunt. Ipse autem per unum an-
mim eos jugiter docuit, eisque notitiam summi Dei
solerter insinuavit^ et omnia quae ad veram fidem
pertinent instanter in cordibus credentium seminavit.
Multa igitur millia hominum crediderunt^ et ab eodem
apostolo baptizati sunt.
Philippus itaque apostolus gratia Dei multipliciter
LIBER SECUNDUS. 305
djutiis multas ecclesias coustruxit^ et episcopos ac
iresbjteros cum reliquis ordinibus sacris in Ecclesia
irdiiiavit. Deinde per reyekitionem ad Asiam reversus^
D ciTitate Hierapoli commoratus malignam extinxit
mresim Ebionitarum, qui Dominum Jesum negant
isse Dei filium ^ nec hominis corpus sumpsisse de Vir^
pne Terum. Duae vero filiae ejus sacratissimae yirgines
bi eranty per quas Dominus multitudinem virginum
ncratns eSt. Ipse autem ante septem dies migrationis
UBS, presbyteros et diaconos et vicinarum urbium
spisropos ad se Tocayit ; eisque , quod septem tantum
liebas Titales auras carperet , prsedixit. Deinde omnes
xmimonuit ut in fide Tiriliter starent et doctrinee
)omini semper memores essent. Denique beatus apo*
Aolus, postquam copiose exhortatus est populum, an-
KMrum Lxxx"*, et vii*' kal. maii perrexit ad Dominum;
)t Hierapoli tumulatum est corpus ejus sanctissimum.
^ost aliquantos annos duae filiae ejus dextra IseTaque
epoltae sunt; ibique multa beneficia fideliter poscenti-
mB fiunt meritis illius, ad quem amici sponsi acce-
lont, et tripudiantes claris Tocibus ita canunt : Proni
vgismusy Philippe, os lampculis : picu ccelestis aures
mlsajudicis; ut quxB meremur repellat suppUciay ei
fuae precamur det supema gaudia. Amen (i).
(i) GeUe legende est empruntee presque litterademeQt au faiix
ibdias, dont elle constitue le livre x. Tout ce qu'on sait sur saint
'bilippe , est qn'il pr^ha la foi dans les deux Phrygies , et fut en-
wck dant U Phiygie Pacatienne, avec deux de ses filles, vierges,
111 ont M souvent confondues avec les filles de saint Philippe diacre.
)m croit, d'apr^ nn passage de saint Irenc^c, qu'il vecut au moins
aaqa'eii 8i. Nous ne pensons pas que cct apolrc ail ete en contact
ivecleȣbioiiitet.
I. 20
306 HISTORIA BGCLESIASTICA.
YIII. Thomas abjrssus, et Didymus interprelatur
geminus, quia Salvatori similia est redimitus multimo»
dis yirtutum charismatibus* Hic Evangelium praedica^
yitParthis et Medis^ Hircanis et Persis^ Bactrianis et
Indis^ ac martyrium in Calamina ciVitate in die
xii^ kal. januarii sub Mesdeo rege consummavit; et
nou multo post inde ad Edessam urbem multis mirabi-
libus coruscaYit*
In relationibus de apostolis multa diTersilas est tam
pro antiquitate temporis, quam pro ionginquitate re-
gionum ubi agricolee Christi praedicaverunt barba-
ris> qui dissona barbarie sua valde discrepanta Roma-
norum ritibus et usu locutionis. Unde in quibusdam ^
qiiee de sanctis apostoiis legimus ^ quoniam ab inoertis
edita sunt auctoribus et usque ad nos transmisaa »
dubitamus; praesertim cium a Gelasio papa, aliisqoe
magnis apocrjrpha nuncupata sint doctoribus. . Egre^
gius quoque pontifex Augustinus in hujusmodi scriptts
dubitavit^ et cum meticulosa scrupulositate de sancti
Thomse gestis contra Faustum manicheeum quoddam
exemplum protulit (i). Hoc ideo dixi de dissondntia
scriptorum ^ quse per orbem passim reperitur in Toin*
minibus antiquorum ^ non ut derogem mirandis ope*
ribus sanctorum; sed ut quaecumque scripta sunt de
apostoiis y aliisYe beatis y studio priorum ^ cum subtili
cautela discutiatur ad fidei munimentum et eedifica-
tionem morum. Nunc in uomine Domini breviter pro-
sequar narrationem, quae sancti Thomaeapostoli refert
fructiferam pei^egrinationem ^ felicem et gloriosam de
( I ) Sancti Auguslini contra Faustum manicfueum , uii , 79.
LIBER SEGimDUS. S07
Ghristo prfledicationem , et laboriosam Qsque ad pereti»
nia yite brayium passionem.
Thomas Didymus cum apud Giesaream esset, Do-
niiias Jesus Christus ei apparuit ^ ipsumque Abbani
praeposito Gundafori regis Indorum commendavit^ et
oaiBi eo , ut romano opere palatium regi fabricaret ,
iu Indiam misit. Navigantibus illisper mare^ Thomas
de artis suae scientia multa mystice locutus est^ et
miranda opera in marmore et ligno in omni structura
ae facturum poilicitus est. Septimo autem die Andro--
nopolim (i) prospere yenerunt^ etut de navi descende-
nmt, voces cantantium in organis et tibiis, citharisque
aiidierunt. Nuptias nimirum rex civitatis celebrabat,
in quibus Pelagiam filiam suam Dionysio tradebat.
Frseoones urbem circumeuntes clamabant ut omnes
regali convivio idtoressent : divesi pauper, nobilis^
civis ac peregrinus; quicumque non venisset^ regem
ofienderet« Abbanes ergo cum Thoma convivio inter-
ftiit, sed Thomas solito more non jocis, nec epulis^
s«d ccelesti theorise studuit. Interea cantatrix hebr^a
llErrena tibiamy secus prandium circumibat, et unicui-^
cpe.quod illi plaoeret canebat« Veniens autem ad Tho-
nua, diutius immorata ante illum stetit ^ ac ut homi-
nem non manducantem neque bibentem , sed oculos
ooelis affixos habentemperspexit, hunc Hebraeum esse
el Dei cceli oratorem intellexit. Congaudens igitur illi
ut compatriot«£ , hebraice coepit canere : Unus est
Deus Hebrceorum , qui creavit omnia ; ipsefecit cce-
Imm tt terram^ et ipsefundavit maria. Heec apostolus
(i) Dans d'autre8 legendes da meme saint, ce nom est ecrit : Man-
drinopolis.
308 HISTORU ECCLESIAST1CA.
audienSy plus orabat^ et pueUam Terba Teritatis caneti'*
tem attentius eadem repetere admonebat. Tunc ipsom,
quod neque manducaret^ neque biberet, pincema in-
crepavit, et pabnam in faciem ejus dedit. Apostolas
vero mox faebraice praedixit quod ei protinus ante-
quam convivium compleretur^ contingeret. Porro pin-
cema ut aquam de fonte deferret , exivit , eumqne leo
inYasit, et bibens sanguinem ejus abiit. Canes yero
membra ejus comederunt^ quorum unus niger deite-
ram ejus in ore ferens^ in medium convivii appmla-
vit. Stupentibus convivis ^ qui haec intuebantnr^ h^
braea cantatrix^ quae sola prophetiam ejus intellexent,
tibiam suam jactavit, et currens pedes ejus oscolari
coepit', et omnibus qui aderant dixit : Hic homo aui
propheta esty aut apostolus Dei. Nam ut pincema eam
percussit^ casum quem passus est liebraico sermone
praedixit : Non exsurgam, inquit^ cle koc corwiido,
nisi manum ipsam a cane nigro huc deferri videro.
Gumque de strepitu hominum rex inquireret, et
quid accidisset audiret ^ apostolum ad se vocari fecit ,
ac ut filiam suam (i) una cum sponso ejus benediceret
rogavit. Thomas itaque in thalamum una cum rege
intravit^ manum suam super amborum capita posnit,
eisque in Dei nomine , memoratis patriarcharum no-
minibusy orans benedixit. Cum autem apostolus e
thahimo egressus abiret, et sponsus eum deduceret,
ramus palmae plenus dactylis grandibus in manu ejus
apparuit. Unde gaudens juvenis ad sponsam suam cn^
currity eique ad gustandum de fructu ejus dedit. Cum-
'wti : JiUa sudf.
LIBER SECUNDUS. 309
que ambo de fructu memorato gustassent , subito so-
porati unum somnium viderunt. Nam quasi rex potens
geminatus (i) videbatur, et in medio eorum stans
oirosque amplectebatur, dicens : jipostolus meus be-
nedixit vos (j2) y utcetemce vitceparticipes efficiamini.
ETigilantes autem^ cum mutuo sibi narrarent quae
vidissenty ecce Thomas apparuit eis, dicens : Rex
meuSf qui modo vobis locutus est inmsione^ ipse me
fanMiis clausis introduxity ut benedictio mea super
vos fructificet. Habetis enim integritaiem , quce est
omnium regina virtutum etfructus salutis perpetuce .
f^irginita^ soror est angelorum et omnium possessio
bonorum. P^irginitas victoria libidinum, fidei tro-
pfueum^ triumphus de inimicis et cetemce securitas
quietis. Nam de corruptione nascitur poUulio, de
poUuiione reaius , de reatu confusio.
Cumque Thomas hsec et multa alia de virginitatis
lande et libidinis foeditate disseruisset ^ multaque in-
oongruay quae de camali commixtione plerisque oriun-
tar^ retulisset; Dionysius et Pelagia gratanter omnia
qiia9 docebantur ab apostolo audierunt^ eisque ibidem
duo angeli apparuerunt : Nos , inquiunt , angeU su-
mMis, qui vobis a Deo dati sumus pro benedictione
aposioU ejus; ut dum custodieritis monita ejus, omnes
Domino petitiones vestras offercunus.
His aliisque piis monitis sponsus et sponsa instructt
umt, et prostrati ad pedes apostoli, dixerunt : 6bn-
firfna nos in omni veritate y ut nihil nobis de scientia
(i) Resplendissant , coavert de pierres precieuses.
[7) Lisez : vobis.
310 HISTORU ECCLESIASTIGA.
Dei de^iu Quibw ait ; Veniam ad vos sequenti
noctejf et pUnius vos insiruens, prt^ciscar. Igitur
juxta promis9Uin suum venity de omnibus «lernae
vitae mysterii» ambo^ diligeqter instruxit , et baptis-
matis eos unda sanctificavit. His itaque peractis, nati»
gavit j et post aliquod tempus unum ez discipulls suis
misit| quem presbj^terum ordinans ita constituit, ut
in eadem civitate consisteret et ecclesiam ordinaret,
in qua multus Deo populus est acquisitus. Ibi sedes
est Thoma^ apostqli ^ fidesque catholica usqua in ho<-
diernum diem, Dionysius autem episcopus factns est^
sponsamque suam sacro velamine consecravit, qu»
post obitum ejus duplex martyrium pertulit; quia
virum habere contempsit , nec idoiis sacrificare voluit«
In Ghristi ergo confessione decoUata est, et super tu«
mulum ejus grs^cis sermonibus et litteris ita scrip*
tum est : In hog logo rbquiescit sfoiisa Diontsii
BPISCOPI ET ril^U ThOIIJB APOSTOU.
Cum venissent Hierapolim in India civitatem , in*
gressus Abl>anes ad Gundaforum regem, nuntiavit
Thomam adesse pei^itissimum artificem. Rex autem de
fabricando palatio oum eo tractavit , et aadificii locum
illi ostendit. Thomas autem arundinem apprehendit^
et metiendo dixit : Ecce januas hie disponam, et ad
ortum solis ingressum : primo proaulcm^ secundo
salutatorium ^ in tertio consistorium ^ in quarto trico^
rium, in quinto zetas hjremales, in sexto zetas (BSti--
valesj in septimo epicaustorium et triclinia accubi'
taliuy in octa^fo thermas , in nono gymruisia , in
decimo coquinam j in undecimo colymbos et aquarum
lacus influentes, in duodecimo hypodromum et per
LlfiER SECUNDUS. 311
gjrum drcus cleambulaiorios (i). Rex autem conside-
(i) Nous ne pouvons mieox conuneQter cette carieiise eaam^tion
des parties constitaantes d'un palais , d^jii fort difflh^nte de la distri-
bation antiqoey .qa*en citant la description soivante da palais des ducs
de Spolite ▼ers 8i4> ^ laqaelle elle nona paraSt avoir ^t^ visiblenient
emprantfe *.
In primo proeudium, id est locus ante aulam (area ou vesUbulum
dea anciens}.
In secundo saladatorium, id est hcus sabUandi qffieio deputaius,
juxta majorem domum constitutus (atrium des anciens).
In tertio consistorium , id est domus in palatio magna et ampla ,
ubi lites et caussae audiebantur et discutiebantur. Dictum consisto-
r
rium a consistendo, guia ibi ut qumlibet audirent et terminarent nego-
tiajudices velqfficiales consistere ^{«^«jt/ (basiliqae des andens palais,
dont il avait falla changer le nom , depais qa'il avait ^t^ adopt^ avec
Fedifice lai-mdme poar les ^glises).
/m quarto triehorum, id est domus conviviis deputata, in qua sunt
m ordines memsarum, ei dictum esi trichoram a tribus choris, id est
iribus ordinibus comessantium (le tncUnium des anciens).
In quinto zetas hjremales, id est camera hyhemo tempori compe'
ientes (hjrbemaculum de Pline).
/n sexio %etm msiwales, id est eamera asUvo (empori eompetentes,
In septimo epicaustorium et triciinia accubitanea, id est domui in
qua incensum et aromata in igne ponebantur, ut magnates odore vario
reficerentur, in eadem domo tripartito ordine considentes (innovation
li^rzantine , etrang^ aax anciennes habitations romaines. Les tncUnia
teient des esp^ces de divans garnissant trois ootds de la salle).
/n ocian^ thermce, id est balnearum locus calidarum.
In nono gymnasium, idest locus disputationibus et diversis exerci-
iaiiomum generibus deputatus.
In decimo coquina, idest domus ubi pulmenta et eibaria coquuntur,
In undecimo columbum , id est ubi aqua influunt (aatre innovation
grecqne).
In duodecimo hippodromum, id est locus cursui equorum in palatio
deputatus.
Gette cariease description , pnbli^ par Mabillon (Rerum lialic. n ,
p. ii) et par Mnratori (Annali diialia, iv, ii), a ^t^ reproduite par
Mazois (Ruines de Pompeia), qui nous a puissamment atdc ^ cn detcr-
miner le sens precis.
312 HISTORU EGCLESIASTICA.
rans^ ait : Vere artifex es, et decet te regibus min^
strare. Deinde infinitas illi pecunias relinquens, abiit.
Apostolus siquidem coepit provincias et ciyitates
circumire , verbum Domini prsedicare , credentes bap-
tizare et egenis abundanter donare. Innumerabilea
itaque populum Domino aoquisiYit, clericos ordinaTit^
ecclesias fabricavit; et per totum biennium^ quo rez
Gundaforus absens fuit, ecclesias firmavit. Cumque
rex venisset et apostoli facta deprehendisset ^ ipsom
cum Abbane ferro vinctos in ima carceris trudi pra^*
cepit. Et quoniam Gad frater regis in extremitate
vitae languebat^ interfectionem eorum distulit. Cum?
que cogitaret nt viventes excoriaret et ita flammis
traderet, moritur Gad germanus ejus. Et quia multum
amabatur, fit intolerabilis luctus. Barbari mortuum
pro ritu gentis purpura et bysso circumdant, totum-
que corpus gemmis perornant. Rex quoque ex purpu-
reis lapidibus memoriam (i) ejus extrui, et ipsum in
labro purpureo poni (2). Interea dum ab artificibos
pomposa peragerentur opera, ideoque fieret ejus sepul-
turae mora; Gad ipse, qui mortuus fuerat^, resurrexit
quarta die^ hora diei prima. £t factus e&t pavor et
stupor et silentium omnibus , qui more Indico exhi-
bebant regio funeri planctus. Porro Gad Gundaforum
regem redarguit^ quod amicum Dei, cui famulantnr
angeli, disposuisset excoriare et incendere. Palatium
etiam in coelo inenarrabile se vidisse retulit^ eo fac-
(i) Memoria est employe ici dans le sens de monumenlum, sepul-
crum, On troave dans saint Augostin : memoria marmorata, tonhwk
de marbre. Labrum purpureum : sarcophage de porphjre.
(2) Ajoutez : jubei.
LIB£R SEGUNDUS. 313
tum ordine, quo Thomas disposuil; et de meritis
ejns, secretisque coelestibus plura reserayit. Deinde
ad carcerem festinus perrexit, apostolum a yinculis
absolvit^ pronus ad pedes ejus ploravit, et indnlgen-
tiam fratri suo postulavit.
Egredienti apostolo y rex ipse jam moderatior occur-
rit, et pedibus ejus advolutus veniam petiit. Tunc
apostolus y accepta occasione congrua y barbaros edo-
cere coepit; et veritatem annuntians, inter csetera
dixit : Dominus meus Jesus Christus multum vobis
pr€Bstitiiy qui secreta sua vobis ostendit. Ecce proi^in^'
Ciie vestrce ecclesiis plence sunt. Parati ergo estote,
ut sanctificemini. Haec et alia his similia principibus
intimavit, eosque de fide et sacra religione instruxit.
Ingens fama de yirtutibus quas Dominus per apo-
stolum operabatur, per Indiam diSiisa est; et nimia
congregatio populorum de longinquis et proximis ci«
vitatibus ad eum facta est. Vitulos ei et arietes more
divino sacrificare volebant^ quia ipsum esse deum pu-
tabant. Porro Gundaforus rex apostolo suadente jus-
sit nt per unum mensem expectarent, quousque
totius provinciae conglobatio fieret, et ila demum
facerent quod ipse juberet. Completis ergo xxx die-
bu., in campo juxta Gazi montU ascensum hominum
moltitudo congregata est^ in qua variis aegritudinibus
laborantium magna multitudo adest. Apostolus autem
omnes infirmantes in unum congr^ri praecepit, et
ipse in medio eorum stetit; manusque suas ad ccelos
ezpandens, pro eis oravit. Finita oratione apostoli ,
coruscus (i) super eos venit^ et ita omnes, ut ictu
(0 Edair.
314 HISTORIA ECGLESIASTICA.
fulguris perituros se formidarent, lermit. Omoes
prostmti cum apostolo, per mediam fere horam jacoe-
ruDt^ sibique gratissimam Dei bonitatem adesse tcD-
serunt. Multi enim febricitantes et surdi^ ca^ el
claudi sanati sunt^ aliaeque infirmitates ab hominibos
virtute Creatoris depulsaa sunt. Jubente apostolo, de
humo Guncti surrexerunt, et gaudentes pro recepta
saniute Dominum glorificayerunt.
TuDc beatus Thomas ascendit supra petram^ ut
omnes videret et videri ab omnibus posset; factoqoe
silentio, veram eis doctrinam ubertim exhibet. Se-
quenti dominico baptisati sunt novem millia viromiii,
exceptis parvulis et mulieribus. Apostolns ad iDdiam
superiorem profectus est per rcTelationem , et onmes
populi festinabant ad ejus opinionem. Signa et prodi-
gia quae faciebat videbant. Unde miraDtes, prsedicatio-
nem ejus c^ntemuere non audebant. Daemones enin
expellebat, caecos illuminabat et leprosos mundabat.
Omnes etiam dolores et calores et frigores ( i ) pelle-
bat ; mortuos quoque suscitabat.
Quaedam mulier nomine Sintice> quae caeca per
annos sex fuerat , ita curata est, ut nec signum praete-
ritae infirmitatis haberet. Inde Mygdonia uxor Garisii
cognati regis Mesdei valde accensa est; et mntato ha-
bitu applicuit se inter ancillas suas, ubi de Deo vero
saluberrimum sermonem faciebat sanctns Thomas.
Docente apostolo, universa multitudo credidit, et
post jejunium septem dierum baptisma percepit. Myg-
(lonia vero, sermone audito ex ore apostoliy noluit
^i^ Fi^rm. plarici dc fri^or i fievrc, frisson.
UBER SEGUHDUS. 315
ultxa contingere thorum viri sui. Iratus itaque Gari*
aius perrexit ad regem , et impetraTit ab eo ut tentus
apostoltts mitteretur in carcerem. Sintice autem Myg-
doniam ad carcerem duxit , et dato munere carcerario ,
ad eum intrayit. Apostolus , audita credulitate Myg-
doniee^ jussit ut in domum suam cito reverteretur,
ibique in cubiculo clauso ipsum prsestolaretur. Medise
vero noctis tempore apostolus affuit, promissa com-
plens cameram intravit, Mygdoniam confortavit, in
fide crudivit, septem diebus jejunarepraecepit. Octavo
autem die iterum similiter rediit ^ et fidelem feminam,
cum omnibus qui crediderant^ baptizavit. Carisius
antem» cujus sororem Mesdeus rex habebat uxorem ,
petiit ut Treptia regina mitteretur ad suam uxorem ,
quatenus per eam revocaretm: ad thorum maritalem.
Mesdeus rex concessit. Treptia regina perrexit, astutis
blanditiis Mygdoniam oonvenit ^ totoqne nisu ad pri8>*
tinam conversationem retrahere studuit. Verum illa
jam in Christo fundata fortiter restitit, jamque fide
fortis bellatrix repugnavit, et reginam ratione victam
ad Christum strenue compulit. Dulci enim affatu ei
rcispondit, ejus animo ambrem apostoli solerter inje-
cit, et ita praedicando mulieris cor cito supposuit. Ait
enim ; O soror Treptiay si scires quce ego didici, non
baminem putares esse , sed deum. Surdis enim audi^
ium reddit, salutem omnibus eegrimoniis restituiif
aliqucmdo etiam mortuos ad vitam resusciiavit. Hic
ostendit altercun vitam immortalem^ nesciam omnis
doloris j omnisque tristitice. In hac etiam nocte mor-
iuus ab eo resuscitaius est. Nam dux militum Simfo^
rus ad carcerem abiiij a carcerariis apostolum in
Jide sua suscepit et in domum suam duxit. Ipse au^-
316 HISTORIA ECCLESIASTICA.
tem oraiionem fecit, ei unicum filium ducis, qui
moriuus/uerat, resuscitaQit. Ecce nunc in domo ducis
sedety omnes ad se ingredientes docet et unii^ersas
infirmitates curat. Respondit Treptia : Si ita est ut
asserisy eamus, et si vere ita comproha^ero , protinus
credam ei. Stultum est enim astemam vitam non ap^
petere, et tantis viriuiibus non credere. Dncis itaqne
ad domum perrexerunt; ingressse^ ad eum tunc loqiii
non potuerunt. Occupatus enim erat^ manns impo-
nens super infirmitates yarias. Regina^ ut tanta mira-
bilia Yidit , obstupefacta dixit : Maledicti sunt a Deo
qui non creduni operibus saluiis. Tunc quidam ele-
phantiosus aspectu nimis horribilis, scabroso yulta
et voce raucissima ^ jubente apostolo , introductus est.
Porro in eum apostolus aspiciens fleyit y et fixis geni-
bus diutissime orayit, eique dexteram imponens,
Deum suppliciter invocayit. Deinde puer quidam ful-
gido aspectu apparuit , leprosum a parte angult secreti
tulit^ Testibus suis exuit, corio quoque quasi tunica
corporali spoliayit ^ sicut qul excoriat vitulum ^ et re-
vocavit eum ad apostolum. Ille vero consignans eum
signo crucis baptizavit^ novisque et candidis indui
vestimentis fecit. Haec videns populus ^ Deum magni-
ficavit^ et regina pedes ejus osculans baptizari postu-
lavit. Tunc apostolus, quia tempus migrandi de coi^
pore proximum esse praescivit, reginam cum omnibus
qui ibl aderant baptizavlt.
Reversa reglna, regem de fide commonuit, seque
christlanam constanter ostendit. Tunc cor regis ex-
pavit, et iratus contra Carlslum clamavit : Cum stu-
deo recuperare tibi uxorem tuam, perdidi meam,
JMani Trepiia pejorfacta csi miht, quam Mygdoma
LIBER SECUNDUS. 317
Ubi. Statim jussit ad Tfaomam mitti^ el manibus a
tcrgo ligatis ante se addaci. Adducto aatem prascepit
%t persnasione sua deceptas mulieres restitueret tha-
«mo coDJugali. Quod cum ille fiicere detrectasset,
piosque persecutores salvare per fidem maluisset^ ira-
»s rex jussit lances ferreas igniri et apostolum ex-
sdciariy ut nudis pedibus super stans faoc deficeret
lolore. Protinus prorupit aqua et extinctae sunt
ances. Deinde consilio Carisii missus est in fornacem
bermarum; sed tfaermae nltra calere non potuerunt,
t apostolus altero die incolumis egressus est. Denique
oegerunt illum ut simulacro solis ofierret sacrifi-
ium. Erat autem statua solis ex auro facta, faabens
[nadrigam equorum auream et currum, ubi faabenis
fibsis y quasi cursu rapido agebatur ad coelos. In tem*
lo gentiles barbarico ritu cfaoros ducebant, et yir-
inea cum lyris canlabant, cum tibiis et tjmpanis,
mn titulis (i) atque tfauribulis. Cumque rex et amici
|Q8 illuc apostolum introduxissent^ et immolare si-
[mlacro solis illi persuaderent , ipse daemoni faebraico
ermone praecepit ut exiret^ sibique apparens impe-
ata perficeret. Egressus autem daemon stetit ante
um, ita ut solus videret eum. Apostolus cum Zabulo
lebraice loquebatur^ et nuUus sciebat quid diceret,
el cui loqueretur.
^Tandem cum sanctus Tfaomas adorans Dominum in
emplo genua flexisset , et daemoni rege praesente in
^hristi nomine praecepisset ut neminem laederet^ sed
(i) Noas pensons qne Uiulus signifie ici inscription ,. toiteau en
koiiiiear da dieu. Dant le faax Abdias, on lit, aa lieo de titulis : va-
iilis, pettts vases sar lesqaeb on brdlait des parfoms.
318 HISTORU EGGLESIASnCA.
metaUumaimulacrt oomminueret ^ stttim idohun lique*
fiictum est qUMi cera juxta ignem posita et reiolutum.
Omnes vero sacerdotes leTayerunt mugitum. Tunc
pontifex templi apostolum trantTerberavit gladio. Rek
autem fugit cum Carisio. Magna itaque fiicta eat A\^
sentio , quia major pars popuU clamnfaat ^x> apostoloy
ita ut percussor ejus qusreretur^ quatenua viTus in-*
cenderetur. CSorpus Tero apostoli cum laudibus et
hymnis in ecdesiam honorifioe transtulerunt^ et pre>
tiosis aromatibus condierunt ; ibique magna signa el
prodigia facta sunt. Nam da&moniosi liberabantur ti
omnes aegritudines curabantur(i).
Post loDgum tempus Syri ab Alexandro imperatore
romano , qui yictor de praelio Persidis e Xerse rege
deyicto yeniebat, supplicantes impetrayerunt ut mil^
teret ad regulos Indorum , ut ciyibus redderent d/^
functum. Corpus igitur apostoli de India translatom
est , et in Edessa ciyitate in locello argenteo ex catenu
argenteis pendente positum est^ Ibi nullus idoloniai
cultor^ nullus haereticus potest yiyere, nullus Ju*
daeus (2),
(i) Ces actes de saint Thomas n^ont point et^ empruntes directe
ment au faax Abdias , mais k quelque autre legendaire intermediaire
qui en avait modiBe plusieurs parties et tronqu^ la fin. Noas avooi
cm inutiie de relever en d^tail ces variantes entre deni r^ts aussi n«i
dignes d'attention l'un que l'autre. La ti-adition de T^glise, k r^poqoe
d^Orig^ne, elait que saint Thomas avait port^ la foi chez les Partheii
et peut-etre dans la partie de Plnde qui en est voisine. On n^en sait
encore rien autre chose , malgre la pr^tention des Portugais d^avoir
retrouve des traces et des monuments de son sejour sur la cote de
Coromandel.
(a) Notre auteur veut parler de Pexpedition d*Alexandre SMrt
contre les Parthes et leur roi Artaxerx^, fondateiir de la dynastie des
LIBEK SECUNDDS. 3l9
Ab^ras loparcfaa ejusdem urbis rtx fuit^ qni epi-
stolam manu Salvatoris acriptam accipere memit;
quam infaos baptizatus stans super portam ciTitatis
legit I si quando barbara gens oontra ciTitatem f enerit.
Eadem die <(ua lecta fuerit , aut placantnr barbari , aut
fugantur eminati (i) tam SalTatoris scriptis^ quam
orationibus aancti Thomee apostoli , siTe Didymi , qui
latus Domini oontingens dixit : Tu esy Domine, Deus
meus {tl).
Georgius Florentius Gregorius Turonensis yenera^
bilis arcfaiepisGOpus scribit quod a Tfaeodoro quodam
de sancto Thoma audivit, qui tunc temporis in In--
diam peregrinatus fuerat^ et inde reversus faflec inter
caetera narrabat :
/n India, in hco ubi corpus beaii Thonue apostoli
prius requieviiy hahetur jnonasterium et templum
mircB magnitudinis dHigenter exomatum aique comf^
posiUun» In hac igitur cede magnum miraculum Do*
mmus ostmdit. Lichinus inihi positus , et iUuminatus
Siswinidtfl , laqaeile ent lieu en 2 >3. Mais on ne trouTe danf lai vie de
ce prinoe rien de semUable ^ la r^clamadoa qa^on loi attribue ici. Ge
qu^il y a de certain seulement, c'est que, d^ le iv* sieclei ou croyait
po986der k £de8sc le corps de saint Thomas.
(1) Nous pensons que oe mot slgnifie : tffrayi.
(2) iVous n'entrerons pas dans la discussion de la pr^tendue corres-
pondance d'Abgare avec J^us-Christ, qui, malgr^ i'autorit^ d'£a-
s^be, ne nous parait pas pouvoir etre serieusement soutenue. Aussi
fbi-elle rejet^ comme apocryphe dans le concile de Rome , pr^id^
par le pape Gdase en 496. Suivant ia tradition , ce serait Thadd^ ,
l'nn des soixante-douse disciples , qui aurait ^te envoye par saint Tho-
mas poar accomplir la promesse faite 4 Abgare. Qoant fc l'opinion
qoe la vilk d^Edesae serait imprenable, elle se fortifia beaucoop son«
J nstinien , lorsque Chosroes Peut vafnkfjht en vain.
320^ HISTORIA ECGLESIASTIGA.
anie locwn sepuUurce illius, perpetuaUter die noclU'
que divino nutu resplendet, a nuUo fomentum olei
scirpique accipiens ; neque vento extingmturj neque
casu dilabitwr, neque ardendo minuitur. Habet incre'
menium per apostoU viriutemy quod nescitur ab luh
nUne; cogniium tantum kabetur diwuB potentia, In
Edessa urbe, in qua beaios artus tumulatos diximus,
advenienie iranslaiionis ejusjestiifiiate, magnus ag^
gregaiur populorum cceius, ac de dii^ersis regionibus
cum voiis ei negoiiis venieniibus, venderuU compa-'
randique per xxx dies sine uUa iehnei earaciione
Ucentia daiur. In his vero diebus^ qui in mense quinio
habenturj magna ei inusiiata popuUs benefida prm-
beniur. Non scandalum surgii in plebe, non musca
incidii moriijicaice camij non UUex deest siiiend.
Nam cum ibi reUquis cUebus pUis quam cenium pe^
dum aUiiudinem aqua hauriatur a puieis, nuncpa»
UUum si effodiasj affatim fymphas exubertmies m-
venies. Quod non ambigiiur hcec viriute aposioU
imperiiri. Decursis igiiur solemniiaiis diebus, ielo'
neum pubUco reddiiur, musca quce defuii adesi^
propinquitas aquce dehiscii. Dehinc emissa diifiniius
plwia iia omne airium iempU a soidibus ei dis^ersU
squcUoribus , qui per ipsa solemnia facii sunt , murt
dai, ui putares iUud necfuisse calcaium (i).
Vere Deus noster omnipotens ^ justus et pius judezi
atque redditor patiens, sanctos suos mire glorificat
et inefiabiliter honore perenni coronat ; genus huma"
(i) Greg. Tur. de Glor, mariyr, i, 3'i. Ge passage est exactement
transcrit , sauf la stibstitutioa , probablement acddentelle , du mot
lichinus (m^he) a Ijrchnus (lampe).
LIBER SECUNDUS. 321
num terrendo castigat^ et puniendo per poenitentiam
salyificat. Nos igitm* ipsi gementes in valle plorationis
sapplicemus , pro inefiabilibus bonis suis gratias aga-
mus^ et mandatis ejus inhaerendo^ ad illum festine-
mus. Beatum quoque Thomam apostolum^ qui Didy-
ipns dicitur^ exoremusi eique fiducialiter canentes
dicamus :
O TTioma^ Christi perlustrator lateris ^ per illa
sancta te rogamus vulneray quce mundi cuncta di--
luerunt crimina : nostros reatus terge tuis precibus.
Dira sentimus peccatorum vulnera^ pro quibus da-
mus anxii suspiria ^ flentes oramus : pro nobis poten^
tia offer Tonanti clementer precamina. Amjen.
IX. Bartholomaeus Syrum est^ et interpretatur
fllius suspendentis aquxis. Hic in sorte praedicationis
Ljcaoniam accepit^ deinde in Assyria et Tertia India
evangelizavit. Ad ultimum in Albano majoris Arme-
nise urbe vivens est a Barbaris decoriatus^ atque jussu
regis AstyagisdecoUatus; sicque ix^kal. septembris est
terrae conditus. Hujus sacratissimum corpus primum
ad insulam Lipparis, deinde Beneventum^ anno ab
incamatione Domini dcccix'' translatum ^ pia honora-
tur veneratione fidelium. Nunc totam seriem passionis
ejus libet solerter rimari , et ex antiquis codicibus huic
nostrae breviter inserere narrationi.
Indiae tres esse ab historiographis asseruntur, in
quibus traduntur fuisse oppidorum quinque millia^
populorum vero novem millia (i). Prima India ad
(i) On ne peut croire qu'Orderic Vital ait voalu placer neuf mille
habitants seulement dans une contr^ qui aurait renferm^ cinq mille
▼illes. S^il a entendu parler de neuf miUe nations, Texag^ation ne
r. ^i
322 HISTORIA ECCLESIASTICA.
iEthiopiam mittit, secunda ad Medos, tertia iinem
facit; quia ex uno latere habet regiooem tend)ranmi
et ex alio mare Oceanum. In hanc ergo Indiam Baiv
tholomaeus apostolus i^enit^ et in templum, in qoo
idolum Astaroth erat, intrayit^ ibique qoasi peregri-
nus manere coepit. Apostolo itaque adyenienle, Asta-
roth obmutuit^ nec consulentibus responsa dedit^ nec
his quos laeserat subvenire potuit. Cumqne jam ple-
num esset languentibus templum ^ et quotidie sacrifi-
cantibus nuUum daret Astarotfa responsum ; morbidi
verO; qui de longinquis regionibus adducti fuerant,
suos doloi^es miserabiliter plangerent^ idolique cui-
tores , neque sacrificando ^ neque seipsos more sno
laniando proficerent; in aliam civitatem, ubi aliud
daemonium nomine Beerith (i) colebatur, perrexe-
runt^ et illi sacrificantes ^ de taciturnitate dei sui et
aliis eventibus suis consuluerunt. Quibus ille dixit :
QiUa Deus vesier sic captims^ et caienis habetur
igneis strictus, ut neque suspirare, neque loqui aur
deaty ex quo illuc ingressus est apostolus Dei Bar-
tholomceus. Interrogantibus autem quis ille Bartho-
lomaeus esset, daemon respondit : Amicus est Dei
omnipotentis , et ideo in istam venit propinciam, ut
numina quce colunt Indi emcuet. Astarothitse autem
dixerunt : Dic nobis signa ejus, ut eum inier mulia
sera pas moius maaifeste dans un aatre sens, paisque ceia n'aanit
gu^re fait qu'une yille pour deux peuples. II y a ici ^idemment quel-
que inadvertance dans les nombres , quoiqu'ils soient ^rits en toates
lettres dans le manuscrit de Saint-Evroult.
(i) Dans ie faux Abdias, ce mot est ecrit : Beireih; mais il panit
qu'il faut lire : Berith, et qae ce nom est empnmt^ au Livre des Juges
(ix, 4 et 46} commecelai d'A8taroth.
LIBER SECUNDUS. 323
miUia cognoscere possimus. At ille respondit : Cor-
pilU nigri capitis et crispiy caro candida, ocuU
grandesy nares cequales et directce, aures coopertce
crine capitis, barba proUxa habens canos paucos^
staiura cequaUs, quce nec brevis^ nec longa nimium
possit adverti. Vestitur colobio albo clamto purpura,
induitur paUio cdbo, per singulos angulos singulas
gemmas purpureas habens (i). J^iginti sex armi sunt,
ex quo nunquam sordidantur vestimenta ejus, neque
veierascunt. SimiUter et sandaUa inpedibus ejus per
XXVI armos nunquam veterascunt. Centies flexis ge^
rdhus per diem, centies per noctem orat Deum. Vox
ejus quasi tuba vehemens est. Ambulant cum eo an^
geUDeiy quinonpemdttunt eumfatigariy necesurire,
Semper eodem vuUu , eodem animo persei^rat ^ omni
hora lcetus et hilaris permanet. Omnia providet, om-
nia nointj omnem Unguam omnium gentium et loqui-
tur ei inteUigit. Ecce et hoc quod vos interrogatis , et
quod ego do responsum de eo jam noi^ii. AngeU Dei
fcmuUmtur ei et ipsi nuntiani ei. Haec et alia plura
daemon locutus conticuit.
Reyertentes omnium peregrinorum hospitia cir-
coinierunt , vultus et habitum singulorum aspexerunt;
sed per duos dies apostolum Dei non invenerunt. De-
nique quidam daenlbniacus^ nomine Seusticus, cla-
(i) Notre auteur a donne ici a saiat Barthelemi an vetement dont
la magnificence tonte byzantine est bien pea en rapport ayec la sim-
plictl^ apostoliqae. Le colobium ^tait line tuniqae sans manches ou k
manches courtes et etroites, par opposition avec les larges manches
de la dalmatique , qui lui fut substituee dans rhabillement sacerdotal
par le pape saint Syivestre. Le mot habens manqae dans k manascrit
de Saint-Evroalt.
324 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
mans dixit : Apostole Bartholomcee ^ incenduni me
oraliones tuas. Apostolus autem dixit ei : Obfnuiesce
et exi ab eo. Et statim liberatus est homo, qui per
multos annos fatigatus fuerat ab eo.
Hocut Polemius (i ) ejusdem jHX^yinciae rez audivit,
ad eum misit , rogans ut sanaret filiam suam , qnae lu-
natica erat^ et omnes quos tenere poterat morsu at*
trectabat» aut scindebat et caedebat. Exsurgens itaqpe
apostolus cum uuntio regis perrexit^ et puellam cate-
nis strictam solvi praecepit. Ponx>^ metuentibus mi-
nistris ad eam accedere^ dixit apostolus : f^inctum
teneo inimicum qui erat in ipsa. Ite et ecun sohite;
lamte et rejicite, et crastina die mane ad me cuddur
cite. Euntes fecerunt quod apostolus jussit^ eamque
daemon ultra vexarc non potuit. Tunc rex oneravit
camelos auro et argento ^ gemmis ac vestibus, et quae-
sivit apostolum; sed eo non invento^ cuncta rqportata
sunt ad palatium.
Gumque sequentis diei aurora inciperet, et rex in
cubiculo clauso esset, apostolus ei solus apparuit,
ipsumque vera fide et saiutari doctrina instruxit. Nam
incarnationem Verbi Dei ex intemerata virgine Maria
seriatim retuiit , trimodamque tentationem , tri[di-
cemque victoriam diligenter enucleavit.
Polemius rex apostoiicae praedicationi acquievit, et
pontifices idolorum incrastinum sacrificare ex indus-
tria praecepit. Ipsis autem prima diei iiora sacrificau'
tibus daemon iocutus est, et vcxationes siias^ quibos
ab angeiis torquebatur, conquestus est. Apostoio quo-
(i) Dans le faax Abdias, cc prioce est appel^ Polymius^ el le per-
sonnage pr^cedent PstusUus.
LIBER SECUNDUS. 325
ue praecipiente y deceptiones suas^ quibus miseros
ilnerabat^ palam confessus est.
Tunc apostolus dixit ad plebem : Ecce quem. Deum
fUabaiis curare vos; audiie nunc verum Deum crea^
frem vestrum^ qui habitat in ccelis; et si vultis ut
'wn pro vobis , et omnes infirmi qui adsunt sanita-
m recipianty hoc idolum deponite et confringite.
kiod cum feceritis , boc templum Christi nomini de-
icaboy et vos omnes hic baptismate Christi conae^
Xibo. Regis itaque jussu omnes populi funes et tro-^
ileas (i) miserunt^ et simulacrum evertere non po-
UHrunt. Apostolus autem dixit eis : Sohite vincula
'us. Cumque omnia exsolvissenty illeddemoni. praece-
it nt exiret et simulacrum confringeret. At ille sta-
m exiTit, et omnia genera idolorum comminuit.
mnes ergo qui hoc Tiderunt una \oce clamaverunt :
^nus est Deus omrdpotens , quem prasdicat apo~
k>hui ejus Bartholomceus. Tunc beatus apostolus ad
iMiinum manus suas expandit^ et pro salvatione om-
iam qui aderant diutius oravit. Gumque omnes res-
Kmdissent : Amen , angelus Domini sicut sol splen-
ickiB habens alas apparuit, et per quatuor angnlos
smpli drcumyolavit^ digitoque suo in quadratis saxis
gDmn crucis sculpsit. Deinde praecepit eis ut digito
lo signum crucis fiicerent in frontibus suis. Et osteH-
\t ingentem iEgyptium fuligine nigriorem, facie
mla, barba prolixa^ crines usque ad pedes habentem,
culos igneos sicut ferrum ignitum, scintillas emi-
(i) Appareil k roucs pour soulever dcs fardeaux, grue.
326 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
cantes. Ex ore Tero ejus et naribus egrediebatur
flamma sulphurea. Pennas et alas spineas sicut 8phinx(i)
habebat^ et yinctus erat a tergo manus^ igneisque ca-
tenis strictus. Postquam malignus Satan ab omni po-
pulo yisus est et ab angelo absolutus, praecipiente at
in desertum locum abiret , ubi nuUa faominiim coor
yersatio esset, ibique diem judicii expectaret, teterri-
mum diree vocis ululatum emisit ^ evolayit et nus-
quam comparuit. Angelus autem Domini , Tidentiboft
cunctis y ad coelum eyolavit.
Tunc Polemius rex , una cum uxore sua et duobiis
filiis , cum omni 'Cxercitu suo et omni populo qni
salvatus est , cum omni populo ciyitatis suae et yici-
narum urbium quae ad ejus pertinebant r^num,
credens , baptizatus est ; et deposito diademate capitis
cum purpura , coepit apostolo adhaerere. Interea cul-
tores et pontifices uniyersorum templorum se oolle-
gerunt^ ac ad Astyagem regem fratrem (2) majorem
ita conquesti sunt : Frater tuus magi hominis disd'
pulusfactus est , qui templa nostra sibi vendicat, et
deos nostros confringit. Gum haec flentes referreuti
ecce et aliarum ciyitatum pontifices eadem flentes retih
lerunt. Astyagesrex igitur indignatus^ misit mille yiroi
armatos cnm pontificibus , ut ubi inyenirent aposta-
lum, yinctum sibi perducerent illum. Qui cum pc^
ductus ad regem fuisset, et interrc^tus de Deo yero
constanter respondisset , nuntiatum est r^i quod
(1) Dans le faax Abdias, au lieu de ces mots : sicut sphinx, OQ
rrouve ceux-ci . sicut hystrix.
(•2) Ajoutez : ejus.
LIBER SEGUIiDUS. 327
Deii3 ejus Waldach cecidisset et minutatim abiisset.
Tunc re^ purpuream vestem , qua indutus erat , scidit,
et sanctum apostolum fustibus caedi fecit, caesum autem
decoUari praecepit. Innumerabiles yero populi xii ciyi-
talnm, qui crediderant^ venerunt^ cum hymnis et omni
gloria corpus ejus abstulerunt , eique basilicam mirse
ongnitadinis construxerunt^ et in ea sacratissimum
oorpas posuerunt. Tricesimo autem die depositionis
qns^ Astyages rex et omnes pontifices a deemonio
arrepti sunt; et yenientes ad templum qus, aposfo-
faim oonfessi sunt, et sic Deo judicante mortui sunt.
Ingens itaque timor super omnes incredulos irruit.
UniTersi Tero manifestam Dei ultionem intuentes cre-
diderunt, et a presbjteris, quos apostolus Bartholo*
mseos ordinaTCraty baptizati sunt.
- Polemius rex per revelationem , omni populo et
dero acclamante , ab apostolo episcopus ordinatus est,^
et? Jigna fsiciens , xx annis in episcopatu Tixit ; et per*
fectis omnibus ac bene compositis et bene constabili-
tia^ ad Dominum migraTit.
Peracto multorum annorum spatio, cum itenun
Christianis adTcnisset persecutio , et Tiderent gentiles
oiiinem populum ad beati Bartholomaei sepulcrum
ODHCiUTere^ eique assiduae deprecationis incensa de-
ferre; inTidia illecti corpus ejus abstulerunt, in sar-
tophagum plumbeum posuerunt et in mare projece-
nmt. Sed proTidentia Dei cooperante, sarcophagum
{rfnmbeum a loco illo aquis subTehentibus subleTatum
est^ ac ad insulam Lipparis delatum est; ibique Ghris-
tianis, ut illud honorifice susciperent, rcTelatum est.
Ibidem coUectum et sepullum est , et templum mag-
328 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
num super illud aedificatum est, et monachilis concto
cultui diyiDO dedita est (i).
X. Matthaeus Levi , ut ipse in Evangelio suo refert,
fuit telonearius^ sed ex publicanis est a Domino as-
sumptus et apostolorum numero additus, multipli-
cique gratia decoratus. Hic primum in Judaea evange-
lizavit, postea in Macedonia praedicavit. Ad ultimum
in iBthiopia , postquam Eglippum regem cum multis
millibus suae gentis convertit et in Christo baptiza-
vit^ sub Hyrtaco Adelpho , dum missam celebraret^
martyrium pertulit; sicque felix xi^ kal. octobrisad
Dominum migravit. Series vero praedicationis et pas-
sionis beati Evangelistae sic in priscis voluminibus
reperitur.
Matthaeus apostolus^ postquam in Judsea Evange-
lium hebraeo sermone descripsit, praecipiente Deo
^thiopes adiit^ ct agens divina opera multos salvavit.
Nam ingressus civitatem magnam Nadaber, detejdl
praestigia magorum Zaroes et Arphaxath^ qui se deos
esse dicebanty et sic Eglippum regem^ ejusquepopa-
(i) Gette Idgende est emproDt^ presque littdralement aa faax Ab-
dias. On ne sait rien de certain sur la pr^dication de saint Barth^lemi,
non plas qne sur les circonstances de sa mort. La sapposition la plni
commnnement suivie, est qa'il a porle la foi dans i^Arabie Heareose.
Cependant la vilie d'Albane , oii Fon place le theatre de son martyre,
devait etre ia capitale du royaume d^Albanie, sur les bords de la Bier
Caspienne. L'empereur Anastase ayant bati, vers 5o^, la viUe de Darss
en Mesopotamie , y fit transporter, on ne sait d'ou , les rdiqaes de cet
apotre. Yers la meme ^poque , on croyait les poss^er daps Itle de
Lipari , conform^ment k la tradition suivie par notre auteur. Profa-
nees en 808 par les Sarrasins, elles furent, dit-on, recneillies par m
moine grec, et portees h Bencvent 1'annee suivante.
LIBER SECUNDUS. 3S9
lum ludificabant. Homines tandiu immobiles slare,
quandiu ipsi Yoluissent, faciebant. Visus quoque et
anditus hominum a suo officio refrenabant. Serpen-
tibus ut percuterent imperabant, ipsi rursus incan-
t)ndo curabant. Per totam ergo ^thiopiam opinio
eorum ibat, et ex longinquis regionibus JEthiopiae
populos pertrahebat^ ut ad magos festinarent^ decep-
tique deceptores adorarent. Malignis itaque> utvulgo
dici solet^ major reverentia exhibetur timoris, quam
benignis amoris.
Glemens igitur Dominus, curam hominum gerens,
Biatthaeum apostolum misit^ per quem ^thiopibus
duplici nigredine tinctis subvenit. Hunc quando vidis-
set ^thiops eunuchus nomine Candacis (i)^ qui fue-
rat a Philippo apostolorum diacono baptizatus , gau-
dens ad pedes ejus procidit , et adorans euin in domum
niam smcepit. Omnes amici Candacis eunuchi ^ eum
T^iebanty et yitse verbum audientes Ghristo Jesii Do-
mino credebant^ et plurimi baptizabantur, videntes
qnod omnia mala^ quae magi hominibus faciebant^
apostolus Dei eyacuaret. Uli enim ideo yulnerabant
quos poteranty ut yulnerati ipsos rogarent. Quique
ideo curare putabantur, quoniam a Isesione cessabant.
llatthaeus autem apostolus Ghristi, non solum hos
cnrabat quos illi laedebant^ sed etiam omnes^ qui ad
eom afferebantur infirmitatibus diversis obsessi, sa-
nabat. Yeritatem vero Dei populo prsedicabat^ ita ut
omnes de eloquentia ejus mirarentur^ -quod graecam
(i) Candace n'est pas le nom de reanaqae baptis^ par saint Philippe
diacre, mais celai de la reine au senrice de laqaelle il ^tait (AcL apost,
VIII, 37), et qui parait avoir ^t^ common ^ plusieurs reines d'£thiopie.
330 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
et flegyptiacam ac lethiopicam sermociiiationem op-
time loqoeretm*. Candaci fiducialiter et afiectuose in-
terroganti facunde intimayit quomodo per |^mump-
tionem hominum ad turrem Babel confusio linguamm
facta fuerit; et rursus diyinitas incamata par humilfr-
tatem Ghristi humanum genus redemerit et antiqunm
hostem protri-verit, electosque clientes igne Sandi
Spiritus inflammaTerit , et omnium linguarnm scien-
tiam, omniumque sapientiam scripturarum pleniter
edocuerit. Cumque sanctus apostolus multa de die^
sauro sophise salubria populis libenter audientibos
proferret, venit qui magos cum singulis draconibas
advenire diceret. Dracones autem galeati erant , flatns
eorum flammiferum ardorem emanabat; sulphureas
naribus auras spargebant, quorum odor homines in-
terficiebat. Tunc sanctus Matthseus sese consignaTiti
et prohibente Candaci eunucho , securus exivit. Illico
ut duo magi astiterunt, ambo dracones ante pedes
ejus obdormierunt. Tunc apostolus magis diitit : Dbi
est ars vestra? Sipotesiis, excitate iUos. Illi autem
arte magica dracones excitare conati sunt , sed penitns
non potuerunt. Interea populi conyenerunty et hoc
videntes obstupuerunt. Tatidem beatus apostolus, in
nomine Domini^ praecepit saevis ahguibus nt cum
omni mansuetudine ad looum suum redirent » et sine
alicujus Isesione abirent. Frotinus serpentes caput de*
Tarunt^ ire coeperunt , et apertis portis urbem egressi^
nusquam comparuerunt.
Tunc sanctus Evangelista gaudentem populum allo-
cutus est benigno sermone^ et narravil ei seriem de
primi hominis conditione et paradisi amoenitatey de
apostatse angeli livore et deceptione, de casu proto-
LIBER SECUNDUS. 331
plasti^Adee per praeyaricationem , ejusque reparatione
per^Filii|Dei passioDem. Cumque pkira de id)eri ma-
teria sermociDaretur apostolus , ecce subito luctuosus
mtns est tumultus, in quo Euphranon filius Eglippi
regis plangdwitur mortuus. Ad funus ejus magi ste^
banty et quia illum suscitare nequibant, hunc a diis
raptam in coUegio regi asserebant; suadentes ut unus
ex diis cpmputaretur, eique simukcrum et templum
£Eibricaretur. Euphenisia (i) yero regina sanius oonsi-
lium a fideli Candace accepit, magisque abominabi-
liter contemptisy per honoratos barones ad regem
reTerenter Matthaeum apostolum accersiit ; eoque in-
grediente, ipsa prolinus ad genua ejus se prostrayit^
et fideliter ac devote ut filium suum resuscitaret ob-
secravit. Beatus autem apo^tolus bonse fidei ejns con-*
gratulatus est^ et pro resuscitatione defuncti cuncti-
potentem Dominum deprecatus est. Deinde pueri ma-
Dum apprehendit , in nomine Jesu Christi exsurgere
prsecepit , et confestim puer exsurrexit.
Tanto miraculo Tiso, cor regis expavit^ coronas ei
et purpuram statim deferri jussit , et prseoones per ci-
▼itates et per diyersas ^thiopiae provincias misit, di-
oentes : Venite ad cwitatem , ei videte Domirmm in
tffigie hominis latentem. Cumque venisset omnis mul-
titado cum cereis et lampadibus^ cum thjmiamate et
diTerso sacrificiorum genere, sanctus Matthaeus sic
alloquitur omnes : Ego Deus non sum^ sed servus
Dei ommpotentis, qui me misit ad noosy ui errorem
rtUnquatis , verumque Dominum cognoscentes cola--
(i) JLiaez : Euphosnissa,
332 HISTORIA ECCLESUSTICA.
tis. Aarum, et coronas aureas et argenUmi ab ocuUs
meis toUite. Ite, templum Domino fabricaie , ut ihi
congregemiru et pariter audiaiis verbum Dei.
Quo audito, gaudeDtes abierunt, templom Deo
LX millia hominum fabricare coeperunt^ et intra
XXX dies sanctam ecclesiam consunmaTemnt. Matp-
thaeus illam, pro resuscitatione filii regis, Resurrectio-
nem Tocavit^ ibique xxiii annis sedit, presbjteros et
diacones constituit ^ episcopos per civitates et castella
ordinavit, et multas ecclesias fabricaTit. Rex et regina
et Tariae plebes iEthiopum baptismum Christi susce-
perunt , et magi timentes ad Persidas fugerunt. Inna-
mera per beatum Matthseum miracula facta sunt , qnae
singillatim omnia enarrari non possunt. Nam. multi
caeci sunt iliuminati , paraljtici curati , daemoniaci sat
Tatif mortui etiam suscitati.
Christianissimu$ rex Eglippus expleta senectute pe^
rexit ad Dominumi et Hyrtacus Adelphus (i) accepit
ejus imperium. Hic dum Ephigeniam (2) defuncti regis
filiam y qu8& jam Christo dicata sacrum Telamen de
manu apostoll accep^:*at, jamque Tirginum amplius
quam ducentarum praeposita erat, uxorem accipere
TcIIet; sperans quod per apostolum ejus animum
commoTere posset, coepit cum illo agere^ diceos:
Dimidium regni mei accipe^ tantiun ut JEphigeniam
possim matrimonio meo copulare. Tunc beatus Mat^
thaeus jussit regem et Ephigeniam et omnem popu*
lum sabbato adesse in ecclesia y ut omnipotentis Dei
audirent Terba. Quod et factum est. Facto autem in
(1) Cest-a-dire frere du feu roi.
(a) Lisez : Iphigeniam,
LIBER SECUNDUS. S33
congregatione magno silentio, loqui coepit, et de
continentia^ bonoque conjugio^ rationabilique ope-
ratione sapienter ac diserte disseruit. Luculenter enim
demonstrayit quod edacitas carnium yel commixtio
conjugalis pollutionem habet^ sed crimine caret.
Sordes quippe corporum a Deo per eleeniosyncLS
et opera misericordice Unmitur^ non crinuna, qua:
nisi per lacrpnas pcenitentice non lavantur. Si quis
ipso dUcy postquam cibum camalem percepit^ domi-
nici corporis spirituali cibo refici prcesumpserit, ex
utroque reus efficitur criminis et inhonestatis et prce^
sumptionis; non quia manduoanty sed quia contra
ordinem et justitiam, Deique regulam^ Eucharistice
bonum usurpai^it. Sic homicidium et merulacium,
quanwis sint per naturam sucun mala, bona tamen
fieri videntur ex causa. Nam si quis mentitur ut inno-
centem abscondat, et ab inimico per mendacia pro^
tegat; aut sijudex unum sceleraikm judicio condem"
rutt, ne ille multos innocentes interimat, bonus et
utilis inde/ructus prorumpit. Quod liquido apparet
in occisione Golice et Sisarce, Aman et Holophemis.
Sic matrirrwnia dum copulantur, boni operis hones-
tate oriuntur, si sancte etjuste copulentur. At si ser-
vus regis desponsatam domini sui usurpare audeat,
non solum offensam, sed etiam crimen tam grande
incurrisse dignoscitur, ut merito viifensflammarum in-
cendiis tradatur. Hoc ideofit, non quia uxorem duxit,
sed quia meliori se injuiiam fecit. His aliisque ma-
nifestis exemplis, Matthaeus apostolus Hjrtaco regi
dissuasit Deo dicatae nuptias Ephigeniae, ne coelestis
iram regis incurreret, si eam suo matrimonio temere
9opularet. Hyrlacus igitur ira accensus recessit; apo-
334 HISTORIA £CCLESIASTICA.
stolus autem constaos et alacris doctrinfle et orationi-
bus institit. Tuhc Epbigeiiiam ad pedes ejus prostra-
tam coram omni populo benedixit^ et vdbmen capitibns
oomium virginimiy quae ibidemerant, imposnit. Gum-
que mysteria Domini , cdiebrata missa , omnis eccle^
sia suscepisset> et unusqnisque ad prqpriam domum
remeasset ; ipse juxta altare, ubi corpns Domini con^
fecerat ^ remansit , ibique manibus expansis orans mar-
tyrium recepit. Spiculator enim ab Hyrtaco missus
apostolum a tergo punctum gladio percussit, et sic
Ghristi martyrem fecit. Quo aadito , cum igne ad p»-
latium pergebat omnis populus , sed yix a presby teris
et diacotiibus , aliisque religiosis viris coercitus est sa-*
cris admonitionibus ne regem comburerent cum snis
omnibus. Porro Ephigenia , quicquid in auro et ar-*
gento et gemmis habere potuit, sacerdotibus et clero
contiilit , ut inde dignam apostolo basilicam fabrica-
renty et residuum^auperibus erogarent. Hjrtacos
Tcro per nobilium uxores illam prius tentavit , deinde
per magos seducere sategit. Ad extremum, quando
nihil ad suum profecisset libitum , fecit igne circum-
dari praetorium^ in quo cum virginibus Ghristi com-
morabatur, die noctuque Deo suo famulabatur. Sed
cum per circuitum ignis arderet , angelus Domini cum
sancto Matthaeo apostolo af^ruit, sacras yii^ines
confortavit^ celeremque liberationem promisit. Mox
Deus yentum validissimum excitavit , omne incendium
a domo virginis suae mutavit, et palatium regis cum
facultatibus ejus consumpsit. Ipse autem cum filio
unico vix evasit; sed inde nullum ei gaudium prove-
nit. Mam filium ejus vehementissimus daemon imple-
vit| rapidoque cursu ad Matthsei apostoli sepnlturam
LIBER SBCUNDUS. 33S
adduxit , et a tergo manibiis ab ipso diabolo colligatis^
palerna eum crimina confiteri compulit. Ipse Tero ele-
phantiosus factus in se gladium imponens ocoubitit,
propriaque manu perforato stomacho apostolieee mor*
tis pcenae luit. Omnis autem populus morti ejus insuli
tayitt et Behor fratrem Ephigeni» ab apostolo bapti-*
zatum comprehendity sibique regem sublimavit. Hic
xxv^ anno aetatis suae regnare coepit^ et per annos lxii
regnayity pacemque firmissimam cumRomanis et Per-
sis habui t. Omnes ^thiopum proTinci» catholicis eccle-
siis repletae sunt, ac ad confessionem beati Matthaei
apostoli mirabilia magna fiunt. Hic primus Evange-
lium Domini nostri Jesu Christi hebrseo scripsit ser-
mone, quod tempore Zenonis imperatoris inTentum
est, ipso revelante (i). Hujus nimirum memoriam
sancta mater Ecclesia xi'' kal. octobris festive oelebrat,
eique Tocis et mentis dulci modulamine cantat :
Afaithcee sancte, bino poUens munere, seduUs Je~
sum inierpella vocibus , ut nos in mundi gubemei iur^
binibus, ne post cetemus sorbeat interiius.
XI. Simon Chananaeus , id est Zelotes , ad distinctio-
(i) Cette legende de saint Mathieu est encore emprant^ fort exac-
tement , sauf qnelques retranchements, au faux Abdias. On aait si peu
de chose fRir la vie et la mort de cet ap6tre , qu'il n^est pas mime cer-
tain qu'il ait soufiert le martyre. Son Erangile a ^ en effiet toit e&
h^breu, ou plutoten syro-chaldaique, peu de temps apr^ la mort de
J^sus-Christ, et bientot traduit en grec. Nous avons d^jk vu cit^ ci-
detsus (p. 139) le fait de la decouverte d'un manuscrit de cet £vangile
dans le tombeau de saint Barnab^ , vers Tannee 488. Ge ne pouTait
pas ^tre le texte original, comme notre anteur le pr^teod , mais qnel-
qpe version grecque , puisqu'on y lisait 1'^angile du jour le jeodi
saint, dans la chapelle du palais a Constantiaople , aprte qoe Tenpe-
reur Zenon Vy eut depos^.
336 HISTORU ECCLESIASTICA.
nem Simonis Petri et Judae traditoris ^ qoi et ipw
Simon Scariotis dictus est, de Cana vioo Galila»
fuit, nbi Dominns aquam in Tinum mutavit. Hic prin-
cipatum in .£gypto accepit.
Judas Jacobi trinomius fuit. Judas enim et Thad-
daeus atque Lebbeus dictus est. Hic in Mesopotamit
et in interioribus Ponti praedicaTit. Inde simul ambo
Persidem ingressi , cum innumeram gentis ipsius mnt-
titudinem Ghristo subdidissenti v^ kal. novembrb mar
tyrium consummaverunt.
Craton , apostolorum discipulus , quae per annos xin
^erunt et quae in Perside passi sunt, longa enarra-
tione scripsiti et in decem voluminibus universa conh
prehendit , quae Africanus Historiographus in latinam
linguam transtulit. Abdias etiam episcopus Babylonisi
qui ab ipsis ordinatus est^ sermone de illis scripit
hebraicoy quae omnia in graecum translata sunt ab
Eutropio ejusdem discipulo ; quae universa nihilonu-
nus latinis interpretata sunt ab Africano (i). Inde ab-
breviatio excerpta est, grata volentibus scire quae priih
cipia praedicationis eorum fuerint, vel quo fine mundum
dereliquerinty ac ad coelestia regna migrayerint.
Sancti igitur apostoli Simon el Judas per rcvelatio-
nem Spiritus Sancti Persidem ingressi sunt, ibique
duos magos^ Zaroem et Arfaxat^ qui a facie sancti
Matthaei apostoli de ^thiopia fugerant, invenerunt.
008 les ftits tll^gu^ ici sont apociyphes. On ne connait point
plet det tp5tre8 qni se soient appeles Craton ni Abdias. Joles
if teivain grec dn iii* si^e, n'a point en beaoin de tradoire
ilet iMti tttribn^ tu ftnx Abdias, parce qae c'est dans cette
I ipillt ont M ^crits d^ rorigine.
LIBER SECUNDUS. 337
Erat autem doclrina eorum prava , et contra Domi-^
num atque prophetas lethalis blasphemiae plena. In^
gredientibus in Persidem apostolis , Warardach prae-
fectus et dux regis Babyloniorum nomine Xerxis,
occurrit, qui contra Indos finium Persidis invasores
bellum susc^perat. Advenientibus autem apostolis,
daemonia , quae singulis mansionibus dabant responsa
suae fallaciee sacrificantibus , obmutuerunt. Unde cul-
tores eorum ad fanum vicinae civitatis pergentes con-^
suluerunt. Porro daemon mugitum consulentibus de-
dit^et quod, praesentibus apostolisDei Simone et Juda>
dii eorum loqui non possent, intimavit. Tunc Wa-
rardach dux apostolos inquiri fecit , inventos qui es-
sent , vel unde venissent interrogavit ; eosque de ge^
nereHebraeorum communis causa salutisillucadvenisse
audivit. Gumque illo rogante ut diis suis potestatem
respondendi darent, et illi fusa oratione permisissent ,
fanatici eorum protinus a daemonibus arrepti sunt^ et
grande bellum fnturum^ atque multos ex utraque
parte casuros esse vaticinati sunt. Ridentibus autem
apostolis , dux territus est , sed ipsis persuadentibus ,
legatos pacis usque in crastinum ibidem praestolatus
est. Porro profanis pontificibus in apostolos stoma-
chantibusy et pannosos, vilesque personas inter divi-
tiasbabylonicas non debere loqui , vel audiri, asseren-
tibos, dux apostolos et vesanos flamines usque in
crastinum custodiri praecepit, ibique apostolico con-
snltu exitum rei consideravit.
Sequenti die verbum apostolorum completum est.
Nontii enim ducis cum legatis Indorum velocissimo
cnrsu in dromedis reversi sunt , et omnia ita esse sicut
apostoli prosecuti fuerant nuntiavenint. Nam terras
I. 22
338 HISTORIA EGGLESIASTICA.
invasas restituerunt ^ tributa solTerunt ^ firmissimum-
que pacis pactum stabilierunt. Denique dux, poatquam
apostolosy manifesto eventu attestante^ Teridicos com-
probavit^ iratus pontificibus, ignem oopiosum accendi
jussity ipsosque cum complicibus eorum in ignem prae-
cipitari praecepit.
Apostoli autem dominicae jussionis memores dnci
prostrati sunt , et pulverem super caput suum spar-
gentes, pro inimicis ne perirent supplicaverunt; et
mirantibus cunctis, hanc esse disciplinam Dei nostri
luculenter annuntiaverunt.
Tandem Warardach imperavit pontifices compo-
tariy et omnem facultatem eorum, ut apostolis dare-
tur^ inquiri. Inventi sunt autem pontifices templorum
cxx, et unusquisque in uno mense de fisco conseque-
batur unam libram auri; summus vero pontifex qua-
druplum in auro adipiscebatur quam oeteri. Tanta
erat facultas eorum in auro et argento, in vestibus et
jumentis , ut dinumerari non posset. Quam dux apo-
stolis obtulit, sed ipsi penitus respuerunt, immo indi*
gentibus erogari jusserunt.
Denique duce regi Xerxi eventus suos et apostolo-
rum praeconia magnificante^ Zaroes et Arfaxat^ qui
erant cum rege j apostolis coeperunt derogare^ et om-
nes contra eos, nisi deos eorum adorarent, conati
sunt commovere. Dux autem pro apostolis semper
bene locutus est. Tandem in prsesentia regis altei^catio
statuta est. Cumque magi palam cunctis locuti essent,
omnis advocatio muta facta est^ et sic spatium transiit
fere unius horae ut nullus ex eis, qui dudum clamosi
et eloqueqtes extiterint, aliquid posset exprimere.
Deinde loqui a magis permissi sunt^ sed ambulare non
LIBER SECUNDUS. 339
potuerunt; itemque recepto gressu, apertis oculis nihil
viderunt. Haec Tidentes expaverunt, magosque magis
pro timore quam amore roTcriti sunt. Hujusmodi
spectaculum a primo mane usque ad horam sextam
^rplicitum est^ et tristes advocati cum confusione ad
domos suas remeaverunt.
Porro dux apostolis ^ quos valde diligebat , haec om-
nia enarravit y et prsefatam advocationem in domum
suam con vocavit ^ et apostolos Dei Simonem et Judam
eis protulit^ per quos vincere magos possent, si mo-
nitis eorum obsecundarent. Advocati vero, ut viderunt
bomines vilissima indutos veste, quasi despectui eos
coeperunt habere ; quorum turgentem proterviam
Simon saluberrima redarguit sermocinatione. Plane
enim demonstravit quod in aureis et gemmatis scriniis
qusedam claudantur vilia, et in vilissimis ligneisque
capsis reponantur pretiosa monilia; pulcherrima etiam
vasa aceto repleantur, foedissima vero aspectu optimo
vino imbuantur. Sic in personis visu despicabilibus
nonnunquam magnae virtutes poUent, meritisque prae-
claris summo Creatori per omnia placent.
Deinde sancti apostoli advocatos salutaribus monitis
inslsruxerunt 9 sacrisque precibus Deo commendave*
ront et signo crucis in frontibus signaverunt. Zebe-
daeus (i), aliique advocati constanter ad regem ingressi
magis insultaverunt; sed magi nulla ratione illos lae-
dere potuerunt. Irati igitur mdgi multitudinem ser-
pentamn venire fecerunt^ unde omnes hoc intuentes
admodum territi sunt^ et jubente rege cursim apostoli
(i) LiMs : Zebopus,
340 HISTORIA ECCLESIASTICA.
accersiti sunt. Qui venientes pallia sua de serpentibus
impleverunt y et eosdem in magos audacter miserunt,
statimque serpentes eomedere cames eorum coepe-
runt. Illi autem sicut lupi ululabant, gaudentibus cuno-
tis qui cruciatus impiorum palam spectabant. Rex et
omnes apostolis dicebant : Permittite ut moriarUur.
At illi responderunt : Nos missi swnus a morte ad
vitam reducere, non a vita in mortem prcecipitare.
Deinde ora verunt ^ et serpentibus jusserunt ut omne
venenum suum a magis auferrent ac ad loca sua redi-
rent. Majores itaque cruciatus passi sunt^ quando uni-
versi serpentes iterum cames eorum ederent et san-
guinem sugerent^ ut venena sua tollerent. Cumque
serpentes abiissent , et apostoloram sententia magi tri-
duo anxii non manducarent, nec biberent, neque
dormirenty apostoli visitandi gratia ad eos venerant,
et malum pro maledicto non reddentes ipsos sanave-
runt. Illi profecto in perfidia sua permanserunt; et
sicut a facie sancti Matthaei apostoli de iBthiopia fu-
gerunty sic ab his duobus confusione operti recesse-
runt y et simulacrorum cultores per totam Persidem ad
apostolorum inimicitias suscitaverunt. Ipsi autem per
cuncta templa eomm sacrificabant, hominesque prae-
stigiis suis subito fixos, subitoque solutos faciebant,
subito caecos et iterum videntes , subito surdos et ite-
rum audientes. Sic de his ludificabant, qui idolis im-
molabant , suique simiies erant.
Apostoli a rege et a duce rogati morabantur in Ba«
bylonia, in nomine Domini facientes mirabilia magna,
surdis reddentes auditum^ claudicantibus gressum,
caecos illuminantes, leprosos mundantes^ daemonesex
obsessis corporibus fugantes. Multos ergo discipulos
LIBER SEGUNDUS. 341
habebant , ex quibus presbyteros et diacones et cle-
ricos in ecclesiis ordinabant.
Ibi filia ditissimi satrapse corrupta parturiens peri-
clitabatur^ et Eustosinus diaconus de incesti crlinine
impetebatui\ Hoc audientes apostoli , jusserunt paren-
tes puellae^et diaconem adesse, et infantem , qui ejus-
dem diei hora prima natus est, deferri. Cumque jus-
sissent infanti ut loqueretur, ille absolutissimo ser-
mone ait : Ific diaconus vir sanctus et castus esty et
nunquam inquinojifit camem suam. Gumque insiste-
rent parentes ut de persona incesti percunctaretur^
apostoli dixerunt : Nos innocentes absohere decet,
nocentes vero prodere non decet.
Nicharon, amicus regis^ dum exercitium belli age-
retur, sagittam in genu accepit, quae nuUa ratione ex
osse poterat evelli. Tunc beatus Simon Dominum Je-
sum inTOcavit, et mox ut manum applicuit^ sagittam
abstulit atque statim homo sanatus est; ita ut nec sig-
num Yulneris appareret (i).
Duse tigrides ferocissimae de singulis caveis fuge-
runt; et quidquid invenire poterant devorare coepe-
runt. Tunc omnis populus ad apostolos Dei confugit.
Apostoli vero nomen Domini Jesu inyocayerunt ^ et
ferae , quae nunquam mansuescere consueverant ^ quasi
agni mites factae sunt. Diebus siquidem ut oves in me-
dio populi conmianebant , vespere vero in cellidam
apostolorum remeabant ; et apostolis ad alias civitates
migrantibus, ipsae habitaculi eorum custodes erant.
Almi ergo praedicatores materiam inde sermocinandi
(i) Ce paragraphe n^existe pas dans lc faux AJbdias.
343 HISTORIA EGGLESIASTICA.
sumpserunt, populosque quid homines rationabiles
agere, vel qualiter obedire Deo deberent, docuerant;
exanplumque brutorum ^nimalium digito pree oculis
ostenderunt.
Rege populisque petentibusi ui|o anno et OEieDsibat
tribus Babyloni» conunorati sunt. Quo in. tempore
amplius quam lx millia Tirorum, ezceptis parmlis et
mulieribus , baptisati sunt. Prins rex et universse dig-
nitates ejus fidem susceperunt. Videbant enim omnes
infirmitates verbo curari, csecos illuminari et mor-
tuos suscitari. Abdias , qui cum ipsis a Judsea Teneraty
et ipse oculis suis Dominum Jesum viderat, episooiNU
ordinatus est, et civitas ecclesiis repleta est. Qui-
bus rite ordinatis, profecti sunt. Sequebantur au-
tem eos turbee discipulorum , ducenti et eo amplim
viri. Gircumierunt xii provincias Fersidis et urbes
earum.
Amodo tempus est enarrandi qualiter passi sunt sancti
apostoli. Memorati igitur magi Zaroes et Arfaxat scelera
per civitates faciebant , seque de genere deorum esse
dicebant^ et semper a facie apostolorum fugiebaut.
Tandiu manebant in quacumque ciyitate, donec agno-
scerent apostolos illuc advenire. In Sanir (i) ijcx tem-
plorum pontifices erant, qui singulas auri libras a rege
quater in anno consequebantur^ quando solis epulam
celebrabant : in introitu scilicet veris et sestatis, ao*
tnmni et hiemis. Praefati magi quotcumque poterant
contra apostolos ubique commoyebant , et hoc prae-
euntes obnixe procurabant.
(i) Lisez : Suanir.
LIBER SECUNDUS. 343
Postquam sancti apostoli universas provincias per-
agrassent, et Sanir in domo Sennis discipuli sui hos-
pitati fuissent; ecce circa horam primam omnes simul
pontifices irruerunt, et horribiliter ad Sennem voci*
ferantes » inimicos deorum suorum produci jusserunt.
Interea sancti apostoli tenentur ac ad templum solis
ducuntur. Illis autem ingredientibus ^ deemones cla-
mant per energumenos : Quid nobis et vohis, apostoli
Dei vivi? in ingressu vestro flammis exurimur. In
una aede templi ab oriente quadriga equorum fusilis
ex auro stabat, in qua radietas (i) solis aeque fusilis
consistebat. In alia vero aede luna stabat fusilis ex
argento » habens bigam boum fusilem similiter ex ar-
gento. Pontificibus et magis ciun populo cogentibus
apostolos ut adorarent, ipsi de visione Domini nostri
Jesu Christi , quem vocantem se in medio angelorum
contemplabantur, mutuo hebraice loquebantur. An-
gelus quoque Domini eis apparuit et confortavit.
Deinde, facto silentio^ ad populum locuti sunt, et er^
rorem suum rationabiliter ostenderunt, qui honorem
soli Deo debitum creaturae inutiliter impendebant ;
nec sine injuria solem et lunam in manufactis man-
sionibufl includebant, quos Deus ab initio in coelo
creavit, et omni saeculo patere et lucere constituit.
Stupentibus cunctis, Simon daemoni preecepit ut
^;ressu6 inde, simulacrum solis et quadrigam ejus con-
minueret. Similiter Judas jussit simulacrum lunee con-
fringi. Tunc duo iBthiopes nigri et nudi, horribiles-
que vultu, egredi ab omni populo visi sunt; et simu-
(i) Statae radi^, entoar^ de rayons.
344 HISTORIA EGGLESIASTICA.
lacra confringentes, ululatum dirae vocis emittebant.
Vesani ergo pontifices in apostolos irruenmt, eosque
gaudentes , Deoque gratias agentes interfecenmt. Sen-
nes quoque hospes eorum cum eis passus est, quia ido-
lis sacrificare contempsit. Ipsa hora, quando coeli esset
serenitas magna, {iilgura extiterunt nimia, ita ut
trifarie scinderetur tempium a summo tecti fastigio
usque in ultimum fundamentum. Zaroes autem et Ar-
faxat ictu fuiminis adusti et in carbonem conyersi
sunt.
Post mensem tertium rex Xerxes omnes pontific»
confuscavit (i)^ et apostolorum corpora cum ingenti
honore ad suam civitatem transtulit , in qua extruxit
basilicam in octogono cjrclo octo angulorum octoge-
num pedum; ita ut octies octogenum pedum Dumems
numeraretur per gyrum , in altum autem pedum cen-
tum Yiginti. Omnia ex quadratis marmoribus et syn-
maticis (2) extruxit^ cameras vero laminis aureis affixit.
In medio autem octogono sarcophagum ex argenta
puro instituit. Per quatuor annos fabricam incessau-
ter exercuit, et consummans eam die natalis eorum,
id est y'' kal. noyembris^ basilicam in honorem sanc-
torum dedicare meruit. In quo loco beneficia divim
credentes consequuntur, qui martyria eorum, qu»
Domino nostro Jesu Ghristo usque ad mortem perhi-
buerunt, yenerantur. Nos etiamy qui sperautes in
(i) lyapr^ le passage correspondant dn fanx Abdias, ce mot devrait
s^ecrire con/iscaifit , et signifierait confisquer, Cette peinenoos parut
bicn legdre et bien tardive pour les assassins des deux apotres, de la
part d^un roi chr^tien.
(2) Au licu de ce mot, on lit dans lc faux Abdias : signaiicis, c'est^
a-dirc sculptcs.
LIBER SECUNDUS. 345
Domino haec scribendo recolimuS| beatos apostolos
summi regis comites et convivas tripudiantes lauda-
mus; eisque in atriis Jerusalem, quae est mater nos-
tra^ cum pueris Hosanna Redemptori clamantibus
idevote psallimus :
Beaie Simon ei Thaddcee incljrte^ cemite nostros
gemitus cum fletibus; quique per lapsum meruimus
barathrum, per vos caslorum mereamur aditum.
Atnen (i).
XII. Matthias de lxx discipulis unus sorte in locum
Judae ab apostolis electus est et in Judsea praedicavit,
ibique pro Christo passus est. Hujus festivitas vi^ kal.
martii celebratur, et consecrata cohors devote acce-
dens , modulando sic eum precatur : Maithia juste ,
duodeno solio residens sorte^ nos a cunciis nexibus
soU^e reatus ; verce lucis gaudiis quo perfruamur
tuis sacris precibus. Amen (a).
(i) Toate cette l^gende est encore emprant^ au faox Abdias. On
ne sait rien de certain sar les circonstances de la pr^ication et de la
mort de ces deux apotres. D^aatres hagiographes ont fait voyager saint
Simon le Canan^n dans la Libye , et jasqa^en Angleterre. Qaant k
saint Jude, cousin-germain de J^us-Christ, et fr^re de saint Jacqnes
le Mineiu*, on le fait exercer son apostolat, les nns en Libye , les autres
eti Perse. Ce qui parait plus positif , c^est qu'il ^tait mari^ , et qu'ii
kissa des enfants. Suivant Eus^be, deux de ses petits-fils, conduits
devant Domitien comme descendants de David, furent renvoy^ chez
enx par ce prince , et v^urent jusque sous Trajan. Saint Jude a ^
soavent confondu avec Thadd^, l'un des soixante-douze disciples,
qa'on croit avoir ^t^ envoye \ Edesse par saint Thomas. Cest i'un des
ap6tres que saint Paul d^signe comme emmenant des femmes avec
eax ; ce qui ^tait fort naturel pour lui , puisqu'il ^tait mari^.
(3) On trouve , dans le recueil des BoUandistes , au a4 f^vrier, des
r^ts sur saint Mathias, dont notre auteur n'a pu faire usage, parce
que c'e8t au xii* si^de seulement qn'ils ont ^t^ introduits dans FEglise
par un raoine de Tr^ves. Cet apotre parait etre reste en Palestine.'
346 HISTORIA ECCLESIASTICA.
XIII. Judas Simon Scariotes de triba Issachar ortus
est , et inter duodecim apostolos computatos est. Sed
quia^ lethali cupiditate inflammatus, Judeeis specialem
inagistrum, dominumque suum xxx argenteis Tendidit,
apostolatus dignitatem perdidit, et male pGenitem
miser laqueo se suspendit. Sequaces ejus adhuc in Ec-
clesia multi sunt^ qui sacrp nomine sine justis actiboi
nuncupari Tolunt. Digna quidem indignus et mjrstioi
Judas habuit nomina, quibus falsi christiani QrjHoe
denotantm^ in Ecclesia. Judas enim cor^tens interpre-
tatur, quo nomine illi portenduntur qui p ut ait apo-
stolus , confitentur se nosse Deum , factis antem ne-
gant. Forro Simon obediens interpretatur, per quod
Yocabulum hypocritee et fraudulenti, falsique obe-
dientes figurantur; qui non pro amore Dei desiderio-
que coelesti dominicis prseceptis famulantur^ sed pro
inani gloria , humanoque favore ^ transitoriaque mer-
cede, majorum mandatis specie tenus obsequuntur.
£ quibus plures , ut Judas Scariot ^ nimia cupiditate
excsecantur, et relicto bonorum studio^ consortioque,
in detestabiles reatus ultro labuntur, funibusque peo
catorum indissolubiliter illaqueati pericli tantur. Trans»
itoria quippe mercede in preesenti sseculo gaudent, et
hic pro quibusdam honestatibus et manifestis obser*
Tationibus recepta recompensatione elati turgent; sed
in futuro inextricabili nexu constricti, tartareis in
cloacis lugebunt, et inedicibili suppliciorum genere
pro perpetratis sceleribus cruciati , omni spe remissio-
nis carebunt.
Recedente de coetu apostolico Juda proditore, quid
residui meruerunt ^ qui cum Domino Jesu permanse-
runt? inefTabile decus et sempiternam beatitudinem.
UBER SECUNDUS. 347
Sancta mater Ecclesia credit^ et omnis catholicus fide-
liter asserit quod xii apostoli vere beati sunt et sabli-
mes, setemieque felicitatis participes. Sal enim terr«
et Inx mnndi, xii hor» perennis diei , fructifers vitis
foecundi palmites^ Ghristi cooperatores ^ ejusque in
r^^no coelesti cohaeredes, celebri memoria fidelium
passim reooluntur; etin cunctis nationibus, ubi vera
fides imperat, honorantur, magistrique gentium et
rectores ecclesiarum veneranter vocitantur : utpote
orbis a Christo constituti judices, reproborum dis-
tricti censores et devotorumpii adjutores, assiduique
intercessores. Despectis enim omnibus quas mundana
sunt^ Ghristo, qui vera yitis et yita est, indissolubi-
liter inhaeserunt. Nunc in coelis cum eodem rege re-
gmn regnant , in ejus perenni laude cum angelis tri-
pndianty et super xii thronos i*esidentes xii tribus
Israel cum Domino judicant. Horum siquidem gesta ^
quae l^untur in Ecclesia ^ perscrutatus sum , eadem-
qae prout in priscis inveni codicibus^ mihi abbre-
viando exercitatus sum.
Xiy • Amodo de sociis et successoribus eorum trac-
tare desidero ^ et quorumdam mentionem , opitulante
Deoy huic operi devote commendabo. Id agam, non
qood ipsi mea indigeant laudatione, quorum laus est
Deos ipse, qui trinus et unus regnat in deternitaie,
sdosque secum beatificat eetema remuneratione ; sed
ut eis hoc agendo ^chibeam meam devotionem , obti-
neamque favorem eorum ad meam salvationem pie
nanciscendam per eorum interventionem.
Joseph igitur^ qui Barnabas , id est filius consolor'
tionisy cognominatus est^ natione Gypriae civitatisy
quae a Gyro, rege Persarum, fundata est^ tertio post
348 HISTORIA £CCLESIASi;iGA.
passionem Domini anno cum Paulo in gentibus apo-
stolatum adeptus est (i). Hic ex lxxii discipulis Christi
uuus fuity et in laetis vel tristibus cum apostolis de-
guit, et secundum nomen suum consolationem maxi-
mam credentibus praebuit.
In primis cum haberet agrum , yendidit et pretium
ante pedes apostolorum posuit. Faulum post conyer-
sionem amicabiliter apprehendit, ac ad apostolos,
quibus adhuc ignotus et suspectus erat, duxit , seriem-
que vocationis ejus nescientibus enarravit. Ab apo-
stolis Antiochiam missus est, ibique gratiam Dci vi-
dens in discipulis gavisus est , et hortante illo multa
tm^ba Domino apposita est. Inde profectus Tarsum
quaerere Saulum , inventumque perduxit Antiochiam,
et ibidem per totum annum conversati docuerunt
turbam multam. Tunc ibi discipuli primum Tocati
sunt Ghristiani (u).
fiarnabas et Saulus, quia misericordes erant et beni-
Yoli f eleemosynas credentium ex gentibus in Judaeain
fratribiis detulerunt. Postquam ab Jerosolymis reversi
sunt expleto ministerio , assumpto Joanne, qui cogno-
minatus est Marcus^ erant Antiochise inter prophetas
et doctores. Ministrantibus illis Domino et jejunan-
tibus, dixit Spiritus Sanctus : Segregate mihi Bar-
nabam et Saulum in opus ad quod assumpsi eos.
Missi quidem a Spiritu Sancto Seleuciam venerant ^ et
inde Cyprum navigaverunt. Postquam Barjeu (5) ma-
gum f qui et Elymas dicebatur^ lumine ad tempus pri-
varunt, et Sergium Paulum proconsulem ad veram
(i) Act. apost. IV, 36. — {i) Ibid. iv, Sj-ix, 27-11, 22-26.
(3) Liflez : Barjcsu.
LIBER SECUNDUS. 34d
fidem conva^^terunt , plurimam gentium multitudinem
ad lucem veritatis perduxerunt (i).
Electis itaque currentibus ad fidem et justitiam,
inde reprobi magis inflammati ad iram, seditionem
feceruuty et apostolos de finibus suis ejecerunt. Illi
autem gaudentes , Spiritu Sancto repleti verbum Dei
prsedicaverunt^ et copiosam multitudinem Judaeorum
6t Graecorum ad Dominum converterunt (2).
Yenientes in Listris claudum ex utero matris suae
cnraverunt; quod miraculum turbae conspicientes ,
deos illos existimaverunt , dicentes : Dii similes facti
homimbus descenderunt ad nos. fiamabam quidem
Tocabant Jovem , Paulum vero Mercurium. Et sacer^
dos Jovis, qui erat ante civitatem, tauros et coronas
ante januas deferens, cum populis volebat sacrificare.
Vemm apostoli tale facinus omnino abominantes ex-
palemnty ac scissis tunicis suis in turbas exilientes
damayerant , et multis rationabilibus dictis turbas ne
sibi immolarent vix sedaTemnt (5).
Inde Derben pervenientes evangelizabant , roultos-
qae docentes virtutibus instruebant; plurimas provin-
cias peragrantes verbum Domini annuntiando, tandem
pervenerant Jerosolymis; susceptique a sanctis apo-
atolis annuntiabant gaudentes quanta Deus cum eis
mirabiliter fecisset. Tunc in Antiochia qtiidam im-
probi de circumcisione agenda quaestionem commove-
rant. Unde sancti apostoli consilium inierant^ ac ad
tale facinus extirpandum Barnabam et Faulum desti-
Daverant. Illi autem Antiocbiam cum apostolica epi-
(i) Aci. apost, XI, 09, 3o-xii, a5-xiii, i-48. — (a) Jbid, xiii, i^5i,
— (3) Ibid, XIV, 6-17.
3d0 HISTOaiA ECGLESIASTIGA.
stola properaverunt^ et praedicantes , impiam
destruxerunt (i).
Ut Teri pastores verbum Dei evangelizabant, igna-
roa docebant, «grotos eurabant^ omnemque soUici-
tudinem ^ga sanctam religionem habebant; et ne in
aliquam haeresim neophyti inciderent summopeit
prsecayebant^ ideoque frequenter ecdesias Tisitabant,
in quibus verbum Dei prsedicaverant. Callidam enim
Satanss astutiam esse sciebant, ideoque ne oordi
renovata sanctorum lethifero germine zizanionun
foedaret providebant. Postmodum, ut Lucas ait Eviii*
gelista f visum est eis ut Faulus reverteretur Sm^
solymis , Barnabas autem repeteret Cyprum civitatem
suam, de qua ortus erat (2). Joannem vero cognomenlo
Marcum in ministerio secum habebat. Hic nimiruniy
cum ethnicus esset ^ et cum Orduone socio suo Cyrillo
pontifici nefandissimi Jovis ministraret , in loco qoi
dicitur Icbnium per Barnabam et Paulum baptizatui
est, et fideliter ipsos per plurima loca comitatus esl*
Denique dum prsedicti apostoli in Pamphylia pra^-
dicarent , et multi Judaeorum atque gentilium Domino
credidissent, angelica per noctem visione viaum est
Paulo ut Jerusalem celerius properaret et Barnabam
ire G)^prum permitteret. Relata vero visione^ positis
genibus oraverunt , et osculantes se invicem cum mol-
(i) jicL apost.iiY, 6-xv, i-5i.
(a) Jbid. XT, 39. Ce ne fat point poar retooraer k J^rasalem qne
saint Paol se s^para de saint Marc, et lears adieax ne paraissent pas
avoir ^t^ aassi affectaeux qoe le rapporte notre aatear dans le para-
graphe suivant. Facta est autcm dissensio, ita ut disccdercnt ab invi-
cem, disent les Actes des Apotrcs. Le paragraphe saivant n'e8t qa^un
dooble emploi de celui-ci.
LIBER SECUNDUS. 351
tis fletibus valefecerunt ^ et divisi corpore nunquam
in hac vita postmodum sese viderunt.
Barnabas et Joannes Laodiciam descenderunt, et inde
in civitatem quse Anemoria (i) vocatur venerunt;
ibique ab eis quidam ethnici sagaces et benivoli audita
pra^catione Christo crediderunt^ et baptizati virtu-
tem Spiritus Sancti acceperunt. Deinde navigantes
Cjprum pervenerunt , ibique Timonem et Aristionem
iamulos Domini invenerunt. Timon autem urebatur
magnis febribus. Cui cum fiarnabas imposuisset ma--
nus et sacrum Evangelium , per invocationem Domini
nostri Jesu statim febris fiigata est , et vir adeo corro-
boratus est, ut continuo sanctos Dei sequeretur cum
gaudio.
£x doctrina apostolorum beatus Bamabas Evange-
lium sancti Matthsei apostoli secum ferebat^ et ubi-
cumque infirmos inveniebat, illud super ipsos pone-
bat et protinus sanabantur^ a quocumque languore
tend>antur. Heraclium vero , quem Paulus apostolus
baptizaverat , Bamabas ad commonitionem fidelium
episcopum ordinat. Deinde dum Faphum introire vo-
laisset ^ et Barjeu (2) maleficus Judaeus , quem Paulus
jamdudum ad tempus lumine privaverat, apostolum
cognovissety malitia commotus obstitit quantum po-
tuit et Paphum ingredi prohibuit. Proinde beatus
vir in quemdam locum divertit^ in quo ethnicos viros
nudos et mulieres ludendo currere vidit. Indignatus
ergo Bamabas^ mox templum maiedixit^ statimque
pars templi funditus corruit^ cujus ruina multos ex
(i) Gette viUe est nomm^ Anemurium par Pline.
{1) Lises : Barjesu.
352 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
ethnicis contintione interemit. Ceeteri autem qui eva^
serunt, in tempIumApoIIInisfugerunt. Insignisathleta
Christi Salaminam urbem introiyit, ibique synag<^am
Judseorum inyenit, cui Evangelium Christi constanter
praedicavity et plurimos Judaeorum ad fidem Christi
convertit. Quod comperiens fiarjeUy omnem malitiam
suam ostendit, et seditionem in sanctum Dei aposto-
lum concitavit. Judaei vero comprehensum oonsu]i
Salaminae tradere Yoluerunt, sed antea multis sup*
pliciis^ variisque cruciatibus ipsum afflixerunt. De-
faincy cum maceratum et quassatum pcenis ad judican-
dum ducerent,compererunt quod Eusebius,yir roagnns
et praepotens^ de progenie imperatoris, in insnlam
deveniret; nimiumque verentes ne illum de manibus
eorum eriperet, funem in coUo ejus ligayenint, noo
tuque dilaceratum a synagoga in hippodromum et
inde foris portam pertraxerunt. Posthsec illum igne
circumdederunt et crudeliter cremaverunt. Sic beatiu
m
apostolusy post multos agones et diutuma certamitia,
pro Christi amore adustus migravit ad gaudia sempi-
tema. Impii autem Judaei, non satiati de nece illios,
tulerunt corpus ejus, et in locello plumbeo recluden-
tes in mare disposuerunt preecipitare. Interim Joannes
Marcus , cum Timone et Rodone^ sanctum corpus noo-
turnis horis occulte tulit^ et in crypta , quae olim ba-
bitatio Jebuseeorum fuerat, ni^ idusjunii collocavit.
Ob hanc itaque occultationem plurimis annorum cur-
riculis venerabile corpus latuit , nec inveniri a chris*
ticolis valuit. Tandem tempore Zenonis imperatoris
et sancti Gclasii papae , eodem sancto apostolo reve-
lante inventum est, et cum hymnis et laudibus ad ho-
norem Pei mirifice coUocatum est. Pro sancti Baraabae
LIBER SECUNDUS. 353
^postoli meritis multa pie poscentibus impenduntur
beneficia , quorum etiam nos participes faciat exube-
rans Dei nostri gratia ^ quse infatigabiliter operatur^
suisque^ quos ad vitam praedestinayity efficaciter suf-^
firagatur per cuncta saecula. Amen (i).
Xy. M arcus Evangelista , beati Petri apostoli dis-^
cipulus et interpres et in baptismate filius fuit, Evan-
geliumque Domini nostri Jesu Christi ejus ab ore
scripsit. Qui, sicutfertur^ pollicemsibi abscidi fecit,
ut sacerdotio reprobus haberetur^ nec tamen ab apo-
stolis repudiatusy quin eorum electione episcopus
Alexandriae praeficeretur, Hunc beatus Petrus , cum
in urbe Roma esset^ vocavity et in Italiam ad praedi-
candum gentibus destinavit : Quidhic, inquit, nobis-
cum neoraris? Ecce de omnibus qucejecit Jesus Na-
zarenus erudiius es. Surge et Aquileiam perge y
ibique populis dogmata verce salutis sparge. Tunc
Marcus primam sortem prsedicationis et baculum
pontificatus accepit^ injunctum iter arripuit, et Aqui-
leiam, quae ex civitatibus Italiae prima est^ venit. Ibi
quemdam juvenem leprosum, nomine Ataulfum, UI-
fini illustris et primi civitatis filium^ invenit^ cum quo
locutus manum ejus et brachium apprehendit. Mox
lepra de manu ejus et brachio mundata est. Hoc videns
juyeuisy citius ad patrem cucurrit^ et omnia quse Mar-
cus ei fecisset laetus enarravit. Ulfinus ergo cum magna
turba celerius yenit^ et Marcum residentem ad por-
tam Occidentalem invenit, eumque ut filium suum
(i) Gette histoire de saint BarnaM est tiree, saaf quelques legeres
variantes, des actes sappos^ ecrits soas le nom de Jean Marc, son
diflciple, et qui ne m^ritent aucune confiance. On les trouvera dans
Je recueil des BoUandistes , t. ii de jaia.
354 HISTORIA £CCLBSIASTICA.
«anaret rogare coepit. Sanitatem vero promitteDli , «i
crederet, se in Dominum Jesum credere perhibet.
Tunc Marcus juvenem baptizavit^ et omnis ab eo
iepra recessit. Illo itaque sanato, Ulfinus ciim lota
familia sua baptizatus est. Multitudo quoque popnli
in illa die baptizata est. Post aliquantos annos Marcus
desideravit Petrum videre, voiuitque occulte plebem
dimittere et Romam adire. Quod nutu Dei compe-
rientes populi diluculo cucurrerunt, et vociferantes
ut pastorem eis daret petierunt. Tunc Hermagoras a
populo electus est ^ et a beato Marco Romam perdno-
tus est. Ibi a beato Petro apostolo proto-episcopus
provinciae Italiee factus est^ et post multa miracnla^
quae Deus in populo per illum operatus est, Nerone
imperante^ sub Sevasto praeside, cum Fortunato ar-
chidiacono iii idus julii martjrizatus est(i).
Beatus vero Marcus , sancto Fetro apostolo pnaeci-
piente, regimen AlexandrisR sedis suscepit, et primns
in teiTa JE^ypii Christum prsedicavit; in regione
quoque Libyae Marmaricae et Ammonicae^ vel Penta-
polim, veram fidem annuntiavit. Guncti nimimm,
qui tunc in his terris habitabant, incircumcisi et
idolatrae et omni spurcitia repleti erant. Cum ei^
Marcus Cjrcnem, quae est apud Fentapolim, perre-
nisset , et indigenas execrabiles pro nimiis sceleribus
invenisset; exordium faciens divini sermonis in no-
mine Domini medelam contulit infirmis. Nam lepro-
sos mundabat^ multosque nequissimos spiritus solo
sermone pellebat. Plurimi siquidem haec videntes cre-
(i) On trouvera dans Mombritias la legende, Tisiblement apo-
ci yphc, clc ce pretendu patriarche d'Aquiiee.
LIBER SECUNDUS. 365
diderunt^ idola sua destruxerunt, lucosque succide*
runt, et in nomine Domini, qui est trinus et unus^
baptizati sunt.
Dehinc revelatur ei per Spiritum Sanctum ut perge-
retad Alexandriae phanum (i). Marcus igitur fratribus
Yaledixit, et quod ei divinitus revelatum fuerat de-
texit. At illi usque ad navem ipsum prosecuti sunt ,
et cum eo panem manducantes dimiserunt. Domi"
nuSy inquiunty Jesus Christus prosperum faciat iter
tuum. Die autem septimo Alexandriam pervenity et
de navicula egressus ad urbem properavit. Mox ut
ciyitatem ingressus est^ calciamentum ejus disruptum
est. P^ere^ inquit^ iter meum expeditum est.
Deinde beatus vir calciamentum cuidam sutori vete-
rum nomine Aniano corrigendum tradidit; qui cum
injunctum opus faceret , sinistram manum suam for-
titer vulnerayit, et protinus exclamavit : Unus est
Deus. Quod ut beatus Marcus audivit^ gaudens intra
se dixit : Prosperumfecit iter meum Dominus. Con-
tinuo in dexteram suam expuit^ manumque viri per-
unguens(2) dixit : In nomine Jesu Christifilii Deivii^i
sanetur m/inus ista. £t confestim sanata est. Sutor
itaque considerans tanti viri potentiam et verbi ejus
efficaciam, vitaeque continentiam ^ obsecravit eum ut
in domum suam declinaret ^ panemque cum eo come-
deret. Lfietus ergo Marcus ingressus domum benedic-
tioDem dedit et orationem fudit, veramque fidem
audientibus evangelizavit^ et sapientiam hujus mundi
stultitiam esse apud Dominum asseruit. Veracibus
(i) Nous peDSons qae'ce mot est employ^ ici comme synonyme de
pharus,
(a) Lisez : perungens.
356 HISTORIA ECCLBSIASTICA.
quoque verbis signa et prodigia in nomine Domini
consequenter addidit. Et Anianus cum tota domo saa
et multitudine vicinorum credidit, atque baptizatus
in praedicatione magistri adjutor extitit.
Porro idolatrae Alexandrini , postquam per Gali-
laeum praedicatorem suos ritus caerimoniasque destrui
viderunty iilum interficere quaesierunt, et plurimas
insidias ei posuerunt. Beatus autem Marcus agnoscens
consilia eorum^ Anianum ibidem ordinavit episcopum,
et tres presbjteros , Melinum, Savinum (i) et Cerdo-
nem, et vn diacones y aliosque xi ad ecclesiasticum mi-
nisterium pertinentes. Deinde Pentapoiim pergit^ ei
ibidem duobus annis deguit, atque fratres qui antea
illic crediderant confortavit. Episcopos per regiones
illas etclericos ordinavit. Iterum Alexandriam venit,
et fratres in gratia et fide multiplicatos reperit. Eo-
clesiam vero videns constructam ab eis in loco qai
vocabatur Bucoliae , id est bubulci, sub rupibus juxta
mare , laetatus est valde ; positisque genibus Dominain
glorificavit, opemque suam in verbis et orationibas
benigniter adjecit.
Cumque jam tempus compleretur, et in fide Chris-
tiani muitiplicarentur, atque simulacra dejicerentari
gentiies sanctum advenisse cognoverunt; nimioqae
livore propter miracula quae ab eo fieri compereraDt
repleti sunt. Infirmos enim sanabat, incredulis prae-
dicabat, auditum surdis reddebat, visumque casm
condonabat. Illum igitur apprehendere quaerebant,
nec iuvenire poterant. Unde in spectaculis idolorum
suorum dentibus suis fremebant^ factisque comessatio-
nibus suis clamabant : Magna vis hujus magi. Tandem
(i) Lisez : Sabinum,
LIBER SECUNDUS. 357
dominico Paschae, id est viii'' kal. maii^ quo tempore
Serapiaca celebritas agebatur, insidiatores adunati pro-
tinus diriguntur, a quibus vir Dei saeratissimam obla-
tioiiem divinde majestati celebrans reperitur. Continuo
profani servum Dei rapuerunt, funem in collo ejus
miserunt, ipsumque per saxa tam crudeliter traxe^
runt, ut in terram defluerent carnes ejus^ et saxa infi-
(^erentur cruore ejus. Illis itaque insanientibus et di-
centibus : Trahanius huhalum ad loca Bucolice; sanc-
tus Marcus Deo gratias referebat ^ dicens : Gratias tihi
ago^ Domine meus Jesu Christe^ quia dignus hahitus
sum hcecpro nomine tuo pati.
Advesperascente die, miserunt eum in carcerem,
usque pertractarent , qua eum morte disperderent.
Circa mediam vero noctem , clausis ostiis et custo-
dibus ante foras dormientibus^ ecce terrae motus factus
est magnus. Angelus autem Domini de coelo descendit,
et tangens eum dixit : Famule Dei Marce y princeps
ac propagator sanctissimorum per Mgyptum decre--
torum^ ecce nomen tuum in lihro vitOR coelestis ascrip^
tum esty et memoriale tuum non derelinquetur in sce^
culum. Socius enimfactus es supernarum virtutum.
Nam et in coelis spiritum tuum colligent^ et in te r^-
quies non perihit. Haec audiens beatus Marcus , suas
ad coelum extendens manus dixit : Gratias tihi ago y
Donune Jesu Christe, quia non me dereliquisti ; sed
cum sanctis tuis commemorasti. Ohsecfo te , Domine
Jesu Christe, suscipe animam meam inpace^ et non me
patiaris diutius separari a te. Haec cum dixisset, Domi-
nus Jesus venit ad eum in habitu et forma qua fuerat
cum discipulis suis antequam pateretur, et ait : Pax
tihij Marce noster EvangeUsta. At ille : Gratias, in-
quit, tibi ago, Domine Jesu Christe. Mane autem
358 HISTORIA EGGLESIASTICA.
facto, convenit multitudo civitatis^ et ejicientes emn
dc cuslodiBy miserunt iterum funem in collo ejus, et
trahebanty dicentes : Trahiie bubalwn ad loca Buco-
Uce. Cumque traheretur, Deo gratias agens, ait : In
numus tuaSj Domine^ commendo spiriium meum.
Haec dicens^ tradidit spirilum. Immanis aulem turba
gentilium in loco^ qui vocabatur ab angelis (i), ignem
succendit , et reliquias sanctas comburere voluit. Tunc
providentia Dei valida tempestas exorta est, vehe-
mensque procella venti facta est; suosque sol sub-
traxit radios, et tonitrua facta sunt gravia. Imber
etiam plurimus a mane usque ad vesperam effluxit,
ita ut habitacula multorum corruerent, et plurimi
morte perirent. Metuentes vero custodes sanctum cor-
pus dimiserunt et fugerunt. Alii deridentes dicebant
quod Serapis haec ageret , et sic in sua festivitate ini-
micum suum inviseret.
Tunc religiosi viri venientes justum corpus tole-
runt^ et in loco lapidis excisi cum gloria vii^ kalend.
maias sepelicrunt. Sic beatus Marcus Evangelista pri-
mus Alexandriae praesul pro Christo passus est^ et
corpus ejus orientali parte repositum est. Quod post
multorum curricula annorum^ propter incursiones
Paganorum , qui totum Orientem ut locustae operue-
runty sibique maximam partem mundi ad austrum et
ad aquilonem subegerunt , fideles Christiani Aqui-
leiam , ubi primus Christum annuntiavit , ti*anstule-
runt. Aquileiensis igitur praesul stemma patriarchatus,
quo Alexandrinus pontifex olim potitus est , nunc
retinet; et quarlus primas ob reveientiam ejiis in
orbe renitet : sancti videlicet Marci , quem Petrus
wi } M anf^ehs^
LIBER SECUNDUS. 359
claviger regui coelorum in jEgyplum destinavit;
et meridiani climatis principatum ad multarum sa-
lutem animarum cominisit. Venetiarum indigenae et
occidentales populi habito corpore beati Evangelistae
gralulantur; et indesinenter illud ad laudem cunctipo-
teotis Dei veuerantury deprecantes ut in collegio bea-
torum computari in aeternum mereantur. Amen (i).
XVI. Lucas Evangelista^ natione Sjfrus, apud An-
tiochiam medicinae artis egregius^ et apostolorum
Ghristi discipulus , postea usque ad confessionem Pau-
lum apostolum secutus^ sine crimine permanens
in virginitate, Domino maluit servire. Hic diyino sti-
muktus imperiOy in Achaiae partibus Evangelium
scripsit, Graecisque fidelibus incarnationem Domini
fideli nan^atione ostendit , eumdemque de stirpe David
descendisse monstravit. Deinde alium librum specia-
lem edidity in quo actus apostolorum et primordia
nascentis Ecclesiae luculenter enucleavit. Sic geminos
Lacas Theophilo , id est Deum diligenti, libros con-
didit, cunctisque gemina charitate fibgrantibus inspi-
rante Spiritu Sancto exhibuit. In priori quippe libro
Terum Christi sacerdotium descripsit, quo Agnus Dei
pretioso sanguineefiuso mundi piaculum expiavit. In
sequenti vero sublimitatem inefiabilis deitatis depromp-
(i) On croit que saint Marc fat eovoy^ par saint Pierre poar goa-
vemer Teglise d'Alexandrie vers Tannee 52, et qu'il y soufirit le mar-
tyre dans la huiti^me ann^ du r^gne de N^ron, le oS avril 6a. Notre
nleor est Tan des plus anciens qui aient ajout^ foi k sa pr^tendue mis-
noa k Aqnilee. Quant aux d^tails non moins visiblemeDt apocrjphes
qni wooX rapport^s ici sur les circonstances de son apostolat k Aleian-
drie et de lon martyrc, on les retrouTera sons une forme presque
compl^tement identiqoe dans les Bollandistet , t. i d*avril.
360 HISTORIA EGCLESIASTIGA.
sit, qun Filius Dei ad dexteram Patris in assamplo
homine ascendit^ adventum quoque Spiritus Paracliti
super apostolos in igneis linguis enarravit, quo pri-
mitiva Ecclesia illustrata gloriose splendescit. In his
duobus libris Lucae spiritualis archiatri vera medicitia
invenitur^ qua lethales morbi peccatorum depellmH
tur, et vitalis justitiae remedium pie quaerentibos in-
geritur. Scriptis itaque et eloquiis beatus Lucas Do-
minum enuntiavit^ et lumen veritatis ignorantibiis
intimavit. Inter csetera miracula quee fecit, fertnr
quod mortuum in nomine Domini resuscitaverit. Tan-
dem cum octoginta et tmum esset annorum , in Bi-
thj^nia Spiritu Sancto plenus xv^ kal. novembris obiit;
cujus ossa cum ossibus sancti Andreae apostoli et Ti-
mothei discipuli Pauli apostoli, xx^ Constantii impe-
ratoris anno, Constantinopolim vn^ idus maii translata
sunt (i).
XVIL Ecce sanctorum apostolorum et Evangelista-
rum^ qui convivae Salvatoris fuerunt et socii, eodem
Domino largiente juvamen^ mentionem libenter jam
feci; eteorum pia gesta, prout potui, breviter atque
veraciter de diversis codicibus coUegi^ et in unum
mihi congessi. Adhuc restat ut de beato Martiali Le-
movicensi aliquid memorem; qui praecipuis poHens
virtutibus inter maximos habetur post apostolos cla-
rissimus. Multa quidem de illo Aurelianus, quem a
mortuis in nomine Domini resuscitaverat^ veraci stilo
(i) Cest ane opinion recue dans Ttlglise, que saint Luc a ^crit sod
Evangile pendant qu^il etait en Gr^ , et vers Tan 55 de Jesos-Christ.
II ne monrut pas en Bithynie , corame on le dit ici, mais en Achaier
et peut-etre k Patras, dans un age tr^ avance. La translatioa de ses
reliqaes k Goiistantinople eut lieu le 3 mars oS^.
LIBER SECUNDUS. 361
et diligenti cura seriatim enarrat. Inde quaedam mihi
coUigere cupio, ad quae coUigenda Spiritum Sanctum
invoco f ut opem suam meo dignetur conferre studio.
Apud Judaeam , dum Dominus noster Jesus Ghristus
prsedicaret, ac ad eum multa turba Judaeorum con-
flueret, et ea quae necessaria erant humanis nsibus
deferret, atque salutis ab eo semitam solerter au-
diendo edisceret, quidam nobilissimus Judaeorum ex
tribu Benjamin , nomine Marcellus^ ad eum yenit , et
oxorem suam Elizabeth , unicumque filium Martialem
XV annorum secum duxit. Videntes autem insolita quae
ipse faciebat, et audientes salubria quae praedicabat,
compuncti corde in eum crediderunt, ipsoque jubente
a beato Petro apostolo baptizati sunt. Omnibus viero
ad propria repedantibus , Martialis totum se Domino
Jesu commendavit, et ejus discipulatui jugiter inhae-
sit. Apostolo quippe Petro^ qui ei proxima affinitate
jungebatur^ indesinenter sociatus Dominum Jesum
sequebatur. Resuscitationem quatriduani Lazari vidit,
multisque aliis miraculis interfuit. Ministerio sacrae
coenae, aliisque mysticis servitiis cum Cleopba mini-
stravit, et certis apparitionibus post resurrectionem
et gloriosae ascensioni cum aliis discipulis interfuit.
Adventum quoque Spiritus Paracliti feliciter persensit,
et divinis charismatibus affluenter imbutus emicuit»
atque ad evangelizandum fide et gratia instructus viri-
liter ^iguit.
Post dispersionem apostolorum Martialis cum beato
Petro apostoio propinquo suo Antiochiam perrexit^
et inde post vii annos Romam petiit. Ibi Petrus et
socii gus a Marcello consule in hospitium suscepti sunt,
et in domo ejus multis diebus habitaverunt^ et Rpma*
36i H1ST0RIA EGCLESUSTIGA.
nis saluherrima yitae preecepta publice prfledicaveraiit.
Tunc ibi Dominus Jesus beato Petro apparuity et Bfar-
tialem ad preedicandum proyinciis Galliarum dirigere
prsecepit. Ille vero Martialem ad se accersiity eique a
Deo imperata per ordinem enarravit. Quo audito, gra-
viter flevity quia longinquam r^onem, hominumqiie
barbariem valde pertimuit. Qnem beatus Petrus blande
consolatus est , ac ad praedicandum mittens , divina ei
monimenta rememoratus est. Nec mora Martialis cum
duobus presbyterisy Alpiniano et Austricliniano, in-
junctum iter arripuit. Sed incoepto itinere, Austri*
cliuianus obiit. Moestus ergo Martialis Romam repe-
davit , et sodalis mortem Petro nuntiavit. Petro autem
praecipientey ad defunctum fratrem remeavit, et apo-
stoli bacterio (i) defuncti sacerdotis cadaver tetigit,
qui meritis et orationibus sanctorum redivivns extem-
plo surrexit.
Deinde Martialis cum discipulis suis TuUum (2)
castellum venit, ibique ab Arnulfo divite hospitio
receptus binis mensibus mansit, et verbum Dei annuD-
tiare studuit. Multus vero populus ad eum quotidie
confluebaty et ab eo salubria monita gratanter audie-
(i) Synonyme de baculus, particuli^rement emplojd par les hagio-
graphes.
(a) H ne B*agit pas ici , comme on poarrait le croire au premier
coap d^oeii, de la ville de Talle cn Limousin, dont le nom latin a toa*
jours ^t^ Tutcla, et qui a memc porte en fran^ais, jusqn^a ane epoqae
assez r^cente, cciui de Tuelle. Nous croyons devoir placer Tullum
Castrum dans nn liea fort ^lev^ de la Marche , appel^ Toulx sur les
cartes de Gassini , et situ^ a plusicurs lieues au N. - £. de Gueret
M. Leyraud, dcputd de la Creuse, qui nous Ta indique, ajouteqa^il
8*y trouve Femplacemcnt d'une enceinte fortifiee , et beaucoup d^ao-
liqiiii^ romaioes.
LIBEA SECUNDUS. 363
bai y insolitaque sibi signa vidcbat. Tunc Arnulfi filia ,
quffi a daemonio quotidie vexabatur, immundum spiri-
tum prsDcipiente Martiali e^omuit^ et quast mortua
facta est. Sed mv Dei manum ejus tenens eam erexit et
incolumem patri reddidit. Sanctitns enim et benigni^
tas ac kumana humilitas erat in eo et oratioassidua.
Princeps praefati castelli, nomine Nerva, consangui-
ueus erat Neronis imperatoris, cujus filius a diabolo
sofibcatus est. Pater autem et mater defuncti , et omnis
populus qui aderat , ante pedes sancti Martialis se pro-
straverunty et corpus adolesceutis cum magno planctu
etejulatu omnium ante eum projecerunt, atque cum
facrymis dixerunt : Homo Dei^ adjtwa nos. Sanctis-
aimus itaque pontifex populi fletibus condoluit. Ipse
etiam cum discipulis suis flevit, et pro resuscitatione
4efancti omnipotentem Domiuum cum suis exoravit.
Deniqoe finita oratione, cum sanctus praesul prsece-
pisset ut mortuus in nomine crucifixi Salvatoris sanus
resurgerety ille statim resurrexit, ac ad pedes beati
viri ae projecit et clamare coepit : Baptiza me, homo
Didy et consigna me signofidei. Deinde adjecit : Duo
angeli ad me venerunt cum magno impeta, dicentes
quodprecibus beati MartiaUs suscitandus essem. Inr^
/emus nullam habet mensuram; ibi estfietus et ama*
niudo; ibi sunt tenebrce, mugitus et planctus et iris-
iiiia magna;firigus et ignis magnus et horribilis, nea
unquam deficiens; morsus serpentium et foetor into^
lerabilis , putredo et miseria , et vermis qui non mo-
riiur, Ibisunt carcerarii infernales , qui animas quas
ntpiunt diifersis fiagellis cruciant. Cumque heec et his
similia diceret^ cunctus populus Dominum confiteri
coeptt, ibique tunc hominum utriusque sexus trisi
364 HISTORIA ECCLESIASTICA.
millia sexcenti baptizati sunt. Multa quoque munera
bealo Tiro obtulerunt, quae omnia jussit dari pauperi-
bus. Post haec ad similituaines idolorum abiit, et simu-
lacrorum cuncta sculptilia confregit et in nihilum
redegit.
Deinde beatus antistes cum discipulis suis ad Agedu-
num (i) yicum venity et idolatris diabolico errore
deceptis veram fidem praedicavit. Porro sacerdotes
idolorum adTenerunt, et sanctos praedicatores grayiter
percusserunt. lUis autem Dominum benedicentibuS|
et patienter adversa pro ipso sustinentibus, ejusqae
suSragium contra imminentem tribulationem fiducia-
liter postulantibus , percussores eorum subito caeci
facti sunt j trahentesque se manu ad manum Mercurii
simulacrum expetierunt. Secundum morem consulen-
tibus nullum dedit responsum Mercurius, eo quod ab
angelis Dei daemon esset religatus. Euntes ad aliud
idolum y audierunt quod deus suus respondere illis non
posset , quia ab angelis Dei catenis igneis religatus esset.
Tunc caecati sacerdotes ad sanctum Martialem vene-
runty et prostrati ad pedes sanctorum veniam postu-
laverunt. Beatus vero praesul visum eis restituit , ac ad
statuam Jovis cum omni populo abiit ^ et daemonem in
nomine Domini adjuravit ut inde statim exiret, et
coram omni populo statuam confringeret. Qui jussa
perfecit et simulacrum minutatim confregit. Tunc
ibi duo millia sexoenti baptizati sunt.
'Hoc miraculum paralyticus quidam ut audivit, de-
ae ad hominem Dei fecit. Erat enim ex magno
liominum , multumque dives auri et argeuti
LIBER SECUNDUS. 365
et possessionum. Cumque \ir Dei preces ejus audiret
et fidem ejus agnoscerety manum illius tenuit^ ipsum-
que facta oratione sanavit. Sanatus autem Deum glori-
ficavity et beato viro munera obtulit, quae ipse acci-
pere noluit, sed omnia dari pauperibus praecepit.
Dum ibi commoraretur sanctus Martialis , apparuit
ei Dominus in visu, et dixit : Ne timeas descendere
ad urbem Lemovicam, quia ibi te glorificaho^ et sem-
per tecum ero. Tunc beatus pontifex illos quos bapti-
zaverat confortavit , Dominoque commendavit, et cum
discipulis suis ad urbem perrexit. In domo nobilis
matronae nomine Susannae hospitati sunt, et in crasti-
Dum publice Dominum praedicare coeperunt.
In hospitio viri Dei quidam phreneticus catenis
constrictus erat^ quem solvere nemo audebat. Pro
quo Susanna rogavit episcopum ut ipsum quoque
sicut alios sanaret infirmum. Ule vero supplicanti an-
nuit, et signum crucis super aegrum fecit; mox catena
confracta est et homo sanus factus est. Nobilis itaque
mater et filia ejus Valeria hoc signum videntes , cre-
diderunt , et a beato praesule cum sexcentis de familia
sua baptizatae sunt.
Sanctis in theatro praedicanAbus, sacerdotes idolo-
rnm indignati sunt, eosque flagellis graviter caecide-
rnnt et in carcerem miserunt. Sanctus vero Martialis
cum sociis suis illata sibi patienter pertulit, Deoque
gratias egit. Circa horam sequentis diei tertiam Mar-
tialis oravit, et continuo lux magna velut splendor
solis in carcere refulsit. Cunctorum catenae confractae
9unt et ostia aperta sunt; et omnes qui aderant, bap-
tizari rogaverunt. Terrae motus etiam in civitate factus
est, fulgura et tonitrua sonuerunt, ethnici ad templa
3flG HISTORIA ECCLESIASTICA.
idolorum frustra fugerunl , et sacerdotes qni saDclo»
Dei percusserant, ictu fulminis* necati sunt. Omues
ergo cives terrore unanimiter percussi ad carcerem
perrexerunt^ pedibusque pr^sulis provoluti reatunm
veniam, auxilinmque sibi postnlaverunt. Orante cum
suis coUegis beato pontifice^ Aurelianus et Andreas (i)
resuscitati sunt^ et indulgentiam proni petierunt; ve-
rumque Dominum cum omni populo, qui insolita ad-
mirans intuebatur^ confessi sunt. Sequenti die beatos
Martialis a minimo usque ad maximum convocavity
et facta competenti exhortatione universos baptizavit.
Tunc ibi viginti duo millia in Dominum crediderutiti
et salulari theusebiae gratanter sese submiserunt.
Sacer prsesul cum omni populo ad templum , in quo
statua Jovis et Mercnrii ac Dianae et Yeneris erat;
venit; idolisque confractis, ibi ecclesiam in honorem
sancti Stephani protomartyris dedicavit.
Beata vero Susanna feliciter in Domino defuncta
est, et a B. Martiale cum magna veneratione sepulta
est. Multa etiam dona et innumera beneficia beato
viro contulit, servorumque multitudinem subegit.
Porro Valeria ejus filia virginitatem suam Domino
vovity et Spiritu Sancto repleta^ in cunctis operibus
bonis se semper probabilem exhibuit. Quae ut spon-
sum suum Stephanum ducem ad urbem Lemovicam
venire andivit y scienspro certo quod ipsa integritatis
voto graviter eum offenderit , omnes divitias suas in
anro et argento atque multiplicibus vestimentomm
(i) II doity avoir une lacune dans ce passage. II cst probable qae
dans la legende originale , Tidentit^ d^Aurelien et d'Andr^ ayec ks
pr^tres des idoles etait plus clairement exprim^.
LIBER SEGDNDUS. 367
generibus^ lapidibusque pretiosis pauperibus distri-
buit. Possessiones quippe ac mancipia et vernaculos
jam olim cum matre sua sancto praesuli concesserat;
ut post discessum ejus inibi sancta ipsius tumularen-
turmembra.
Stephanus siquidem dux principatum a fluvio Rho-
dani usque ad mare Oceanum tenebat^ omnemque
citra Ligerim regionem et omnem Aquitaniam, seu
Wasconum et Gothorum gentem (i) possidebat. Rex
tamen non yocabatur, quia nullus sibi hoc nomen ven-
dicabat^ nisi solummodo Nero, qui romanum tenebat
imperium. HicLemovicam civitatem introivit, etVa*
leriam sponsam suam ad se venire praecepit. Ex cujus
colloquio quando repudium sui didicisset^ ac pro certo
probasset qnod eam, quia ipsa nollet, sibi conjugio
sociare upn posset; frendens nimis, non eam diutius
passus est secum confabulari , sed furore repletus , jus-
sit eam extra m*bem duci et protinus decollari. Duqta
vero ad locum decoUationis spiculatori proximam mor-
tem prsedixit, et expansis mianibus in coelum, oravit^
Dominoque Deo sese fiducialiter commendavit. Qua
orante , vox desursmn audita est : Noli timere, VoIb-
riuy quia expectant te in claritate quce nuUoJine
claudetur. Hanc vocem audiens virgo exultavit , et ele-
(i) Oa poarrait 8'etoiiner de Toir des Goths et des Gaaoraa en
Aqmtaine dans le premier si^le de notre ^re, si Pon ne lavait qpe les
l^endaires da moyen 4ge ne recalaient devant aacan anachronisme.
Ge fat aa commencement da v* siMe {^ii) qne les Goths envahirent
le bastin de la Garonne, et dans le coarant da vi* qae ia Novempopa-
lanie perdit son nom poor prendre celai de Yasconiey emprantd aux
Yaaoons d'Espagne. Le seul personnage historiqne de ces contrto qui
ait port^ le nom d'£tienne , est nn comte d'Aavergne, ta^ par les Nor-
manda en 864.
368 HISTORIA ECCLESIASTICA.
vatis in coelum oculis dixit : Domine, in manus iuas
commendo spiritum meum. Haec eflatay ultro collum
tetendit, et lanistae uno ictu capite truncata est. Ful-
gidam instar solis animam ejus de corpore egressam
multi viderunt in igneo globo deferri in coelum, cum
hymnidico angelorum concentu dicentium : Beata es,
Valeria mxirljrr Cliristi, quce mandaia Domini cus^
todisti. Eris jugiter pefmanens in conspeciu ejus, in
splendore lucis quce terminum non cognoifii.
Haec audiens armiger Stephani ducis, qui eam de-
coUaverat, cum summa festinatione Domino suo nun-
tiavit omnia quae viderat vel audierat. Ad ultimumi
ut verbum virginis de immiuenti morte sua protulit,
ab angelo percussus ad pedes ducis cecidit et mox
expiravit. Timor autem et tremor magnus ducem et
cunctum populum ejus invasit, ideoque dux cilicio
indutus ad se beatum Martialem venire rogavit. Qoi
cum in praesentia ejus venisset^ prosternens se duxad
pedes ejus, cum magno fletu coepit dicere : Peccann,
6 vir sanctissime, fundens sanguinem jusium; sed
precor te ut resuscites hunc armigerum meum , etme
facias credere in Deum tuum. Tunc sanctus pontifex
omnempopulum Ghristianorum convocavit, et omues
ut Deum pro resuscitatione mortui deprecarentur ad-
monuit. Dbinde facto silentio , ipse clara voce oravit ,
et finita oratione ad defuncti corpus abiit, tenensque
manum ejus , ut resurgeret in nomine Domini praece-
pit. Qui confestim surrexit , et provolutus episcopL
pedibus baptizari petiit. Stephanus etiam dux ut ho<?
signum vidit, similiter sancti vestigiis procubuit, ei
indulgentiam pro commisso facinore imploravit. Bea
tus autem pontifex poenitentiam ei pro intcrfeclion
LIBER SECUNDUS. 369
virginis et martyris indixit , ipsumque et omnes co-
mites illius ac duces, cunctumque exercitum et om-
nem populum utriusque sexus numero xv millia bap-
tizavit. Praefatus yero dux magistro suo dedit multa
munera auri et argenti , ut exinde fabricaret ecclesias
in honorem Domini. Praedia etiam ingentia et plura
beneficia cum yineis et vernaculis in proyincia Lemo-
Yioensi tradidit, ut exinde faceret nobilitatem eccle-
siarum, quas fabricaturus esset, et omnem indigen-
tiam clericorum, qui in eisdem Deo servituri essent^
suppleret. Post haec hospitale pauperum in eleemosjna
beatse Valeriae fecit, in quo ccc pauperes omni die
alendos instituit. Aliud quoque instituit, in quo tur-
bam pauperum numero dc quotidie refici decrevit; et
super tumulum Valeriae virginis et martyris ecclesiam
coDstruxit.
Interea Stephanus princeps Galliarum jussu Nero-
nis imperatoris Italiam perrexit, ibique cum iv legio-
nibus praeliatorum sex mensibus ei servivit. In mili-
tari tamen exercitio divinee legis immemor non fuit,
sed exercitum suum sic instituit, ut quisque suis con-
tentus esset; et si quis aliquid raperet^ qapitalem sen-
tentiam subiret. Gompleto autem servitii tempore,
remeandi licentiam accepit; sed sua repetere, prius-*
quam beatum Petrum principem apostolorum videret,
noluit. Romam ergo ipse et omnis exercitus ejus
properaverunt y et urbem ingressi apostolum^ in loco
qui Vaticanus dicitur, docentem multas turbas popu-
lorum invenerunt. Protinus discalciatis pedibus in ci-
licio ad pedes ejus prostrati sunt, et cum magna hu-
militate benedictionem ab eo postulaverunt. Petrus
antem , ut tam praeclaram de Gallia generationem vi-
370 HISTORIA ECCLESIASTICA.
dit, et omnes Evangelio Dei edoctos et a beato Mar^
tiale baptizatos esse audiy it , admodam laetils gratias
agens, Dominmn benedixit. Apostolo solllcite per^
cunctanti de moribus et gratia Yel conversatione pr8&-
fati antistitis, devotus dux multa benigne retulit de
Yjrtutibus ejus et prodigiis, et de conversione populo-
rum ad fontem concUrrentium sacri baptismatis.
Postquam dux ab apostolo pro efiusione sanguinis
innocentis Valeriae absolutionem promeruit^ auri
libras ducentas, quas a Nerone imperatore dono ao-
ceperat, ei obtulit. Sed ille eidem duci praecepit ut
memoratmn aurum sancto praesuli deferret, ut eccle-
sias inde construeret y yel pauperibus erogaret. Deni*
que accepta benedictione apostoli y pariter in Gallias
reversi sunt^ consultuque ducis priusquam proprios
lares reviserent, communem patronum repetierunt.
Gumque ad quoddam palatium regale yocabulo Jocun-
ciacum yenissent (i), tentoria et papiliones super Viu-
zennam fluyium (2) fixerunt. Qui dum calore solis
a^stuantes ad fluyium irent, ut ardorem simul et sudo-
rem deyitarent, Hildebertus, Archadii Pictayensis co-
mitis filius, ad locum qui Garricus (5) dicitur, yeriit,
ibique a diabolo suffocatus interiit^ et omnis exercitns
cadayer ejus quaerens non inyenit. Tunc Archadius
(1) M. Maarice Ardent, de Limoges, qoi a bien Toala noosasiister
de ses rcnseignements snr les lienx cit^ dans cette l^ende, pense,
avec M. Ailoa et le p^re Bonaventare de Saint-Amable , qu'il s'agit
ici de ia commune da Palais, aa bord de la Yienne, k ane lieae envi-
ron en amont de Limoges.
(2} La Vienne.
(5) Suivant M. Maurice Ardent, il existerait encore aajoardliai
dans la Vicnne, k peu dc distance de Teglise da Palais, un gouffire
connu sous le nom de Gourd de Garric,
LIBER SECUNDUS. 37 i
GuiD omni exercitu suo nimio moerore afTectus est ^
lacrymansque Lemovicam ad beatum Martialem yenit ,
ipsumque humiliter pro filio suo deprecatus est. Tunc
multae turbae Gothorum et Wasconum Lemovicam
venerant, et ex diversis regionibus plures illuc populi
confluxerant ^ ac a beato viro verba verse salutis au-^
dire cupiebant. Archadius et omnis populus ad pedes
hominis Dei se projecerunt, et cum magno iletu pro
adolescente in flumine demerso obsecraverunt. Ipse
quoque flere coepit, et in cilicio discalciatis pedibus
ad locum perrexit. Orantibus vero cnnctis, vir Dei
daemones in fovealatitantes adjuravit, praecipiens ut
corpus adolescentis ad ripam fluminis deferrent j et
ipsi in conspectu plebis manifesti apparerent. Statim
corpus ad ripam fluvii projectum est, quasi sex sta-
diisy in siccum; et daemones visi sunt in similitudine
porcorum. Deinde populo deprecante et episcopo im-
precante, de flumine cum magno impetu exierunt^ et
ante pedes sancti Martialis venernnt. Erant autem
quasi ^thiopes nigriores fuligine, pedes eorum magniy
terribiles oculi et cruenti , capilli totum tegebailit cor-
pus, atque per os eorum et nares ignis emanabat sul-
phureus. Loquentes vero corvinam vocem imitari
videbantur. Prsesule nomina eorum interrogante ,
unus eorum tlixit : Ego vocor MiUe-Artifex , quia
nulle habeo artes ad decipiendum genus humanum*
Alter dixit : Neptunus nuncupor, quia multos homx^
nes in hac fovea prcecipitavi et in infemi pcenas
demersi, Sanctus pontifex dixit : Ut quid gestatis
igneas catenxis in narihus vestris? Daemones dixerunt :
Quando animas honUnum decipimus , ad magistrum
nostrum cum his catenis ducimus* Praesuli vero inter-
37S HISTORIA ECCLESIASTIGA.
roganti quomodo magister eorom Tocaretory dixe-»
ruut : Rixoaldus , quia rixam semper desiderai ei
cum ira et indignaiione permanet. Deniqae depre-
cantibus illis ne latino sermone cum eis ukra loque-
retur, nec illos in abyssum vel in mare Oceanum mit*
teret, hebraice prsecepit ut in desertum locum irent,
nec ullam usque in diem judicii creaturam laederent.
Daemones statim per inane volantes nunquam com-
paruerunt. Dux autem et onme Yulgus, cunctusque
exercitus ex diversis prOTinciis adunatus atque ad
hoc spectaculum congregatus, projecerunt se ad pedes
sancti antistitis, pro resuscitatione mortui rogantes
cum lacrymis. Ipse Tero, tot fletibus commotus, om-
nes pariter Dominum deprecari praecepit , tenensqoe
manum defuncti^ dixit : Hildeberte, in nomine Do^
Tnini nostri Jesu Christi, surge. Qui statim surrexit et
xxYi annis postea religiose yixit. Cunctis Dominum
glorificantibus , qui tam gloriosum miraculum Tide-
rant, sanctus Martialis Hildebertum Tocayit, et ab eo^
de his quae jam exanimis yiderat, pro aedificatione aa-
dientitim inquisiyit. Cunctante, plura ille narrayit (i).
Cumfatigatus , inquit, ardore solis , a sudore cor'
pus mewn abluerem^ continuo cUemones info^am
prcecipitantes me suffocaA^erunJt. Cumque igneis cor^
tenis me constringere voluissent ^ protinus astans an^
gelus Domini de manibus eorum abstraxit me. Cum-^
que ad orientem pergere coepissemus, duO cunei
dcemonum contra nos veniebanty et igneas sagittas
(i) Cctte phrase ayant ^te ajout^ en marge, une partie en a M
enlevee lorsqu^on a rogn^ le volume poar le reUer. Noos pensons qa*oa
doit lire : Quo percunctanie.
LIBER SECUNDUS. 373
jaciebant. Unus eomm ante nos et alius retro per"
gebat. Ast ego nimio pavore perterrebar, sed ab an-
gelo comitante mihi blande confortabar. Sonora etiam
voce ac dulci modulatione ccepit angelus Domino
canere, dicens : Benedic, anima mea^ Domino, et
omnia quas intra me sunt nomini sancto ejus. Qui
propitiatur omnibus Hniquitaiibus tuis , et redimet de
in/emo vitam tuam. Deinde ad ignem purgatorium
pervenimus y in quo Christiani cruciantur pro quoti-
dianis excessibus, qui non gravantur criminalibus .
PurgcUorius quippe ignisflwius est, et pons super^
positus, in quo me ducens angelus Domini ac sta-
tuens illuCy apprehensa manu mea dixit : Hic stabis,
quousque, ab omnibus peccaUs emundatus , coelestis
regni merearis esse particeps. His expletis , ad por^
tam paradisi venimus, juxta quam multitudinem
dcemjonum congregaiam reperimus, quorum stevitiam
et calumniam pertimescebam vehementius. Tunc vox
de coelo audita est : Reuertatur anima pueri hujus in
viscera ejus et vimt annos viginti et sex. Angelus
autem qui me ducebai incredibilis pulchritudinis
erat, et humanam naturam aspectu suce visionis ex^-
cedebat. Percunctanti etiam mihi de doctore nostro
Martiale^ respondit angelus : Magnum in coelis me"
ritum possidety quia virgo permanet et sine concw-
piscentia feminarum est et esse deliberat. A juven"
tute Domino cospit deservire et beato Petro adhcerere.
Ad patemam domum reversus non est. Sicut a con"
cupiscentia camis noscitur alienus, sic a dolore mor-
iis erit extraneus. Angeli xii ei a Domino deputati
sunt, qui semper cum eo gradientes eumfatigari non
permittunt, nec esurire, nec sitire; sed ab omni malo
374 HISTORIA ECCLESIASTICA.
eum cusiodiuni , et ab omni corUagione doloris pror»
sus extraneum redduni.
Haec et alia his similia Hildeberto referente, pon-
tifex et dux com omni coadunata plebe laetati sunt,
Dominoque pro ooUatis beneficiis gratiarum actiones
reddiderunt. Hildebertus autem, angeli monita tenensi
caput suum totondit, et beato praesnli «dhserens, in
Dei servitio permansit^ vinum non bibens et camem
iion comedens. Indumentis pedum non est usns. Pane
et aqua solummodo contentus fuit in cibo, et cilicio
in indumento. Erat enim deditus in assiduis orationi-
bus p in jejuniis frequentioribus , et continuis bono-
rum operum exhibitionibus. Data vero sibi a paren-
tibus distribuebat indigentibus ; nihil in crastinum
sibi reservabat. Exemplum yero ejus multi secnti sunt,
propriisque renuntiantes Toluntatibus , per arctam
viam ad Ghristum cucurrerunt.
Stephanus dux decretum fecit, et per omnes gentes
quae ditioni ejus subjacebant, direxit^ ut omnia tem*
pla et idola minutatim confringerent et igni crema-
renti solique Deo vacarent et servire studerent. Ipse
religiosam vitam, sicut a bono magistro didicerati
diligenter Deo servabat. Eleemosynis enim erat dedi-
tuS| in judicio justus j circa pauperes sollicitus. Sacer-
dotibus alque cunctis Dei ministris supplex erat ac
devotus I prudentissimus pater Christianorum ac fe-
rocissimus persecutor Paganorum. A die quo baptisma
suscepiti cum femina poUutus npn fuit; sed in casti-
tate usque in diem obitus sui vixit.
In Burdegala civitate Sigibertus comes erat| qui
per sex aiinos paralysi morbo graviter aegrotaverat Qui ,
ut mirabilia quae per beatum Martiaiem agebantur
LIBER SECUNDUS. 375
nudivit , conjagi suae Benedictae praecepit ut festinan-
ter ad hominem Dei pergeret, et xxvi libras auri et
argentnm sufficiens secum deferret , factaque petitione
propitiationem Dei per ejus amicum sibi obtineret.
At illa cum summa yelocitate imperata competenter
parayit, et cum duobus millibus octingentis equitibus
ad yirum Dei perrexit. Peryeniens autem ad illum
fiducialiter pro yiri sui salute petiit. Super cujus fide
beatus yir exhilaratus^ sanitatem aegroto promisit.
Tunc baculum suum matronse tradidit, ac ut super
maritmn suum poneret, ut sanaretur^ prsecepit. Au-
mm autem et argentum accipere noluit^ sed diyina
secundum Domini pi^seceptum beneficia gratis eroga-
yit. Nobilem vero Benedictam et omnes itineris ejus
comites baptizavit^ et omnes in fide confirmatos ad
propria remisit.
Interea Burdegalae dum civitatis populus ad delu-
bra idolorum venisset et pontifex thura cremaret,
dsemon per quemdam Hebraeum nomine Martialem
ei se egressurum dixit, et magnas virtutes sancti
praesulis atque dignitates apud Deum moestns palam
promulgavit. Tandem matrona urbem Ingredientey
seniores populi obviam ei processerunt , et omnia
quae a Jove audierant narraverunt. Tunc primum
pontificem idolorum ad se comitissa vocavit^ eique
praecepit ut per omnia templa pergeret^ et excepto
templo Dei ignoti , minutatim ea confringeret. Deinde
cnm sociis christianis Dei clementiam exoravit^ et in
ejus nomine ad lectmn mariti pervenit^ ac super eum
beati pontificis baculum imposuit. Porro membra,
quae contractione nervorum ac vitiosa febrium com-
pagine fuerant sauciata, extemplo efficiuntur ac si
376 HISTORIA ECCLESIASTICA.
iiunquam propria virtute fuissent privata. Postquam
praefatus comes Sigibertus sanatus est^ cum multo
apparatu populi ad sanctum antistitem profectus est,
et ab ipso sacri baptismatis unda cum cunctis sequa-
cibus suis regeneratus est. Copiosa vero precum et gra-
tiai^um xenia pro collatis sibi coelestibus beneficiis retu-
lit, etmultisposteadiebus in Dei servitio felicitervixit.
Quondam^ cum exigentibus hominum insolentiis
denominata civitas ignis incendio jam consumenda
cremaretur, ac pene sui interitum arsura minari vide-
retur^ religiosa Benedicta baculum viri Dei fideliter
igni opposuit, et omnipotentiam Creatoris confessa,
ejus auxilium invocavit. Protinus incendium ita sopi-
tum est^ ut vestigia ignis nullo modo apparerent.
In illo tempore^ instinctu divino admonitus, prsesni
Christi Martialis ad Garonnam fluvium perrexit, et
in loco qui Mauritania (i) dicitur^ multis qui illuc
confluxerant^ verbum Dei praedicavit; ibique pro sa-
luberrima occupatione divini operis tribus mensibus
mansit. Novem daemoniaci catenis constricti , ex Bur-
degala civitate a parentibus deducti, a sancto Martiale
daemonibus expulsis sunt sanati. Daemones enim qui
per fidei christianae virtutem de Burdegala urbe ejecti
fueranty irati contra suos quos subjugaverant^ mise-
ros idolatras invaserant , et in eorum corpora grassan-
tes nimis illos vexabant. A parentibus itaque ad virum
Dei pertracti sunt ; quo orante et praecipiente , ma-
ligni hostes per ora eorum cum sanguine egressi nus-
quam companierunt.
Quondam , dum beatus Martialis Mauritaniae praedi-
( I ) MorUgne-sor-Gironde.
UBER SECONDUS. 377
caret, et maxima populorum multitudo^ ut audirent
Tcra dogmata, concurreret^ Sigibertus comes decrerit
com magno militum exercitu ad eum venire, eique
congruentem apparatum ciborum et potus amicabili-
ter exhibere. Gopiam ergo piscium concupivit^ et mi-
nistros in pontum piscandi gratia misit. Tandem pis-
catoribus multa secum genera piscium deferentibus ,
et optata invisere littora cupientibus^ subito tempes-
taa- exorta est in mari , quse ipsis interitum et navibus
naufragium coepit minari. Porro Benedicta comitissa,
quae cum multitudine plebis ad littus stans expectabat,
metuendum trepida periculum videbat. Gumque.jam
mergi coepissent homines cum nayibus, religiosa mu-
lier extendit in coelnm manus^ et Toce magna excla-
mans Deum inyocaYity et continuo sedata tempestas
cessayit. Piscatores autem cum navibus et piscibus ac
retibus incolumes ad porfom pervenerunt , et cuncti
hoc Tidentes mirabilem Deum glorificayerunt.
Ahnus Tero praesul a Mauritania rcTersus LemoTi-
cam repedaTit, et inde ad Ticum nomine Ansiacum (i)
perrexit. Ibi JoTis idolum Tenerabile Paganis erat^
ibique multitudo magna languentium diTersis oppressa
infirmitatibus jacebat. Tunc adveniente pontifice dae-
mon obmutuit, sed Tir Dei, rogantibus incolis, de si-
mulacro illum egredi prsecepit^ statuam confringere et
(i) Le texte imprim^ porte Asiacum. M. Maurice Ardent croit que
c'est la petite ville d'Aixe (Axia) , k deux lieaes et demie de Limoges.
Le P^re Bonaventure de Saint-Amable, qoi ^rit ce raot Ansiacum
Gomme le manoscrit de Saint-£vroalt , ne connait aucnne localit^ mo-
deme k laqnelle il puisse le rapporter. II y avait un liea nomm^
Ansac, sita^ dans le ressort civil de Limoges , mais dans ie diocte de
Poitiers.
378 HISTORIA ECCLESIASTICA.
visibiliter populis apparere. Protinus de statua aWd
quasi niger puerulus obscurior fuligine , cujos capiUi
telri et densissimi usque ad pedes erant; et per os iltiiis
ac nares et oculos (i) cum foetido ardore enuinabat.
Denique saucto populis ostendente quem domiDiim
coluerant, eique rursus ut statuam comminueret pr»-
cipiente , confractam statuam in pulyerem redegit et
postea nusquam comparuit. Venerabilis autem episoo-
pus cunctos aegrotos ad se congregari fecit , et facto
super eos signo crucis in Dei nomine sanavit; etcuno-
tos qui ibi commanere videbantur baptizavit. Inde
reversus ad propriam sedem, oratoria constmi fecit
et insignibus ornamentis diligenter decoravit. Unani
in honore sancti Stephani protomartyris conaanguiDei
sui consecravity et aliud in honore sancti Petri apo-
stoli ac magistri sui constituit (2), et totum altare
per circuitum laminis aureis vestivit. Gonstructis aa»
tem basilicis , beatus praesul certum dedicationis diem
denuntiavity et Stephanus dux sufficientem apparatnin
cunctis venientibus ad sacra solemnia praeparari com-
mendavit. Porro dum sanctus pontifex celebraret mis»
sarum solemnia, Arveus, comes Turonicae civitatis, ar-
reptus est a diabolo cum conjuge Ghristiana. Yir autem
Domini diu fatigari homines passus non est , sed eos
ad se jussit venire^ et daemones increpavit cur aiisi
fuissent iri illos intrare. Daemones vero dixerunt hoc
sibi permissum fuisse pro transgressione , quia contra
(i) Ajoatez : ignis.
(3} La cathedrale de Limoges est encore sous rinyocation de suit
Etienne. L*^glise design^ ici soos le nom de Saint-Pierre, g'appciie
Saint-Martial depuis l^epoque recul^ ou dle a re^n les reliqnef de
Tapotre du Limouiin.
LIBER SECDNDUS. 379
prBeceptum ejus immunditia carnali commaculassent
se tota nocte. Duce cum populo rogante pro vexatisi
sanctus prsesul dsemonium expulit in nomine Salva-
torisy hominesque restituit vigori pristinae sospitatis.
Basilica siquidem sancti Petri vi^ nonas maii tempore
Neronis imperatoris consecrata est, et tanta claritas
in die consecrationis ejus ibidem emicuit , ut alter al-
terum sibi proximum vix videre quivisset.
His rite peractis^ beatus Martialis Aurelianum ordl-
narit, et post suum discessum urbi LemoTicensium
praefecit. Andream vero presbyterum ecclesise sancti
Petri apostoli praefecit , ibique cum eo Hildebertum
Archadii comitis filium et alios xxxvi clericos con-
stituit, eisque Stephanus dux ex suo redditus ad vic-
tom et vestitum ubertim donavit. Multa quidem de
operibus beati Martialis scripta sunt p sed tamen om-
nia singillatim proferri nequeunt. Erat enim divina
emditione repletus p religione insignis ^ morum pro-
bitate pollens, miraculorum exhibitione admirabilis.
JErat contemptor saeculi ^ amator Dei et proximi , et
cai vivere Christus erat et mori lucrum. Reddebat,
Qt saepe jam diximus, caecis visum, surdis auditum^
claudis gressum , mutis loquelam , ac mortuos revoca-
batad vitam. Sunt et alia multa^ ut Aurelianus dicit,
commemoratione digna, quae per eum operata est
Christi gratia; quae si litteris scriberentur^ a non cre-
dentibus apocrjpha dicerentur.
Anno dominicae resurrectionis xl^, quando beatus
pontifex Martialis oraret solito p ecce Dominus Jesus
Christus cum discipulis suis in splendore ei apparuit^ et
amicabiliter eum salutans vocavit^ eique quintumdeci-
mum diem migrationis ejus de mundo terminum esse
aSO HISTORIA ECCLESIASTICA.
praedixit. Sanctus ergo vir gaudio magno repletos Deo
gratias egit, et exitum suum per biuas hebdomadas
assiduis jejuniis et vigiliis ac orationibus praeparayit.
Slatuto enim tempore noctis, post modicam pausalio-
nem , quae fessos artus recreabat, ad orationem sor-
gebat , et usque in horam secundam diei precibos el
diyinis laudibus insistebat. Deinde sacrificium DomiiK)
in hora secunda pro se et omni Ecclesia ofierebat, et
postea usque in Tesperum assidue praedicabat. Nocle
vero jam incumbente arduam sibi impositam ▼ictas
alimoniam , panem scilicet et aquam , percipiebat.
Appropinquante vocationis termino, vir Dei firatres
convocaTit et obitus sui diem imminere indicavit|
nuntiosque per uuiversas regiones et provincias, qoas
ipse Dopiino acquisierat, destinavit. Multi autem com
magno ejulatu convenerunt^ populus scilicet Pida-
vensium , Biturigensium , Arvernorum , Wasconumi
vel Gothorum. Appropinquante autem obitus sui die»
rogantibus cunctis , extra civitatis portam , quae Cal-
cinea (i) dicitur, perrexit; ibique sermonem de ven
fide et divinis operibus edidit, atque beatas virtuleSi
quibus salutiferi mores decorantur^ utiliter recensoit
Postquam exhortatione finita populum benedixit, Do-
minoque Deo piis precibus commendavit, portari sc
in oratorium beati Stephani fecit; ibique in cinere et
cilicio recubans finem suum expectavit, genibusque
(i) M. Maurice Ardent pense, d'apr^ une tradidon consignee dans
des manuscrits du s^minaire de Limoges, qu'il s'agit ici de la porte
Saint-Esprit conduisant a la route du P^rigord. Le nom cju^on loi
donne ici a tenu probablement a ce que c'^tait par cette porte qne u
ville recevait du Perigord et de FAngoumois, pays calcaires, «onip-
provisionnement de chaux.
LIBER SECUNDUS. 381
flexis et manibus ad coelum intentis, orationibus exi-
tum suum muniri curavit. Ad ultimum vero hanc ad
Dominum vocem fudit : In manus tuas, Domine,
commendo spiritum meum. Cunctis autem flenlibus et
orantibus, ipse manu innuens ut silerent, dixit : 7b-
ceiej numquid non auditis quantae veniunt laudes de
ccelo 7 Certe Dominus venit sicut promisit. Continuo
lox magna ibidem refulsit, et tox Domini Tocantis
eom personuit : Egredere , benedicta anima. Deinde
com ipso splendore in coelum perrexit, et concentus
interim angelorum auditus est. In crastinum hora
tertia paralyticus quidam tetigit feretrum ejus et sta-
tim factus est sanus. Cumque ad sepeliendum corpus
illius deferretur^ in hora egressionis ad Sancti Stephani
basilicam coeli aperti sunt, et bajulis sancti corporis
pergentibus usque ad locum sepulturae semper aperie-
iMintur. Praeterea multis ad exequias confluentibus
infirmis, beatus Alpinianus^ accipiens sndarium beati
pontificis^ aegrotorum corpora tangebat et cunctos
•d invocationem Christi sanabat. Inter reliquos hj-
dropicus quidam ex l^olpsana urbe adyectus est cum
aex caecis et quatuor daemoniacis, qui sequenti die
post obitum sancti praesulis ad sepulcrum iilius reprae-
sentati sunt et sacri sudarii tactu sanati sunt.
Innumera per sanctissimum praestdem post tumula-
tionem ejus miracula facta sunt, quae singillatim om-
nia prae ingenti copia scripto comprehendi non pos-
smit. Fortassis cui haec non sufficiunt^ nec ampliora^
si scriberentur^ volumina sufficerent (i).
(i) CSes actes suppos^s de saint Martial paraissent avoir ^ sabsti-
i^ aoi actes origiDaoz alors perdas, pea d'aimto ataiit 994, ^poqoe
382 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Inteiveniat pro nobis almus prcesul MariiaUs de s€
loquentibus, qui conviva Christi fuit et apostolorum
socius ^ qui pius paslor extitit Lemoi^icensibus d
primus pra^dicator populis occidentalibus j ut sacrii
ejus orationibus muniti, hcereditatis asternce merea^
mur participes ascisci. Amen.
XVII. Quia chronographiam secnndum scripta pris»
corum contexere decrevi^ et ecclesiasticam incipiens
narrationem , in cujus capite de sanctis apostolis qn»«
dam brcTiter apposui; nunc adjuvante Deo de roma-
nis praesulibus continuatam seriem edere nitor, et i
beato Petro apostolo, cui Christus claves regni coelorum
commisit, inchoare conabor. Hoc enim opus necestt-
riumducOy ac studiosis clientibus sibi aliisque doci-
libus commodum autumo. Jam, ut veraciter rimatai
sum , per mille et centum annos, ex quo fortis Emma-
nuel per intemeratam Yirginem nube camis trabeatos
venit ad nos^ in urbe Roma (quae ab ipso sui primo^
dio super omnes vicinos molita est efierre fasces suo6)
et usque ad Euphratem Oceanumque disponente Deo
dilatavit fines suos) plures opitulante Deo eximii ath-
letae tenuerunt ecclesiastici regiminis frenos , quorom
triumphales cursus perscrutari bonis delectabile est
inter fluctusmundanos; ut, per heroum vestigiagra-
dientes, desudent imitari strenuos actus atque sal-
vificos.
de la seconde translation de ses reliques. Jiuque-l^ on avait peoK,
avec Gregoire de Tours, que sa mission ne remontait pas plas haat
que lc rt*gne de Trajan D^ce. Un concile de Limoges en loag , un antre
de Bourges en io5i et enfin unebulle du saint-si^ge sanctionnerent,
malgre la resistance de T^veque de Limoges, rassertioQ da iiamire.
LIBER SECDNDUS. 383
Beatus Simou Petrus, princeps apostolorumi filius
Joannis^ vico Bethsaida proTinciae Galileae ortus^ pri-
mum in Antiochia vii annis sedit; deinde sub Clau-
dio contra Simonem magum Romam pergit^ ibiqu^
XXY annisEvangelium praedicans Ecclesiam rexit. Gon-
tra Simoneia multoties coram Nerone et populo dispu*
tavity et^ eo devicto^ a Nerone xxxvi'' anno a passione
Donini^ iii'' kal. julii cum Paulo martjrrizatur (i).
Linus de Tuscia , ex patre Herculano, sedit annis xi
mensibus iii diebus xii, et martyrizatus est vi® kal.
decembris. Hic ex praecepto Petri apostoli constituit
ut mulier in ecclesiam velato capite intraret (2).
Cletus Romanus sedit annis xii mense uno diebus xi ,
et sub Domitiano passus est vi'' kal. maii, et cessavit
episcopatusdiebus xx. Rufinus^ Aquileiensis presbyter,
de Lino et Cleto dicit iii prooemio historiae Clemen-
tis quod ipsi vivente Petro apostolo ministraverint,
sibique successerint. Yalde miror quod tam prudens
interpres et historiographus , et tam graecis quam lati-
nis admodum eruditus^ non consideraverit quod ambo
felicem cursum martjrio consummaverint , nec ali-
qoi persecutionem in urbe pro Christo usque ad ter-
tium decimum Neronis annum post Simonis magi
praecipitium perpessi fuerint. Linus quippe tempore
(i) Yoyez, snr les dates de Fapostolat de saint Pierre k Antioche et
k Rome , aossi-bien qoe de son martjre , nos notes pr^c^entes, p. 335
et !i37.
(a) (09 jain 66-23 septembre? 78.) Notre antenr a suivi le martjro-
loge d'Adon , en rapportant au oS novembre la mort de saint Lin qae
ron place ordinairement le a3 septembre. II est fort donteax que ce
pape et son successeur imm^iat aient termin^ leurs jours par le mar-
^rre, et enti^rement faux que saint Lin ait d^fendn aux femmes dVn-
trer dina T^glise la tte nue.
384 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Yespasiani ^ Cletus vero pei^secutione passus est Domi-
tiani (i).
Clemens Romanus de Coelio monte (2), ex patre
Faustiqo, sedit annis x mensibus 11 diebus x et sob
Trajano in mare praecipitatus est ix® kal. decembris, et
cessavit episcopatus diebus xxi. Hic disciplinam beati
Petri apostoli secutus, bonorum omamentis monuB
insigniter poUebat^ et ob hoc Judseis et gentilibus et
omnibus Christianis complacebat , quorum inopes no-
minatim scriptos habebat, nec sanctificatione baptis-
matis mundatos publicae mendicitati ^ubjectos esse
sinebat. Flaviam Domitiam virginem^ Domitiani Cs-
saris neptem et Aurelii sponsam^ sacro velamine oou-
sccravit (3); et Theodoram Sisinnii comitis conjugem
in proposito castitatis confirmavit. Quam vir suus zelo
ductus ecclesiam intrantem occulte prosecutus est;
•sed a Clemente facta oratione^ statim caecus et surdiis
efiectus est. Cumque servi ejus vellent eum de ecclesia
ejicere^ diu gyrantes per circuitum januam non po-
tuerunt invenire^ donec Theodora pro viro suo fusa
obtinuit oratione ut ipse cum pueris suis inde potuis^
sct exire. Ille tandem ad domum perductus^ in caeci-
(i) (a3 septembre ? 78-91 .) Ce papc a ^t^ appel^ aassi saint Anadet,
et meme par les Grecs saint Anenclet. L'histoire de ces deax premien
saccesseurs de saint Pierre est fort obscare. L^opinion de Rofin parut
n'etre pas fond^ ; mais le fait par lequel notre aatear la oombat est
lai-meme, comme nous venons de le dire, tr^ doateaz.
(2) Troisieme quartier de Rome dans la division ecd^iastiqiie de
cette ville. II se composait de la deuxi^me et de la cinqui^e r^oo
de la circonscription d^Auguste.
(3) En supposant avec i'£giise que cette sainte ait reellementcxiste,
elie aura ete la ni^ce , non de Domitien , mais de Fiavius Glemens, son
cousin germain , consui en 82. Malheureusement nous n'en avonsd'»»
tres garants que les actes tr^ suspects desaint N^rde et de saint Achill^
UBER SECUNDUS. 385
tate permansit , et Theodora post missas sancto Cle-
menti papaes ordinem rei gestae insinuayit. Ipse vero '
populom^ ut Deum orarent, admonuit. Deinde cum
muliere ad aegrotum perrexit, et orationem faciens^
Tisum et auditum ei statim restituit. lUe autem recep-
tis sensibus corporis amens factus est^ et Clementem
qpiscopum, quem ad conjugem suam ingressum esse
putabat, teneri et trahi prsecepit. Servi vero ejus
saxeas oolumnas ligabant ^ et nunc deintus foras ^ nunc
deforis intus trahebant. Sisinnio itaque cum servis
sois insaniente^ Clemens recessit^ et Theodora pro
marito suo tota die cum lacrymis oravit. Tandem ad
vesperum Petrus apostohis ei apparuit, et confortans
ait : Per te salms erit Sisirmius, ut impleatur hoc
quod dixitfraier meus Paulus apostolus : Sanctifi'-
cabiturvir infidelis perfidelem mulierem (i). Statim
Sisinnius^ recepto sensu , per Theodoram Clementem
accersiity et amentiam suam confessus, omnipotenti
Deo credidit ; et corroboratus proximo Pascha cum
cccxxni promiscui sexus baptismum suscepit(a). Multi
nobiles et illustres Domino per eum crediderunt^ et
veram (idem suscipientes baptizati sunt.
Publins Torqueanus sacrorum comes multitudini
Ghristianorum invidit^ dataque pecunia patronis re-
gionmn nomini christiano seditionem excitavit. Admi-
nistrante Mamertino praefecturam populi romani^ se-
ditio facta est ; et Publio Torqueano jubente Clemens
secreto ad eum perductus est, ipsumque judicem ra-
(i) I. Cor. 14. .
(a) Tonte cette l^gende de sainte Th^ora est apocryphe , comme
il est £icile de 8'ea aperoeroir.
I. 25
386 HISTORIA ECCLESIiSTICA.
tionabilibus responsis ad veram fidem inflectere co-
natus est. Denique seditiosis tumultaantibus ^ ad Ner-
yam pariter et Trajanum de iUo relatio missa est.
Trajanus vero rescribens jubet, si Clemens sacrificare
nollet, trans Pontum maris quod civitati Ceraon» (i)
adjacet^ exiliumsubiret; tantamgratiamDominusbealo
Clementi tribuit ut pagani etiam praesides anper ilio
flerent. Julianus praeses iUum Deo plorans ccmimeD«
davit^ eique navem omnibus necessariis onustamde-
legavit. Multi eum religiosi viri de plebe et clero i^
cuti sunt. In exilio plus quam duo miUia Ghristunorum
ad marjsiora secanda damnatos beatus papa in^miit;
quos cum pro Dei nomine relegatos cognoTiasety
exultavit^ eisque copiosam de servaoda fide et patie»-
tia doctrinam erogavit. Deinde ut oi^ovit qood
aquam humeris suis a sexto miUiario deportarent^ Do*
minum oravit et aquam petiit. Complela vero ora-
tionCi agnum stantem super montem vidit, et locmn
quem agnus erecto pede deztro monstraveraty brevi
sarculo leviter percussit y et fontem affluentibus Tenis
ornatum aperuit^ qui subito impetu vomens fluviBBi
fecit. Ad hanc famam confluxit omnis provinctay atqne
doctri nam sancti Clement is suscepit multitudo Buucima j
ita ut in die una quingentse animie vel amjdiiiis ibopti^
zatae essent^ ibique intra unum aonum^ coofractis
idolis a credentibus, jlxx et v ecclesise factse essenft.
Post annos tres, Paganis itisistentibas^ ad Traja-
num imperatorem invidiosa relaltio cnoiirrit; ^ An-
fidianus dux ab eo missus diversis poenis multos
(i) Peut-etre Chersona, ville cil^ par Prooope, titttee an bord de
la mer Noire, k diz joarn^s de remboiu)hiiPe:d« Oluiu]».
UBER SEGUNOUS. 387
.ChristiaQQS peremit. Cfiesa vero multitudiue, solum
Clementem ji^it ad mare perduci et anchoram ad
coUum e}m ligari et in medium maris praecipitari ,
ne a Ghristianis posset inTeniri et pro deo venerari.
Quod quando factum esset, Phoabo et Cornelio disci-
pulis sancti Glementisxiummultitudine Christianorum
ad littus stantibus et cum fletu orantibus , recessit
mare in sinum suum per tria fere millia , et ingressi
per siccum populi videre mirabilia. Habilaculum nam-
que invenerunt in modum templi marmorei angelicis
jnambus paratum , ibique iu arca saxea corpus sancti
.Clementis positum ministerio angelorum^ ita ut an-
ohora^ cum qua missus est, posita esset juxta eum.
DiscipuEs autem ejus revelatum est ne eum tolierent;
^quia Qomi die passionis ejus mare recederet , et per
^ptem dies adyenientibus aiccum iter praeberet. Mul-
tis rbi mirabilibus factis , omnes gentiles per gyrum
d^iderunt Christum, et famulantur ei qui vivit et
regnat per omnia saecula seeculorum. Amen (i).
Glemens constituit ut altaris palla^ cathedra, cande-
labrum^ si vetutaste consumpta fuerint^ concrementur.
Anac)etus Graecus^ de Athenis, sedit annis ix men^
sibus II diebus x; quo defuncto 111"* idus julii, cessavit
episcppatus diebus xyi. Hic decrevit ut accusatio sa-
cerdotum non fiei:at^ nisi ab idoneis et probatissimis
virisy qui suspicionibus careant (i).
(1) (a3 janvier 9i-a3 noyembre 100.) Lesddtails sarsaintCl^ment,
vea&rm^ dans oe paragraphe et le pr^c^ent, sont compl^tement
apocryphes, ainsi qne la constxtntion apostoliqoe qne notre autenr lui
attribne. Nons en cUroDB antant, nne fois pour toutes, de celles qui
fnivnmt , jusqu^k oe que nous avertissions qu'on peut y ajouter foi.
(3) Ge pontificat est on doubie emploi ayec celni de saint Get.
388 HISTORIA ECGLESIASTICA.
Evaristus Judaeus ^ de Bethleem , ex patre Jnda y se*
dit annis ix mensibus x diebus ii, temporibos Domi-
tiani, Nervae et Trajani. Post martyrium ejus oessavit
episcopatus diebus xviii. Hic vii diacones ordinavit,
qui custodirent episcopum prsedicantem per stilnm
veritatis, eique velut oculi essent in omnibus locis. b
etiam constituit ut vir uxorem^ vel mulier maritnm
non dimittat, nec ecclesia episcopo suo viventeaiinm
accipiat (i).
Alexander Romanusi de regione Caput Tauri, ex
patre AJexandro^ annis x mensibus vii diebus xi. Hic
aspersionis aquam cum sale in habitaculis hominnm
benedixity et passionem Domini in precatione sacer-
dotum^ dum missae celebrantur, miscuit. Multa per
eum Dominus miracula fecit, et multis salutem ani-
mabus dedit. Tandem via Nomentana , v^ nonas maii»
decollatus est^ et cessavit episcopatus diebus xxxv (3).
Sixtus Romanus, expatre Pastore, de Yia Lata^ sedit
annis x mensibus 11 die uno. Hic decrevit ut ministe-
ria sacrata non tangantur nisi a ministris. Presbjter
•
(i) (i 00-36 ou 27 octobre 109.) Notre autear commet on ficheox
anachronisme en pla^ant nne portion da pontificat de saint £¥ariile
soas les r^gnes de Domitien et de Nerva, tandis que le demier de oes
emperenrs ^it mort d^ le mois de janvier 98. Tont le reste da pan-
graphe n'est pas plos aathentiqne. Les historiens ecddsiastiqaes expli-
qnent oes mots : propter stilum vtritatis, par la paraphrase snivante:
quasi vtrce doctrince testts, nt ab cemuUs tpiscopo prasdicanti impO'
ntrtntur trrorts, qui ti ascribtrtntur, quos tamen non commisissti.
(a) (Octobre log-S mai 1 19.) est fort donteax qae saint Alexandre
ait termin^ sa vie par le martyre , et l'on ne connaSt rien de oertaiii i
lui attribner. La r^gion Caput Tauri parait avoir occap^ le mont Pab'
tin et ses environs , en se prolongeant vers le midi jasqa'aax murs de Is
ville , de mani^re k comprendre la dixi^me et peat-^tre la doan^
region de la division d'Aagaste.
LIBER SECUNDUS. 389
intra actionem in populo hymnum angelorum et ho-
minum decantet : Sanctus, sanctus, sanctus Domi"
nus Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria tua^
hosarma in excelsis, Benedictus qui venit in nomine
Domini; hosanna in excelsis. Accusatoris primo per-
sona^ fidesy yita et conTcrsatio enucleatlm perscru-
tetur. Accusatoribus enim, qui yeritatis fidem igno-
rant, nec rectee conversationis vitam deducunt^ seu
qui de inimicorum domo exeunt^ credendum non est.
Denique nonis aprilis martyrizatus est^ et cessavit
episcopatus diebus xiv (i).
Telesphorus Graecus sedit annis xi mensibus iii
diebus xxi, tempore Antonini et Marci. Hic decrevit
ut septem hebdomadis jejunium ante Pascha celebre-
tur, in natale Domini noctu missa canatur, in ingressu
sacrificii hymnus angelorum^ id est Gloria in excelsis
Deo, dicatur. Tandem martyrizatus est nonis januarii^
et cessavit episcopatus diebus vii (:i).
Hjginus Atheniensis^ ex philosopho^ sedit annis iv
meiisibus iii diebus iv^ tempore Yeri et Marci. Hic
nimirum sanxit ut metropolitanus absque omnium
provincialium episcoporum praesentia causas aliorum
non audiat. Episcopus autem absque clericis suis nul-
(i) (119-127.) Meme observation. La r^gion Via Laia ^tait la sep-
ti^me de la division d'Aaguste, sitn^ aa levant da Ghamp-de-Mars.
(2) (Fin de 127-2 janvier iSq.) Notre anteor commet ane doable
erreor dans ce paragraphe , en faisant durer jasqa'aa r^gne de Marc-
Anr^le le pontificat de saint Telesphore , qni ne depassa point la pre-
mi^ ann^ d^Antonin Pie , et en attribnant k ce pape Fintrodaction
de la septi^me semaine da Careme , qai n'en renfermait encore qne
six du temps de saint Gr^goire-le-Grand. Les autres innovations qa'il
lai rapporte ne sont pas mienx fond^s ; mais ii parait qne saint Teles.
phore doit ^tre maintenu au rang des martyrs.
390 HISTORIA ECCLESIASTICA.
lius causam definiat; alioquin utriusque sentenftta ir-
rita erit. Hic sepultus est iii® idus jantiarf i , et cessavit
episcopatus diebus iii (i).
Pius Italus^ de Aquileia^ sedit anifis xix mensi-
bus IV diebus iii, tempore Antonini Pii. Hic in habita
pastoris edoctus , Pascha dominico fieri jussit. Quinto
idus julii obiit ^ et cessavit episcopatus diebus xiv (3).
Anicetus Syrns sedit annis xi mensibus iv ^e-
bus III ^ tempore Severi et Marci. Hic constituit tit
clericus comam non nutriat. Episcopus a minus qdam
a tribus episcopis non ordinetur. Mett*opolitanusauteoi
consecretur ab omnibus quibus praeesse debet. Mar-
tyrizatus est autem xii® kal. maii^ et cessavit episcopatm
diebus xvii (3).
Soter Gampanus^ ex patre Concordio^ de civitate
Fundis , sedit annis ix mensibus vii diebus xxi , tem-
pore Severi. Defunctus est vero xv® kal. maii , et ces-
savit episcopatus diebus xXi (4).
(i) (Janvier iSQ-iojanyier i^aOLescotistitatioasapostoliqiiesattn*
ba^s k saint Hygin n^ont aacune authenticit^. Notre autear se trorope
encore gravement en pla^ant son pontificat sous les r^gnes de Marc-
Aurele et surtout de Y^rus , qui ne fut associ^ k l'empire qu'en 161,
tandis qa'au moins Marc-Aur^le fbt cr^ cter d^s iSg.
(a) (i4a-ia juillet iS^.) La phrase assez obscure que notre autear
coasacre a ce pape est un extrait infidMe de celle-ci : Sub hujus
episcopaiu Hermes librum scrrpsit in quo mandatum continetur quod
ei prcecepit angelus Domini cum veniret ad eum in habita pastqris, tt
preecepit ei ut sanctum Pascha domihico die Celebraretur, Noas avoni
d^kremarqu^ ci-dessos (p. loi) qae le Livre du Pasteurest de saint
Hermas, disciple des ap6tres, qai n'a rien de comnitin avec le pr^
tenda saint Benh^ qa'on dit avoir et^ frftre de Pie !•', et qall i»
oontient rien de relatif k P^poqae de la cd^bratioa de la Palqae.
(3) (JoSliet 167-17 ^^^^ 166') Toat Ce paragraphe ne renferme ricn
mthentiqae, pas mdme lem^iiyre de saitit Anicet, qal estfOrt dooteox-
) (i6B-aa avril 177.) Civitas Fundis est Fondi. Ge pape n*a pQ
LIBER SEGUNDUS. 391
Eleuther Graecus, ex patre Abundio , sedit annis xv
mensibus iii, tempore Antonini et Commodi. Hic de-
finivit ut absens non judicetur^ nec in eum proditoris
calumnia vel yox audiatur. Nulla esca, quse tamen
humana et rationalis est, a Ghristianis repudietur.
Deinde vii*' kal. junii obiit, et cessavit episcopatus die-
bus V (i).
Yictor Afer sedit annis x mensibus ii diebusx. Mar-
tjrio coronatus est kal. augusti, et cessavit episcopa-
tU8 diebus xii. Hic decrevit ut nemo de incertis judi-
cetur (2).
Zephyrinus Romanus sedit annis viii mensibus vii
diebus x, tempore Antonini et Severi. Via vero Appia
vii^ kal. septembris sepultus est, et cessavit episcopa-
tus diebus vii. Hic constituit ut injuste expoliatus sua
primo recipiat , et post legitime accusantibus respon-
deat, induciasque, si ei necesse fuerit, non modicas
accipiat (3).
Calixtus Romanus, de regione Rwennatiy sedit an-
nis VII mensibus 11 diebus x, sub Macrino et Helio-
dtre contempondn de Septime S^^re, dont le r^gne n'a commenc^
qii'en igS.
(i) (177-193.) Le 16 mai paratt ^tre le jonr de la translation des re-
liques de saint £leath^re.aa Yatican, et non celui de sa mort, qu^on
croit ^tre arriv^e le a6 septembre.
(^) (193-38 juillet? 203.) n n'y a encore rien de certain ni sor le
jonr, ni anr le genre de la mort de ce pape.
(3) (aoQ-Qo d^mbre 218.) An lien de ces mots : Antonini et St-
fferi, on doit lire : Stveri et Antonini, ce pape ayant ^t^ contemporain
de Septime S^v^re et de Caracalla , et non de Commode et de Septime
S^^, comme notre anteor semble avoir vonlu Findiquer. On ne sait
rien de certain sur les dteiis de sa vie et de son administration. H
iat en eflBst enterr^ le long de la voie Appienne, dans le cimeti^re qui
a port^ par la suite le nom de son saccesteur imm^at , saint Galiste.
392 HISTORIA EGGLESUSTIGA.
gabalo. Hic decrevit ut episcopns alterius parrochia-
uum non judicet, nec excommunicet. NuUius enim
nisi sui praesulis judicio tenebitur, aut damnabitur.
Lapsus in peccato, si dignam poenitentiam gesserit,
honore pristini officii non privetur; sed etiam si neo-
dum habuit^ adipisci poterit. Jejunium sabbati ter in
anno fiat^ frumenti^ vini et olei^ secundum prophe-
tiam quartiy septimi et decimi. Denique martyrizatus
est III'' idus octobris^ sub Alexandro imperatore, et ces-
savit episcopatus diebus vi. Tuuc Calepodius pre^y-
ter et Asterius ac Palmatius consul, cum cc 'de fa*
milia sua^ passi sunt (i).
Urbanus Romanus sedit annis iv mensibus x die-
bus XII. Hic decrevit ut omnes fideles per impositio-
nem manus episcoporum post baptismum Spiritum
Sanctum accipiant, ut pleni christiani sint. Tunc passi
suut Tiburcius^ Yalerianus, Maximus, Gdeciiia. Ipse
vero VIII** idds junii martyrizatus est (2).
(i) (219-14 octobre aaa.) Noas ne poavons indiqaer remplacement
de la region Ravcnnate. La phrase relative au jeune est fort in-
compl^te. Yoyez Zacharie, viii, 19. Toutes les constitutioiis attri-
buees k saint Caliste sont suppos^s , comme celles qui pr^cMent et
qui suivent. II n'est pas impossible que ce pape ait ^t^ tu^ dans quel-
quc mouvement populaire, ainsi que saint .Calepode, mais quant anx
autres martyrs cites par notre auteur, et surtoat a un pr^tenda per-
sonnage consulaire, qui n'a jamais exist^ (Palmadns), noos ne poa-
vons les admettre. Si Fon en croyait les martyrologes, aucone dpoqae
n'aurait vu verser plus de sang pour la foi que le r^gue d'Alexandre
S^v^re, pendant lequel il est constant, au contraire, que r^glisejouit
d'une paix profonde.
(1) {i^iS-iS mai a3o.) Ce pape n'a ^t^ mis, k ce qu'il parait, au rang
des martyrs , que par confusion avec un second saint Urbain , eveqne.
Quant aux autres saints qui figurent dans ce paragraphe, sainte Ce-
cilc est la seule dont le culte soit trop ancien et trop authentiqae poar
LIBER SECUNDUS. 393
Pontianus Romanus sedit annis ix mensibus v die-
bus II , tempore Alexandri , a quo in Sardiniam cum
Hippolyto presby tero exulare coactus est. Tertio au-
tem kal. novembris defunctus est, et cessavit episco-
patus diebus x (i).
Antheros Graecus sedit annis xii mense i diebus xii.
Martjrizatus est vero iii^ nonas januarii , et cessavit
episcopatus diebus xiii (2).
Fabianus Romanus sedit annis xiv mensibus xi.
Hic inter caetera dixit : Comicium irad pro qccusa^
iione habendum non est. Omnis qui crimen ohjicit
probet, et qui non probai^eritj paiiatur pcenam quam
inferre voluit. Passus est autem xiv kal. februarii, et
cessavit episcopatus diebus vii (3).
Cornelius Romanus sedit annis 11 mensibus 11 die-
bus III. Hic apostolorum corpora rogatu sanctae Lu-
cinae noctu levavit. Beati Pauli corpus in via Ostiensi
posuit^ et Petri in templo ApoUinis^ in monte aureo,
in Yaticano condidit. Sub Decio autem Gentumcellis
exulavit. Deinde Romam adductus, plures salvavit,
et decollatus est xviii® kaL octobris, et cessavit episco-
patus diebus xxxv. Hic decrevit ut sacerdotes, nisi
pro fide, sacramentum non faciant (4).
qa*oii paisse r^oquer en doute son existence ; mais ses actes sont snp-
poe^, et il y a de fortes raisons de croire qn^elle a soofiert le martyre
en Sicile d^ F^poque de Marc-Aur^le.
(i) (aa juillet a3o-novembre ^55.) Ge n^est point par Alexandre
S^v^re, mais par le fi^roce Maximin , son successeur, et par cons^uent
post^rieurement au mois de mars 335, que saint Pontien fut exil^ en
Sardaigne.
(2) (a3 novembre 235-3 janvier 236.)
(3) (10 janvier 236-20 janvier 25o.)
(4) (4 jain 25 1-1 4 scptembre 2^2. J JVous avons d^jJi exprim^ ci-des-
394 HISTORU ECGLESIASTICA.
Lucius Romanus sedit annis iii mensibus iii diebusni,
tempore Galli et Yolusiani. Hic de exilio Dei nutn re-
diit. A Valeriano iii'' nonas martii capite truncatus est,
et cessavit episcopatus diebus xxxv. Hic constituit ut
duo presbjteri et tres diaconi semper ubique pro ec-
clesiastico testimonio cum episcopo sint (i).
Stephanus Romanus sedit annis vii mensibus y die-
bus 11, tempore Yaleriani, Gallicani (3) et Maximi.
Lucillam, quse a cunabulis caeca erat, illuminayit, et
Nemesium tribunum patrem ejus, aliosque promiscui
sexus Lxii baptizavit. Post martyrium Simpronii,
Oljrmpii , Exuperiae et Theodoli, xii presbyteros : Bo-
num, Faustum , Maurum, Primitium, Calumniosumy
Joannem, Exuperantium, Quirillum, Honoratum,
aliosque plures per martyrium praemisit kal. augusU,
et ipse celebrata missa decollatus est, iv* nonas aii-
8U9 (p. 109) notre opinion sur la transladon des reliqnes de saint
Pierre et saint Paul, attribu^ k saint Comeille. H parait constant
qu^elles ^taient, les unes au Yatican, les autres ad Aquas SaMu,
bien avant F^poque oii ce pape est suppos^ les y avoir report^. Poor
compUter les d^ils que nous avons donn^s sur l^histoire de ces reli-
ques, nous croyons devoir ajouter qu^elles furent, dit-on, r^unieset
pesees par le pape saint Silvestre en Siq, puis partagto par portioiis
^gales entre les deux eglises ou elles reposent, de mani^re que chacone
d'elles possMe la moitie du corps de chaque apotre. Yoyez Roma sub'
terraneat 1. ui, c. 3, p. 1^6,
Ge n'est point sous Trajan Dto, mais sous Gallus , que saint Gor*
neille fut exile k Centumccllas , aujourd*hui Civita-Vecchia. On croit
qu'il y est mort , mais on ignore s'il doit Stre maintenu au rang des
martyrs.
(1) (a5 septembre a5a-4 mars a53.) 11 est injoste d'attribuer 1a mort
de saint Luce k 1'empereur Val^rien, qui ne monta sur le trone qoe
dans le cours de l'^te suivant , et ne commen^a k pentoiter les Chr^
tiens qu'en ^6,
(2) Lisez : GaiiienL
LIBER SECUNDUS. 395
gnsti, et cessdTit episeopalus diebns xxvii. Hic decre-
▼it ut infames persones sacerdotes non dccnsent. Sa-
cerdos et levitae sacratis vestibus in usu quotidiano,
nisi in ecclesia, non utantur (r).
Sixtus Graecusy ex philosopho, sedit anno uno men-
sibns X diebus xxiii^ tempore Gallieni et Decii. Hic
statuit ut spreto proprio judice ad alium recurrens ex-
communicetur. Tandem viii^ idus augusti decollatus
est cum sex diaconibus : Felicissimo , Agapito ^ Janua*
rioy Magno, Yincentio et Stephano; et cessiivit epi-
scopatus diebus xxxv. Tunc Laurentius archidiaconus
et Hippolytus cum familia sua ^ Abdon et Sennes tftib-'
reguli Persarum , aliique multi diversis suppliciis misir-
tjrizati sunt (2).
Dionjsiusy ex monacho^ sedit annis vi mensibus 11
diebus iv. Hic presbyteris ecclesias dedit ^ cimiteria,
parrochias et dioeceses constituit. Martyrizatus est
(1) (Mars a53*3 aodt 267.) Nous pensons qae le personnage nomm^
Mazime, qui figure ici k la snite de Yal^rien et de Gallien, doit etre
Gal^re Maiime, proconsul d'Afnqae, qui fit dtoipiter saint C^prien
en 258. Tous les personnages et les ^its mentionn^ dans ce para-
graphe n'ont aucnne authenticit^ , y compris le martyre de saint
£tienne meme.
(a) (24 aoiit 257-6 aout 258.) G*est par confusion avec un pjrthagori-
defti nomme Xyste ou Sexte, que saint Sixte II est qualifi^ ici de grec
et d'ancien philosophe- Son pontificat n'a point ^t^ contemporain des
rtgnes de Gallien et D^ce, mais de ceux de Yal^rien et Gallien. Ses
oompagnons de martyre les plus authentiques ont ^t^ les diacres Feli-
ciBsime et Agapet. Saint Laurent suhit le mar^re quatre jours apr^
loi , le 10 iaoiit, et saint Hippolyte , pretre, le i3. Mais il est probable
tfBl^ notre auteur yent parier d'un antre saint Hippolyte, martyris^
dans les demiers mois de 257, avec plusieurs membres de sa famille.
Q^nnt k siint Abdon et saint Senn^s ou Sennen , ils appartiennent k la
pm^tion de D^ en a5o , et furent enterr^ dans le cimeti^ ad Ur-
sum piUatum , sur le diemin de Porto, qui a quelquefois pris leor nom .
396 HISTORIA ECGLESTASTIGA.
vj'' kal. januariiy et cessavit episcopatus diebus v. In
decretis Dionysii hoc reperitur : Confessio ex neces-
sitaie veniens , credibilis non est; non enim debet ex^
torqueriy sedpotius sponteproferri{i).
Felix Romanus sedit annis iv mensibus iii die-
bus XXV 9 tempore Glaudii et Aureliani. Deinde mar-
tyrio coronatus est iii^ kal. junii^ et cessavit episoo-
patus diebus v. Hic decrevit ut episcopatus episoopo
non adimatur, antequam causa ejus discutiatur (2).
Eutycianus Tuscus, de Lunis, seditannouno mense
uno die uno, tempore Aureliani. Obiit vi^ kal. au-
gustiy et cessavit episcopatus diebus viii (3).
Gaius Dalmata sedit annis xi mensibus iv diebus xii,
tempore Carini , DiocletianietConstanlii. Hic consti-
tuit septem gradus ordinum, ut esset ostiarius, leo
tor^ exorcista^ subdiaconus, diaconus, presbjter,
episcopus. Martjrizatus est x® kal. maii, et cessayit
episcopatus diebus xi (4).
Marcellinus Romanus sedit annis ix mensibus iv
(i) (aa jnillet oSg-uG decembre 269.) Tout ce que notre aateor np-
porte de ce pape est suppose , y compris son martyre. Au liea de cwiir
leriaj lisez coemeteria,
(a) (28 ou ag decembre adg-aa d^cembre 374O L<e martyre de oe
pape, sans 6trc compl^ment authentiquc, pr^sente plus de probaJii*
lit^ que celui de son pred^sseur.
(3) (Janvier a^S-d^mbre aSS.) Notre autem* s'est gravemait
tromp^ ftur la dur^ du pontificat de saint Eutycien, qui ne fbt
pas seulement contemporain d'Aur^iien, mais encore de Tacite, de
Probus et de Carus. La ville de Luni, d'ou il ^tait originaire, estb
in^me oik les bistoriens normands ont placd le tbdatre d^une de leuis
fiJb&et les plas cd^bres.
(4) (17 d^ccmbre 283-2!i avril 296.) Lisez . Caius. U est douteox
B ait souffert le martyre , et c'est gratuitement qa'oD loi
liimment des sept degr^ d'ordination.
LIBER SEGUNDUS. 397
diebns xvi, tempore Diocletiani et Maximiani. Hic
decrevit ut major a minore non judicetur, laicus cle-
ricum non accuset; clericus vero cujuslibet ordinis
absque pontificis sui permissu ad saeculare judicium
neminem attrahat. Martyrizatus est autem vii'' kal.
maii. Cum ipso intra xxx dies xviii miUia hominum
pro fide Christi perempti sunt. Tunc nimia persecutio
Ghristianorum fuit^ et cessavit episcopatus annis vii
mensibus vii diebus xxv (i).
Marcellus Romanus, de Y ia Lata, sedit annis x men-
sibus vii diebus xxi^ tempore Maxentii et Maximini.
Qui in catabulo jussu tyranni equis diu servivit, et
tandem xvii'' kal. februarii migravit. Tunc cessavit
episcopatns diebus xx (2).
Eusebius Greecus , ex medico ^ sedit annis vi mense i
diebus iii^ tempore Constantini; vi® non. octobris
obiity et cessavit episcopatus diebus vii. Hujus tem-
pore crux Domini nostri Jesu Christi v^ non. maii in-
venta est, et Judas Quiriacus baptizatus est (3).
Melchiades Afer sedit annis iv. Hic constituit ut
nnllus .fideiium dominico jejunaret y nec feria v* pro
(i) (3o join ag6-24 octobre 3o40 MSme observation sor le martjrre
et snr ks oonstitations de saint Marcellin. Le nombre des martyrs qui
perdirent la vie en 3o4 n^est port^ ordinairement qa'4 seize oa dix-
tept miUe. Le saint-si^ge ne resta pas vacant pendant sept ans et demi ,
niais senlement pendant trois ans et demi.
(2) (19 mai 3o8-i6 janvier 3io.) Noas avons indiqa^ oik ^tait le
qnartier de Fia Lata. La oondamnation de saint Marcel aa service
de r^carie est nn fait tr^ pea aatbentiqne.
(3) (20 mai-Q6 septembre 3io.) La decouverte de la vraie croix par
niiite H^^ne n'a ea liea qa'en 337. Jade Qairiace oa Gyriaqae est on
personnage snppos^.
m HISTORIA ECOi^^STIGA.
riUi Pnganorum. SepuIUis e^t antenk in diniterio (i)
Calixti via Af^ia, iV* idos deGemhria, et oeasaTAt ^i-
scopatus diebus xvi (2).
Silvester Romanus , ez patce Rnfino et matre lnata,
sedit axinis xxiii mensibMS x diebus xi. Hunc Girin»
presbyter Romae docuit; cujus vitam imitatus et mo-
res , ad sumimum i^picem chriatianfle rdigionis attigit
Silvester a juventute hospitalitati , aliisque bonis aodo-
nibus pie studuit. Timotheum ab Antiochia Teniea-
tem hospitio Romee suscepit, et Christum pdblice
praedicantem totis nisibus adjuvit. Dehinc eumdempoit
annum et menses tres pro veritate a Tarquinio mtk
praefecto martyrizatum noctu rapuit, et MelcJiiadem
episcopum cum sanctis presbjteris et diaconibus , ot
testem Christi sepelirent, ad domum suam .perdoxit.
Timotheus itaque in horto Theonce christianae muiie-
risy juxtaPauli apostoli sepulturam^ venerabilitertamih
latus est ; et Silvester a Perpenna Tarcpiinio tentus ert»
et in carcerem ut in crastinnm f»t> confessione deitatb
torqueretur missus est. Interea praofectus dum prao-
derety osse piscis in gutture versato interiity et Sit-
vester, dum persecutor ejus ad tumulum cum lucta
duceretur^ de carcere cum gaudio exivit. Qui cum tri-
caaarius esset , diaconus factus est, et paulo post.qipiii
(i) Litec : ccemeierio.
(2) (2 jaillet 3i I- 10 oa 1 1 janvier 3i40 Noqs devoos enoore repooi'
ser la constitation apostoliqae attriba^ 4 ce pape , comnie tonlBB ies
autres qne.rapporte notre aateor. Le dmeti^pe de saint Gaiiflte,4Miil
fut enterr^ , etait en effet sitn^ sar la voie Appienne, et parait a^
et^ appel^ primitivement )e cimeti^re de Sainte-Lneine , son ^tabiiM^
roent remontant 4 rune des saintes femmes qni ont port^ ce noS) ^
saint Caliste n'en ayant ^t^ que le restauratear.
LIBE& SEGUNDUS. 309
populo poscente presby ter a sancto Melchiade episcopo
ordinatiis est ; quo migrante Silvester ab omnibas papa
conccMxliter electus est. Gunctis Yirtutibus ipse rutila-
bat, meritoque sanctitatis omnibus idem compla-
oebat.
Immanis erat draco in monte Tarpeio ^ in quo Ca-
pitolium est coUocatum y ad quem magi cum sacrilegis
Tirginibus semel in mense cum sacrificiis et lustris
descendebant ccclxv gradibus quasi ad infemum. Hic
ex improyiso ascendebat, et licet non egrederetur, viei-
num tamen aerem flatu suo vitiabat , quo mortalitas
hominum et maximus de morte infantium luctus ve-
niebat. Tandem Faganis a Silvestro poscentibus auxi-
liimiy ipse Ghristianis triduanum indixit jejnnium^
post quod a beato Petro apostolo in visione edoctus
cum tribus presbyteris et duobus diaconibus descen-
dit, et in virtitte Dei draconem penitus inclusit^ a
cajus flatu tota civitas ex illa die et deinceps iiberata
Deo gratias egit. Ebec ut plurimi gentilium Romae
▼iderunt, a peste draconis erepti, Ghristo credentes
baptiasati sant.
Ckinstanlino imperatore Ghristianos cogente idolis
sacrificare^ et plurimas strages agente de illis qui
simulacra noiebant adorare, Silvester ab urbe cum
dcricis suis recessit , et in monte Soracte jejuniis et
orationibus insistens aliquandiu ddituit. Ultrix vero
Sei manus dephantina Gonstantinum lepra percnssit ,
et sic iUum ab efifusione sanguinis serromm suorum
coHipeficuit. Augustus ergo pro tanta moestus calami-
tate, quid sibi prodesset obnixe studuit indagare.
Tunc nefariorum Capitolii consilio pontificum, jussit
perimi turmam ad tria miUia infEintium ^ ut fuso san-
400 HISTORIA ECGLESIASTICA.
guine illorum fieret balneum^ et in ipso fumanti
ci'Uore intinctus impetraret sibi leprae i*emedium.
Gumque Constantinus a palatio egrederetur ad bal-
neum, et vidisset multitudinem muliernm amarissime
flentium pro interfectione pignorum, tanti luctos
occasionem inquisivit, facinusque ut cognovit, pro-
tinus exhorruit. Louga etiam et subtili conciona-
tione (i) barbaricam crudelitatem damnaYit^ imperii-
que romani pietatem extulit. Filios itaque matribus
incolumes reddi praecepit, et amplissima dona cum
yehiculis et annonis addidit, et sic eas aiacres ad pro-
pria remisit.
Sequenti nocte in visione beatos apostolos Petnun
et Faulum vidit, et ab eis admonitus Silvestrum cum
clericis suis revocavit, et ab ipso verae salutis cmdi-
tionem audivit , eique libenter in omnibus acquievit
Deinde papa ipsi et omni populo christiano jejuniom
unius hebdomadae indixit ; quo peracto , vespere sab-
bati salutare lavacrum in palatio Lateranensi parari
prsecepit et ex more sanctificavit. Tunc Gonstantinns
I)aptizatus est^ subitoque per mediam fere horam
nimia luce emicante a lepra mundatus est j et Ghristum
se vidisse confessus est.
Gonstantino imperante concilium xliv episcoporom
in urbe Roma factum est. Ibi Silvester papa contra
XII peritissimos Judaeorum principes disputavit , et opi-
tulante Deo contradicentes sibi authenticarum imbre
sententiarum superavit. Gontra Abiathar et loasi Rab-
bites dissertum est quod Fater et Filius et Spiritos
^matume, manoaerit de Samt-£vroalt.
LIBER SECUNDUS. 40l
Sanctus unus Deus est. Contra Godoliam et Annam
scribas ex prophetamm libris liquido manifestatum
est Christum de Virgine natum, a diabolo tentatum^
a discipulo traditum^ ab hostibus tentum, illusum^
flagellatum, aceto potatum, venditum^ spinis corona-
tum, spoliatum, vestimenta ejus in sortem cecidisse^
cruci affixum^ mortuum et sepultum. Contra Dohet
et Chusi didascalos , et Bonoim et Arohel interpretes
legisy maxima utilitas incarnationis Christi et tenta-
tionis ac passionis ostensa est. Contra Jobal et Thara
pharisaeos authentice propalatum est quod Jesus Chri-
stus perfectus Deus et perfectus homo est , qui secun-
dum humanitatem^ ut omnibus salutem exhiberet, ten-
tatusy passus atque mortuus est ; sed omnipotens deitas
omnis passionis, sicut splendor solis super arborem ,
dum ferro caeditur, incisionis expers est. Seleon pres-
bytero copiosa ratio publicata est quod Filius Dei
agnus immaculatus jure vocatus est^ quia ipse pro
totius populi ofiensa (i) immolatus est. Ex virgine
quoque natus est^ ut nos ex Ecclesiae virginis utero
nasceremur. Tripliclter tentatus est, ut nos a simili
tentatione liberaret ; tentus , ut nos dimitteremur ;
ligatusy ut nos a nodo maledictionis absolveremur ;
illususy ut nos ab illusione daemonum erueret; venun*
datuSy ut uos redimeret; humiliatus^ ut nos exaltaret;
captus, ut nos de captivitate daemonum auferret; spo-
liatus , ut nuditas primi hominis , per quam mors in-
gressa est, tegeretur; spinis coronatus^ ut spinas ac
tribulos primae maledictionis a nobis auferret; felle
(i) Nous pensons qa'il vaudrait mieax lire ici : offensis.
I. 26
402 UISTORIA ECCLESIASTICA.
cibatus et aceto potatus, ut nos in terram lacte ei
melle manantem introduceret; postremo in altari cm*
cis sacrificatus , ut totius mundi peccata deleret. Hic
defecit argumentum diaboli : qui Titulum contra Tiiu-
lum et hircum contra hircum fecerai, agnum contra
agnum immaculatum invenire non potuit. Mortuos
itaque rex noster est, ut moriis imperium capiivarei;
sepultus est, ut sepulturas sanciorum benedicerei; re-
surrexit y ut mortuis vitam redderet ; ascendii in coelosy
ut homini non solum paradisum, quem amiserai,
restitueret^ verumetiam coelorum januas aperiret. Se-
det nunc ad dexteram Fatris, ut credeniium precibns
annuat. Venturus est autem judicare vivos et moriuos,
ut reddai unicuique secundum opera sua. Haec est vera
fides Christianorum.
Cumque Silvester heec et multa alia valide dissemis-
set y ei Seleon aliis Judaeis tacentibus allegationes papae
laudibus exiulisset^ duodecimus Zambri, qui magus
erat artificiosissimus^ restitit; nec auihenticis scriptu-
rarum sermonibus^ sed magicis actibus confligere op-
tavit^ taurumque ferocissimum sibi coram omnibus
adduci petiit. Mox papa ei Augusto preecipientibus,
taurus Terentii , quem vix centum fortissimi miliies
tenere potuerunt, est adducius. In cujus anrem nt
Zambri quoddam secretum dixit, siatim miser mugi-
tum dedit et violentissime ejectis oculis expiravii.
Tunc omnes Judaei nimium insultavere Silvesiro , et
per duarum fere horarum spatia personuit tumuliua-
tio. Denique Augusto imperante silentium, Silvester
convenit maleficum, poscens ut sicut taurum inierfe-*
cerat vivum , sic eumdem in Dei nomine resuscitaret
mortuum. Quod iUe nequivit facere^ sed palam coepit
LIBER SEGUf^DUS. 40^
devotare et per salutem Augusti asserere quod si
Silvester taurum erigeret a morte , omnes judaicam
l^em dimitterent et christianae religiohi se trade^
rent. Tunc sanctus papa manus suas expandit, et po-
sitis genibus cum lacrjrmis diutissime ot*avit. Finitis
vero precibus, ad juvencum accessit et cum ingenti
clamore dixit : In nomine Jesu Christi, qui a Judceis
sub Poniio Pilato prtBside crueifixus est , surge ei
sta cum omni mansuetudine. Protinus surrexit et
sancttts praesul accessit et omnia vincula de corni-
bus ejus solvit. P^ade , inquit, cum omni mansuetU"
dine ad armentum tuum. Et mox taurns cum man-
suetudine rediit ad gregem suum. Tuno omnes Judaei ,
pedibus ejiis provoluti^ postulavernnt unda baptismH-
tis regenerari.
Ipsa etiam Helena Augusta publicis se aspectibus
levatis aulaeis exhibuit ^ et palam omnibus papae genua
exoscnlans, sibi locum poenitentiae dari rogavit. Eadem
hora multi deemones ex obsessis oorporibus egressi
sonti sanctique Silvestri jussu se coactos exire confessi
sunt.
In pt*8efata Christianorum et Judaeorum altercatione^
Zenophilus et Graton praecipui cen^ores et ordinarii
ab Augusto et senatu electi fuerunt, quorum unus
emt Oraecus et alter Latinus. Ambo peritissimi erant
onitores et dicaces teritatis amatores^ et in romana
curia per longum tempus probatissimi rectitudinis
servatoresy avaritiaeque contemptores. Ambo gentiles
erant> ut neutrae parti pro religione faverent, sed jus*
titiae solummodo famulari studerent, et ne Ghristiani
vel Jud^i pro sua secta illos suspectos haberent.
Triumphatite autem Chriato per sanctum Silves^
404 HISTORIA ECCLESIISTICA.
trum f multi Judaeorum et gentiiium credideruut. £t
quia inter initia primi mensis haec gesta sunt, dato
nomine in Fascha baptizati sunt. Ex tunc coepit nomen
Domini ab omni populo romano magnificari *et fide*
lium grex in toto mundo confortari et ubique Dei
virtute admodum exaltari.
Silvester papa ex praecepto Constantini cccxv iii epi*
scopos in Nicdea Bithyniae congregavit^ et in urbe
Roma ccLxxvii praesules ad conciiium ascivit. Hic
constituit ut nullus laicus clerico crimen inferat. Op-
pressus judices quos elegerit habeat. Diaconi dalmaticis
utantur, et pallio linostimo eorum Iseva tegatur. Nol-
lus clericus pro causa qualil>et in curiam introeat,
nec ante judicem nisi in Ecclesia causam dicat. Sacrifi-
cium altaris ad missam non serico neque panno tincto
celebretur, sed in lineo tantum , sicut a Joseph corpns
Domiui sepultum legitur. Si quis vuit in Ecclesia mi-
litare vei proficere^ sit lector annos xx^ exorcbta
dies xxxy acolytus annis v, subdiaconus annis v, dia-
conus annis vii, presbyter annis iii^ etpostea^ si me-
retur, fiatepiscopus. DeniqueSilvester, postinnumera
bona, II'' kai. januarii obiit, et cessavit episcopatus die-
bus CLXV (i).
Marcus Romanus, ex patre Prisco, sedit annis ii men-
sibus vin diebus xx. Hic duas basilicas fecit, unamvia
Aitleatina in cimiterio Balbinae, ubi requiescit , aliam-
(i) (3x janvier 3x4-3i dtombre 335.) Toat oeqae notre anteurra-
conte de saint Silvestre est d'une fansset^ tdlement palpable, j compm
le pr^tendu concile de Rome, que nons croyons inutile de le rdfiiter
en detail. II n'est pas meme vrai que ce soit lui qui ait convoqo^ le
concile de Nicee. Son grand &ge ne lui ayant pas permis d'y assister^
il y envoya deux pretres de son ^glise poar le remplacer.
LIfi£R SEGUNDUS. 4o5
que in urbe Roma juxta Palatinas. Episcopos per
diversa loca xxvii ordinavit. Nonas octobris defunctus
est, et cessavit episcopatus diebus xx (i).
Julius Romauus, ex patre Rustico^ sedit annis xv
mensibus ii diebus vii. Hic tempore Constantii haere-*
tici multas tribulationes sustinuit, et pro fide catho-
lica mensibus x in exilio fuit. Sed post mortem tyrannl
ad sedem suam cum gloria remeavit. Duas basilicas
fecit et cimiteria tria. Episcopos ix ordinavit. Fridie
idus aprilis obiit, et cessavit episcopatus diebus xxv (2).
Liberius Romanus^ ex patre Augusto^ sedit annis vi
mensibus iii diebus iv tempore Constantii. Tribus an-
nis pro fide in exilio fuit. Postea consentiens Arrianis^
per Ursatium et Yalentem haereticos presbyteros revo-
catus est et catholicos vehementer persecutus est.
Denique vii^ kal. maii via Salaria in cimiterio Pinscillae
scpultus est, et cessavit episcopatus diebus vi (3).
(i) (18 janvier-7 octobre 356.) L'ane des ^glises construites par
saint Marc s'appelle aajourd^hai Sainte-Balbine, et Paatre porte son
nom. Le cimeti^re de Sainte-Balbine, plas anciennement appele cime-
ti^re de Saint-Pr^eitat, ^tait sita^ entre les voies Appienne et Ardda-
tine, dans le voisinage de celni de Saint-Galiste, avec leqael il conmia-
niqaait.
(i) (6 f^vrier 557-ia avril 553.) Ce pape n'a sobi ni les.tribalations
ni Texil qai lai sont attriba^ ici , et FEglise d'Occident ne cessa pas
de jonir d'ane paix.profonde soas son pontificat L'ane des ^glises qa'il
eonstroisit ^tait sitn^ dans le Fornm , et Faatre le long de la voie Fla-
minienne ; ses trois cimeti^res le long des voies Flaminienne , Anr^-
lienne et de Porto.
(5) (aa mai 55^-34 septembre 566.) L'exil de Lib^re dara de 555 k
358. Ce pape eat bien la faiblesse d'apposer sa soascription an premier
concile de Sirmich, mais il ne pers^cata point les catholiques, et re-
▼int k Forthodoxie d^ 559. Notre aateur s'est encore tromp^ grossi^-
pement sur la dtu*^ de son pontificat et le jour de sa mort, mais noa
sur le lieu de sa sepultore.
406 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Felix Romanus , ex patre Auastasio , sedit anno i
mensibas iii diebua iii , Liberio exulante. In concilio
XLViii episcoporum Gonstantium Augustum ab Euse-
bio Nicomediensi rebaptizatum et Ursatium ac Ya-
lenlem hsereticos anathemalizavit. Depositus est ergo
et passus in civilate Corona, iii® idus novembris, et
cessavit episoopatus diebus xxxvii. Hic episoopos xix
Ordinavit , et dies ejus in ordinatione Liberii dinume-
rantur. Statuta quippCi quse Liberius ante exilium
feceraty authentica sunt; quae vero post reditum, quia
consenserat haereticis, irrita sunt (i).
Damasus natione Hispanus, ex patre Antonio , sedit
annis xviii mensibus iii diebus xi. Gum eo sub inten-
tione Ursinus ordinatus est , sed ab urbe ejectus , in
Neapoli episcopus constitutus est. Damasus vero in
virtutibus laudabilis factus est. Multa corpora Sancto-
rum requisivit et invenit, quorum monumeuta versi-
bus declaravit. A duobus autem diacouibus Concordio
et Galixto de adulterio invidiose accusatus est, sed
facta synodo a xliv episcopis accusatores condemnan-
tibus purgatus est. Psalmos die noctuque in Ecclesia
cautari statuit^ et decretum inde presbj^teris vel epi-
scopis etmonasteriisdirexit. Hieronymum diviuse legis
interpretem amavit, pontificali auctoritate admodum
corroboravit , ac ad indagandam scripturarum certi-
tudiuem instigavit. Episcopos per diversa loca lxii or-
(i) Ce penoimage, installe k la plaoe de Libere immediateiiieiit
apr^ qn'il eut ete euyoy6 en exil, ne peut etre considere que comme
antipape. Tout oe qu'on lit ici de lui est controuve , sauf le conciie
qu'il convoqua en effet en 558. Apr^ le retour de Lib^, il se retira
^ la campagne, et y mourut en 365.
LIBER SEGUNDUS. 407
dinayit. Via Ardeatiua^ in basilica quam ipse cou-
struxit , III'' idus decembris juxta ma trem suam sepultus
est, et cessavit episcopatus diebus xxxi (i).
Siricius RomanuSy ex patre Tiburtio^ sedit an«i.
uis XV. Hic multa commoda statuta fecit et per uni'*
versum mundum exspersit, quia circa gregem domini-
cum valde soUicitus fuit. Episcopos per diversa loca
xxxii consecravit. In cimiterio Priscillae via Salaria
viii^ kal. martii sepultus est, et cessavit episcopatus
diebus xx (2).
Anastasius Romanus , ex patre Maximo , sedit an-
nis ui diebus x. Hic constituit ut quotienscumque
sancta Evangelia recitantur, sacerdotes non sedeant ,
sed curvi stent. NuUus clericus transmarinus sine chi-
rographo episcopi sui ordinetur. Crescentianam basi-
licam in regione secunda urbis Romae fecit et epi-
scopos XI consecravit. In cimiterio autem suo ad
(i) (i** octobre 566- xo d^mbre 584) ^ formule sub inienUone,
<{ue noos retroaveroas soavent dans notre aateur, signifie en concar-
rence , en opposition. Baronias a rassembl^ la plas grande partie des
petits poemes que le pape Damase composa en Fbonneur des saints.
Le conciie de quarante-quatre ev^ues, ou, d^jk octog^naire, ce pape
se justifia , dit-on, du crime d^adult^re , et qui n'est attest^ que par les
pontificaux, ne peut appartenir qu'k Tannee 58i. La partie des cata-
combes ou il fut enterr^ pr^ de sa soeur, ^tait en effet sur la voie Ar-
deatine, dans le voisinage du cimeti^re de Saint-Galiste. De Ik il fut
rapporte par la suite dans Peglise qu'il avait fait construire aux envi-
rons du theatre de Pomp^, et qui porte le nom bizarre de Saint-
Laurent in Damaso.
(2) {11 d^cembre 584-a5 decembre 598.) Cest ^ ce pape qu'on doit
la premi^re d^cr^tale authentiqne. II fut en effet enterr^ dans ie cim&-
ti^re de Priscille. Gruter et Baronios ont publie Pepitaphe qai y ^tait
inscnte sur son tombeau.
408 HISTORIA EGGLESIASTICA.
Ursipilatum (i) v'' kal. maii sepultos est^ et cessavit
episcopatus diebus xxi (2).
Innocentius Albanensis, ex patre Innocentio, sedit
annis xv mensibus 11 diebus xxi. Hic multa statuta
fecit, mnltos Kataphrygas invenit et exiliorel^vit,
Felagium et Coelestinum hdereticos damnavit. C!onsti-
tuit ut qui natus essetde muliere christiana baptizetur,
quod Pelagius damnabat. Basilicam sanctorum marty-
rum Gervasii et Protasii dedicavit, ex devotione tes-
tamenti Vestinae illustris feminae , et multis muneribns
honoravit. Episcopos liv ordinavit. Jejunium sabbato
constituit celebrariy quia sabbato Dominus in sepul-
cro positus est et discipnli jejunaverunt. Ad Ursum
pileatum v'' kal. augusti sepultus est, et cessavit episco-
patus diebus xxii (3).
(i) Ce mot est ecrit, dans le manuscrit de Saunt-£vroalt, Arsipilea^
tum ; lisez : Ad Ursum pileatum. U j avait k Rome deax cimeti^res
de ce nom. Celai dont il s'agit ici ^tait sita^ sar le chemin de
la ville ^piscopale de Porto. Pascal 1", apr^s la destruction de ce cime-
ti^re, transfera le corps de son predecessear dans l'^glise de Sainte-
PraxMe.
(2) (5 decembre 49^-27 avril 402.) Noas ne connaissons pas Templa-
cement de la basiliqae dont il s^agit ici. Noas savons sealement qaVUe
donnait son nom k Vnu des titres de r]£glise romaine, qai n^exbtait
d^aplas sous saint Gregoire-le-Grand.
(5) (4o!2-x!i mars 417-) Le ponti6cal d'Anastase est la seale aatorite,
fort doatease, sar laqaelle notre aatear paisse appajer cette e^al-
sion des Cataphryges oa Montanites par saint Innocent. Aa liea de
Coelestinumj lisez : Ccelestem. Pelage et Celeste furent en effet coo-
damnes par lui au commencement de 417 ; ^^^^ noos doutons fort de
la r^alite de sa discussion avec Pelage relativement aa bapteme d'en-
fants de femmes chretiennes. II encouragea, en efiet, le jeune du sa-
medi , et fut enterre dans le meme cimetiere que son pred^cesseur^
LIBER SECUNDUS. 409
Zozimas Graecus^ ex patre Abramio, sedit anno i
mensibus ui diebus xi. Hic multa constituit in Eccle-
sia , jussit diacones laeTam palliis linostimis opertam
habere, et per parrochias cereum benedici. Episco-
pos VIII consecravit (i).
Bonefacius Romanus, ex patre Jocundo presbytero^
sedit annis iii mensibus viii diebus vii. Hic subinten-
tione cum Eulalio ordinatur uno die , et dissensio fuit
in clero menses vii et dies xv. Eulalius in basilica Con-
stantiniana^ Bonefacius vero in basilica Julii ordinatus
est. Sed auctoritate Honorii Augusti et Yalentiniani
Flacillde (2) Augustae filii uterque ejectus est. Yeniente
Pascha, Euialius m*bem intravit, in basilica Constan-
tiniana baptizavit et Fascha celebravit. Imperatores
ergOy pro tanta praesumptione irati , Eulalium in Cam-
paniam expulerunt ; Bonefacium vero in urbem Romam
revocantesy episcopum constituerunt. Hic decrevit ut
nuUa monacha vel mulier contingat paliam sacratam,
aut lavet; vei incensum in Ecclesia nisi minister ponat.
Servus^ vel obnoxius Curiae, seu cujuslibet rei , cleri-
cus non fiat. Bonefacius papa in cimiterio sanctae Fe-
licitatis martyris juxta corpus ejus oratorium fecit, et
episcopos per diversa loca xxxvi ordinavit. Deinde via
Salaria juxta corpus sanctae Felicitatis vui^ kal. no-
vembris sepultus est, et cessavit episcopatus diebus ix.
Tunc clerus vel plebs petierunt Eulalium revocari,
sed ille non consensit Romam reverti (3).
(i) (18 man 417-26 d^cembre 4i8.) On attribae en eSkt au pape
Zosime les denx r^gleiiients dont parle notre aotenr.
(1) Lisez : PlacidicB,
(5) (a8 decembre 4i8-4 septembre 42^ ) Ce n'e8t point dans la basi-
410 HISTORIA ECGLESIASTIGA.
Goelestinus Romanus^ ex patre Priaco^ sedit an-
nis vni mensibus x diebus xvii. Hic multa bonacon-
stituit. Antiphonatim cl psalmos David ante sacrifi-
cium statuit modulari. Nam antea Pauli tantom epistola
recitabatur et sanctum Evangelium, et misa» fiebant.
Episcopos XLVi consecravit. In cimiterio Priacillae
iv"* idus aprilis sepultus est, et cessavit episcopatus die-
bus XXI (i).
Sixtus Romanus, ex patre Xisto, sedit annis viii
diebus xix. Hic a quodam vasso incriminatus est. Ya-
lentinianus igitur Augustus sjnodum lvi episcoporum
congregavit, a quibus papa purgatus et vassos con-
demnatusest. Idem infra iii menses obiit, cujus corpos
ad beatum Petrum papa sepelivit. Sixtus papa basilicas
Sanctorum pluribus ornamentis decoravit et episco-
pos Lii ordinavit. Yia Tiburtina in crypta juxta cor-
liqae de Joles, mais dans celle de Saint-Marcel qne Boniface I" fbt
ordonn^. La basilique Constantinienne est Saint-Jean-de-Latraui. Ho-
norius donna d'abord gain de cause a Eulalins ; c'est apr^s un synode
tenu k Milan , qu'il fut defendu aux deux pretendants d^entrer dans
Rome jusqu'k la d^ision d'un concile convoque k Spol^te ponr le
i5 juin. Eulalius brava cette d^fense; mais, cbass^ de 1'eglise pontifi-
csle et de la viile le jeudi saint , il ne put y celdl)rer la paqae, comme
le pr^tend notre auteur. Les deux constitutions apostoliqaes attri-
bii^s ici k saint Boniface, d'apr^ les pontificaux, sont fort douteuses.
II n'existe plus aucun vestige de l'eglise de Sainte-Felicit^, qne oe
pape avait fait batir, et ou il fut enterre le long de la voie Stdaria. On
ignore ce que devint Eulalius. II est faux qa'on ait pens^ k le donner
pour successeur a saint Boniface.
(i) (lo septembre 4^!2-!26 juiliet l^i.) Le changement qae notreaa-
teur attribue a saint Cdestin dans la liturgiede la messe, n*est appave
sur aucun temoignage autlientique. Nous avons indiqae ou ^tait le
cimetiere de Priscille, dans lequel il fut enterre.
LIBER SEGUNDUS. 411
pus beati Laurentii sepultus est , el cessavit episcopatus
diebos xxii (i).
Leo Tuscus, ex patre Quintiano^ sedit annis xxi
mense i diebus xiii. Hic in Ghalcedonia cglvi sacer-
dotes, Marciano principe calholico juyante, ^Sg^^"*
Tit, et ccccvi episcoporum chirographa suscepit, com-
probavit, et exposita fide catholica Eutychiiim et
IHestorium haereticos damnavit. Multas epistolas fidei
solerter edidit, quibus sjnodum Ghalcedonensem ft*e-
quenter firmavit. Ad Marcianum principem fecit epi-
stolas XII f ad Pulcheriam (2) Augustam ix , ad episco-
pos Orientis xviii. Studiosus in sacris multa bona egit.
Episcopos cLxxxv ordinavit. Sepultus est apud beatuflii
Fetrum apostolum iii'' idus aprilis^ et cessavit episco-
patus dies vii (3).
Hilarius Sardus , ex patre Crispino , sedit annis sex ^
(1) (3t jnillet 45a-i8 aout 44^0 Notre aateur a puis^ dans le ponti*
fical d^Anastase la fable de Paccusation port^ contre Sixte III par
Anicias Bassns, personnage consolaire; mais il Fa encore aggrav^
par une singuli^re m^prise , en faisant. du nom propre de Taccusa-»
teur Bassus la qualification de vassal : vassus. Parmi les edifices re-
ligieux reconstruits ou d^r^ par ce pape, on cite la l>asilique de
Lib^re, aujourd^hui Sainte-Marie-Majenre , et le baptist^re de Saint^
Jean-de-Latran. II faf enterr^, comme il est dit ici, le long du che-
min de Tivoli , dans une crypte de IMglise de Saint-Laurent in agro
f^erano.
(2) Dans le manuscrit de Saint-£vroult, on lit : ad Pulcediam, au
lieu de : ad Pulcheriam.
(5) (29 septembre 440" >o novembre i6i.) Notre auteur tombe ici
dans une grave erreur sur le nombre des ^veques presents au concile
de Chaicedoine, qui fut de cinq cent vingt. Celui des souscripteura
s^^leva k six cent trente, comme il Ta dit lui-meme ci^dessos, 1. 1,
p. 143. Le tombeau de saint L^n fut plac^ tous le porche de Teglise
Saint-Pierre. Sur Touverture qui en fut faite en 1607, voyez Aringhi ,
Roma subterranea, i, p. 160, et les Bollandistes.
412 HISTORU EGGLESIASnCA.
mensibus iti diebii^. Hic epistolas de fide catholica
per uniTersum Orientem sparsit, et tres sjrnodos,
Nicaenam, Ephesianam et Chaloedonensem, confirma-
vity et omnes haereses anathemate damnaTit; molta
pretiosa oraamenta in basilicis Sanctorom perpetrayit
et episcopos xxii ordinaTit. Post molta bona opera
sepultus est ad beatum Laurentinm in crypta, juxta
corpus sancti Sixti episcopi, et cessayit episcopatus
diebusxv(i).
Simplicius Tiburtinus, ex patre Castino, sedit an-
nts xv mense uno diebus vii. Episcopos xxxvi ordi-
navit. In basilica Sancti Petri apostoli vi^ nonas maii
sepnltna est, et cessavit episcopatus diebus vi (2).
Felix Romanus, ex patre Felice presbjtero de titulo
FasciolcBy sedit annis viii mensibus xi diebus xvii|
temporibus Zenonis Augusti et Odoacris ri^is Gotho-
rum usque ad Theodericum (3) regem. Hic Petrum
Alexandrinum episcopum et Achatium Constantino-
politanum a recta fide deviantes excommunicavit, et
contra illos a sede apostolica duos episcopos, Mesenum
et Yitalem y misit. Qui ut in civitatemHeracleam intra-
verunt y pecunia corrupti praeceptum papae non fece-
runt. Felix papa, ut illud agnovit^ facta discussione
ambos a communione ejecit. Episcopos xxxi ordina-
(1) (10 novembre 461-21 fevrier 468.) 11 est pea probable qne saiat
Hilaire ait, dans une circolairey confirm^ les conciles de Nicee,
d^Eph^se et de Chalcedoine, sans parler de celui de Constantinople.
U fut enterr^ k Saint-Laarent in agro Ftrano, dans la meme crypte
que Sixte III.
(2) (a5 fevrier 468-27 fevrier 483.) Ce pape fiit ea effct eaterre soas
lc porche de Saint-Pierre.
(3) Lisei . Thcodoricum.
LIBER SEGUNDUS. 413
\it. In basilica Sancti Pauli apostoli sepultus est , tem-^
pore Theoderici (i) regis et Zenonis Augusti, et ces*-
saTit episcopatus diebus v (2).
Gelasius Afer^ ex patre Yalerio, sedit annis viii
diebus xviii. Hic amator pauperumfuit, clerum am-
pliayit, Romam a fame et periculo liberavit. De omni
Ecclesia constitutum fecit. Tractus et hymnos sicut
Ambrosius compiosuit, et libros contra Eutjchem et
Nestorium , qui nunc usque bibliothecae archivo tenen^
tur reconditi , edidit. Manichaeos, quos in urbe Roma
inyenit, exilio deportari prdecepit, et codices eorum
ante fores basilicae Sanctae Marise concremayit. Petrum
et Achatium in perpetuum damnavity si non poenite-
reut, eo quod multa mala et homicidia per eos fierent.
Episcopos Lxvii ordinayit. In basilica beati Petri apo-
stoli xi"* kal. decembris sepultus est^.et cessavit episqo-
patus diebus vii (3).
Anastasius Romanus, ex patre Petro, de regione
quinta Caput Tauri, sedit anno uno mensibus xi
(i) Lisez : TheodoricL
(2) (2 mars ifi^^^ oa oSii^vrier 493.) Letitre de Fasciola ^tait le
m^me que celai de aunt HMe et saint AchilUe. Les l^gats Yital et
Mis^Qe arrivk^nt k Coostaiitinople en 434- Ce n'e8t point k H^acl^ ,
mais anx Dardanelles qn^ils fnrent arret^s par ordre de rempereur
Z^on. Le concile ou ils furent exoommuni^, aussi bien qn'Acace et
que Pierre Mongus, eut lieu apr^ leur retour, dans le mois de juillet
de la m^me ann^. F^iix m (mal ^ propos d^ign^ ainsi, puisque
celui qu'on oompte poor le second n'ett qa'nn antipape) ne mourut
point sous le r^gne de Fempereur Z^ofi , qoi avait fini le 9 avril 491 9
ni meme sous celui de Th^odoric, qm ne sncc^ comid^ment i
Odoacre qu'en mars 49^.
(5) (i** mars 49^-19 novembre 496-) La plus grande partie des faits
et des ^crits attribu^ au pape G^lase dans ce paragraphe, sont sup-
pos^.
414 HISTORIA ECCLBSIASTICA.
diebus xxiY. Multi ex clero a oommunione ejus se
subtraxerunt y quia Tolebat Achatium clam revocare;
sed non potuit , quia Dei nutu percussus est. Episco-
pos XX consecravit. In basilica Sancti Petri apostoli
xiii^ kal. decembris sepultus est^ et cessayit episcopatns
diebus iv (i).
Symmachus Sardus, ex patre Fortunato, sedit an-
nis XV mensibus vii diebus xxviiy Theoderici (^) regis
et Anastasii Augusti tempore. Hic sub intentione cnln
Laurentio Nucerino episcopo ordinatus est ; sed judi*-
cio Theoderici (3), quia prius et a majori parte ordi-
natus fuisset, in sede apostolica confirmatus est. Post
triennium vero ex invidia Romanorum falso incrimi-
natus est , et Petrus Altinse ciyitatis episcopus conlra
canones sedem apostolicam invasit. Tunc nimium
schisma in Ecclesia factum est^ et clerus iterum divisus
est. Symmachus papa , sjnodo aggregata cxv episcopo-
rum, purgatus est, et Petrus Altinas inyasor aposto-
licae sedis ac Laurentius Nucerinus damnati sunt.
Tunc ab omnibus episcopis et omni clero Tel plebe
Symmachus apud beatum Petrum cum gloria sedi
apostolicae redintegratus est. Festus autem caput sena-
tus et Probinus exconsules in urbe cum aliis senatori-
bus pugnare coeperunt, et omnes qui Symmacho
(i) (a4 novembre 49^17 noyembre 49BO Noas avons indiqae l'eiiH
placementdela region Capui 7aiirr.Toutcequenotreaateurditd'aprii
le Poniificalis liber, d'un schisme fond^ sur le desir de ce pape de se
rapprocher d'Acace, n'e8t qu*une fable bien faoile k refuter, qaand on
sait qu^Acace etait mort d^s 4^- Nous n^avOns pas connaisaance
qu^Anastase II ait ete enterr^ k Saint*Pierre.
(2) Lisez : Theodorici.
(5) Meme observation.
LIBER SECUNDUS. ' 415
communicabant ex invidia tam mirabiliter persecuti
sunt^ ut etiam sanctimoniales de monasteriis vel habi-
taculis suis deponerent^ sexumque femineum denu-^
darent et ca^ibus plagarum affligentes vulnerarent.
In media urbe contra Ecclesiam quotidie pugnabatur,
et multi sacerdotes aliique fideles occidebantur ; inter
quos Dignissimus et Gordianus presby teri capti sunt ,
et fustibus gladioque^ aliique plures Ghristiani perempti
sunt. NuIIus itaque de clero die vel nocte in urbe se-
curus erat. Solus Faustus exconsul pro Ecclesia pugna-
bat. Symmachus tamen perduravit a consulatu Paulini
usque ad consulatum Senatoris. Hic Manichaeos, quos
in urbe Roma^ invenit, exilio relegavit, et eorum
simulacra codicesque ante fores basilic» Gonstanti-
nianae combussit. Basilicas Sanctorum multimodis
omamentis decoravit et episcopos cxvii ordinavit.
Constituit ut omni die dominico hymnus angelorum
caneretur. Omni anno per Africam et Sardiniam ept-
scopis qui in exilio retrusi erant pecunias et vestes
ministrabat. Gaptivos per Ligurias et per diversas
provincias pecuniis redemit, et egenis multa dona de^
dit. Post multa bona opera sub die xix*' mensis julii
sepultus est in basilica Sancti Petri » et cessavit episco-
patus diebus vii (i).
(i) (aa noYembre 498-19 jnillet 5i40 L'ordinatioQ de Syminacpe «t
celle de son comp^titeur Laurent, qni fiit depnis ^eque de Noc^re,
avaient eu lieu le meme jour. Le second schisme parait avoir com-
menc^ d^ 499- La demikv sdance dn concile, qni confirma P^ectioii
de Symmaqne, arriva le a5 octobre 5oi, et son jngement fnt souscrit,
non par cent quinze , mais par soixante-seixe <^dques. Les violences
et les scandales signal^ par notre auteur appartiennent aux premiers
jours de septembre pr^c^nt. L'indication des denx consnlats entre
lesquels fnt renferm^ le pontificat de ce pape est Ibrt juste, et It plu-
416 HISTORIA EGCLESIASTICA.
Hormisda Gampaniis, ex patre Justo, de civitate
Frisione, sedit annis viii diebus xvii. Hic consilio
Theoderici (i) regis Ennodium Ticinensem et For-
tunatum Gatinensem episcopum Constantinopolim
misit et Graecos absolvit, qui pro baereticis Petro
Alexandrino et Achatio Gonstantinopolitano anathe-
matizati erant. Sed Anastasius Augustus^ quia haeresi
Eutjrcianae favebat , temere eos ejecit , et papae inter
caetera rescribens superbe dixit : Nosjuhere volumus,
non juberi. Non multo post nutu Dei fuhnine percos-
sus interiit. Justinus veix) catholicus post eum regna-
vit^ et papae jussis libenter in omnibus paruit, et
Germanum Gapuanum episcopum , aliosque a sede
apostolica missos honorifice suscepit; atque cum Vi-
taliano consule et multitudine monachorum et illu-
strium virorum, a Gastello Rotundo usque Constan*
tinopolim duxit. Tunc quidam de clero complices
Achatii tali gloriae nequiter inviderunt, et in majori
ecclesia Sanctae Sophiae se concluserunt , consilioque
facto imperatori mandaverunt quod nisi^ Achatius
eorum episcopus eis absolutus redderetur, apostolicae
sedi non obsequerentur. Tunc Glodoveus rex Fran-
corum christianus factus est, et donum beato Petro
apostolo cum gemmis pretiosis misit. Praefatus papa a
consulatu Senatoris usque ad Symmachum et Boetium
floruit f et episcopos per diversa loca numero ly ordi-
part des faits mentioimes dans ce paragraphe sont, sinon d'ane authen-
ticit^ complete , au moins conformes aux traditions re^aes. Llijmoe
des anges est le Gloria in cxcelsis, comme notre aateur Pa dit ci-
dessus]^(p. 589), k Poccasion d^une enonciation contradictoire a^ec
celle-ci. Symmaque fut enterr^ sous le porche de Sadnt-Pierre.
(1) Lisez : Theodorici,
LIBER SECUNDUS. 4lt
navit. In basilica beati Petri apostoli viii'* idus augusti
sepultus est, et cessavit episcopatus dies vii (i).
Joannes Tuscus^ ex patre Gonstantio, seditannis ii
mensibus ix diebus xvi , a consulatu Maximi usque ad
Olybrium. Tunc Justinus orthodoxus omnes haeretico*
voluit extinguere, et ecclesias eorum Deo consecrare.
Pro qua re Theodericus (2) Gualamer^ quia haerelicus
erat| nimis exarsit^ totamque Italiam gladio perimere
decrevit. Joannes itaque papa Ravennae rogatusa rege
legationem suscepit, alque licet aeger Gonstantinopo-
lim adiit, ibique caecum illuminavit. Tunc cum gloria
susceptus Justinum Augustum coronavit, ac ab eo in-
dulgentiam haereticis pro ereptione Italiae impetravit*
Interea rex haereticus praeclaros senatores et excon-
sules Sy mmachum et Boetium gladio peremit. Joannem
quoque papam^ et senatores, qui Gonstantinopoli ab
(i) (26 jnillet 5i4-6 aout 523.) Chitas Frisio est Frusinone. Ce
n'est point Hormisdas. mais son pere, qni en etait originaire. L'envoi
des ^veqnes de Pavie et de Catane k Constantinople eut lieu en 5i5.
G^est apr^ la seconde l^gation, en 517, qne rempereur Anastase fit k
peu pr^s la r^ponse rapportee par notre auteur. Nous avons d^jk ex-
prime ci-dessus, 1. 1, p. i3o, nos dontes snr le coop de foudre dont
on pretend qu'il fnt atteint le 8 juillet de Tannee suivante. Toot ce
qu'on sait de constant, c^est qu'il mourut au milieu des terreurs que
lui faisait ^prouver Torage. Justin lui suceeda d^s le surlendemain.
Les legats du pape arriv^rent a Constantinople le 25 mars 5 19, et ne
forent admis aupr^s de Fempereur que le jour suivant. Nous avons deja
dit qu^Acace ^tait mort dix ans auparavant. Toute la discussion k son
snjet etait de savoir si Ton maintiendrait son nom dans les diptjques.
La r^sistance d'une partie du clerg^, retranch^ dans Sainte-Sophie,
xi'e8t qu'une fable. Ce n'est point avec ce pape, mais avec sod ant^*
pr^^esseur Anastase, que Clovis correspondit apr^s sa conversion.
Son pontificat commenca bien sous le consulat de Senator (Cassio-
dore), mais il se prolongea jnsqu'a celui de Maxime.
(2) Lisez : Theodoricus.
I. 2J
418 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Augusto honorifice suscepti sunt^ rcTertentes dolose
cepit , et papam in custodia Rayennae xv® kal. junii
martyrizavit, et ipse nutu Dei xcviii^ die subito intran
vit{\). Joannes papa xv episcopos consecravit. Corpus
vero ejus de Ravenna translatum est ad B. Petrum, et
cessavit episcopatus dies lviii (2).
Felix Samius, ex patre Catorio , sedit annis iv men-
sibus II diebus iii, temporibus Theoderici (3) et Atfaa-
larici nepotis ejus, et Justiniani Augusti^ a consulatu
Tiburtii usque ad consulatum Lampadii et Orestis.
Hic cum quiete ordinatus est et episcopos xxix con-
secravit. In basilica beati Pauli apostoli iv* idus octo-
bris sepultus est, et cessavit episcopatus diebus iii (4).
Bonefacius Romanus, ex patre Sigibuldo^ seditan-
nis II diebus xxv , tempore Athalarici haeretici et
Justiniani Augusti. In hujusordinatione perdies xxviii
in clero et senatu dissentio magna fuit. Nam Dioscorus
cum eodem in basilica Constantiniana ordinatus est.
(i) Pent-^tre, ^ la place de ce mot , qui n'a pas de sens, doit-on lire :
migravit. Ge qu^il j a de certain , c'est qne Tauteur a eu Pintention de
dire que Th^doric mourut le quatre-vingt-dix-huiti^me jour apres
le pape.
(2) (i3 aout 6a5-i8 mai 5i6.) Les dates des consuls sont justes. Par
le mot luereticif il fant cntendre dans tout ce paragraphe les arieas.
Notre auteur, en donnant k Theodoric le sumom qii*on lit ici , adopte
Popinion de ceux qui le regardent comme (ils de Walamir, tandis qu'il
parait n'en avoir r^llement ^t^ que le neveu. Le vojage dn pape k
Gonstantinople eut lieu au commencement de 5i5. Voyec, snr les
^poques de sa mort et de celles de Symmaque et de Th^odoric , ce qne
nous en avons dit ci-dessus, 1. 1, p. i3i. Quant k Boece, il avait et^
arrSte k Pavie, et mis k mort d^ 5^4.
(3) Lisez : Theodorici.
(4) (^4 juillet 526-18 mai 53o.) II n'y a point eo de consul du nom
de Tibnrce. Lisez : Oljrbrii.
LIBER SECUNDUS. 4l9
Sed paulo post, nutu Dei, ii'' idus octobris defunctus
est. Hunc nimirum plurima multitudo sequebatur.
Bonefacius presbyteris et diaconis, notariisque scu-
tellas de haereditatibus obtulit, et alimoniis multis in
periculo famis clero subyenit. In basilica Sancti Petri
apostoli synodumcongregaTit, et Yigilium diaconem
sibi successorem elegit; sed inde postea poenitens suae
subscriptionis chirographum in praesentia cleri et se-
natus incendit. In basilica sancti Petri apostoli, sub
die XYii* mensis octobris sepultus est , et cessavit epi-
scopatus menses duos ^ dies quindecim (i).
Joannes M ercurius Romanus , ex patre Projecto de
Coelio-monte , sedit annis ii mensibUs iv diebus vi y
temporibus Athalarici et Justiniani. Religiosus Au-
gustus summo amore christianae religionis fidem suam
scripsity propriumque chirographum cum pretiosis
muneribus per Eparchium et Demetrium Sedi aposto-
licae misit. Joannes episcopos xxi consecravit. In ba-
silica beati Petri apostoli vi^ kal. junii sepultus est, et
cessavit episcopatus dies vi (2).
Agapitus Romanus , ex patre Gordiano presbytero ,
sedit mensibus xi diebus xviii. Hic a Theodato rege
(i) (i5 octobre 53o-i6 novembre 55a.) Le nom da pere de ce pape,
qae notre aatear a d^figare, parait avoir ^t^ Sigiswalt. On voit par l^
qo'il ^tait Goth d^origine , quoiqae Romain de naissance. Par le root
scutellcBf il faat entendre des ^caelles chargees d'aliments. Dioscore
ne monrut pas dans le mois d'octobre, mais le 11 novembre. Boniface
fat enterr^ soas le porche de Saint-Pierre.
(2) {11 janvier 553-!i7 mai S^,) On sait qae le mont Coelius, plac^
aa S-E. de Rome, donnait son nom k la deuxieme region de cette
ville dans la circonscription d'Aagaste {Ccelimontana). La mission
d'Hypace (et non pas Cparchius) et Demetritks aupr^ da pape eut lieu
en 553.
420 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Gothorum, qui reginam Amalasuintam Theoderici (i)
regis filiam occiderat^ ad Justinianum Augustum mis-
sus est, a quo Constantinopoli honorifice susceptus
est. Ibi Anthemium ejusdem urbis episcopum^ quia
duasnaturas in Christonegabat, in exilium expulrtet
catholicum Menam episcopum consecrayit. Deinde
Constantinopoli x"* Lal. maii obiit^ et corpus ejus in
loculo plumbeo Romam translatum est^ ac ad beatum
Petrum xii^ Lal. octobris sepultum est, et cessayit epi-
scopatus mense i diebus xxviii (2).
SilveriusCampanuS; Hormisdae episcopi RomaefiliuS|
sedit anno i mensibus v diebus vi. Hic a Theodato ty-
ranno per pretium non legitime^ sed vi et metu leva-
tus est. Post duos vero menses Theodatus Dei nutu
extinctus est, et Guitigis vi tulit filiam AmalasuintaB,
sibi uxorem ducens , in regem levatus est. Justinianus
Augustus Belisarium patricium contra Gothos misit,
ut Italiam liberaret. Patricius itaque Neapolim stbi
resistentem cepit, et omnes Gothos ac cives peremit;
ita ut nec in ecclesiis sacerdotes vel sanctimoniales
salvarentur. Guitigis vero exercitum Gothorum cito
colligens, uno anno Romam obsedit ^ et innumerabiles
gladio vel fame^ quae tunc nimia per totum mundum
erat , uecavit. Mulli licebat Romam inti^are vel exire.
Tunc omnes possessiones privatae , vel fisci , vel Eccle
siae, incendio consumptae sunt. Homines vero gladio
trucidati sunt, alii autem fame vel morbo perierunt.
Tandem gratia Dei per Belisarium Gothos fugavit et
Romam protexit. Augusta rogante Silverium ut An-
(1) Lisez : Theodorici.
(2) (5 juin 555-aa avril 536.) Aa fieu de Menas, fisez MenMu*
LIBER SECUNDUS. 4il
themiam reYOcaret haereticum, ille fideliter in Deo
persistens , non acquievit ; sed antecessorum suorum
sententiam sua quoque auctoritate obnixe corrobora-
vit. At illa jussit Belisario patricio ut Silverium papam
in exilium mitteret, et Yigilium apocrisiarium ei sub-
rogaret. Belisarius autem invitus jussa complevit^ et
quibusdam falsis testibus papam accusantibus quod
urbem Romam regi Gothorum per portam Asinariam
juxta Lateranis tradere disposuisset , eum in palatio
Pinciooomprehendit. Tunc Antonina patricia graviter
papam redarguente^ Joannes subdiaconus pallium de
collo ejus tulit, et in cubiculo expoliatum veste mona^
chica induit. Silverius itaque in Poncias exul missus
est, ibique pane tribulationis et aqua angustiae susten-
tatusy XII'' Lal. julii sepultus est. Hic episcopos xviii
consecravit, et post obitum multa sanitatum miracula
fecity et cessavit episcopatus diebus xiv (i).
Vigilius Romanus, ex patre Joanne consule^ sedit
annis xv mensibus vi diebus xxvi. Tunc Belisarius
bello Guitigem devicit, et Joannes sanguinarius ma-
gister militum noctu insecutus eum cepit. Quem
ductum Gonstantinopolim Justinianus imperator laetus
(i) (8 juin 536-20 juin 538.) Th^dat fut tue vers le mois d'aout
536. Ce fut par violence que Witiges ^pousa Mathasonte, fiile d'Aniar
lasonte. Cest ce qui nous a engage k ^rire vi tulit, au lieu de vituUt
d'nn seul mot, qu'on trouve dans le manuscrit de Saint-£vrouIt, oa
intulit du texte imprime, qui ne pr^sentent aucun sens. Belisaire vint
de Sicile en Italie au printemps de cette meme ann^e, prit JVapIes
apr^ viDgt-deux jours de siege , et entra dans Rome le lo d^cembre.
Le siege de Rome par Witig^s eut lieu de 33^ \ 338. La porte Asinaire
etait tres pr^s de Templacement de la porte San^Giovanni, Silvere fut
cxile d'abord k Patare en Ljcie, puis, apr^ ^tre revenu k Rome, dans
l*ile Palmaria , sur la cbte d'Italie , ou- on le fit mourir de faim.
422 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
suscepit, patricium et comitem fecit, ac juxta fines
Persarum transmisit , nbi usque ad mortem perman-
sit. Belisarium quoque patricium^ data ei dignitate mi-
litum, Augustus sublimayit et in Africam misit. Ule
vero Guittarit Guandalorum rcgem sub dolo pacis in-
terfecit^ et Africam post annos xcix sub republica re-
degit; Romamque veniens^ de spoliis Guandalornm
multa Deo et sancto Petro pauperibusque tribuit.
Theodora Augusta Yigilium papam scriptis urguet (i)
ut Anthemium haeresiarcham revocet. Quod ille om-
nino renuit, immo sententiam praedecessorum irrefei-
gabiliter tenuit. Suggerentibus igitur invidis Romanis,
et papam de morte Silverii velut homicidam accusan-
tibusy Anthemus scribo (2) mittitur^ et Yigilius papa in
ecclesia Sanctae Ceciliae capitur, ac per Siciliam navigio
Constantinopolim ducitur. Per biennium Graeci con-
tenderunt augustali potestate ut hsereticus revocare-
tur, sicut promiserat dum esset in diaconatus honore.
Sed papa nullatenus voluit concedere, optans magis
bene mori , quam male yiyere. Tandem, ut ante Justi-
nianum et Theodoram constanter locutus fuit, etqui-
dam cum probris in faciem qus alapam dedit^ papa in
ecclesiam Sanctae Euphemiae ad columnam altaris fu-
git. Sed inde foris ejectus^ et fune misso in collo ejus,
per totam urbem usque ad vesperum tractus est.
Deinde in arcta custodia missus est y et clerus roma-
nus, qui cum eo venerat, per diversa metalla dispersus
est. TuDC Gothi Vaduam Totilam regem sibi fecerunt,
nec multo post Romam obsederunt. Fames vero in
(i) Lisez : urget.
(1) Les scribones etaient les missidominici des emperears d'OrieDt.
LIBER SECUNDUS. 423
urbe talis facta est, ut etiam mulieres natos suos vel-
lent comedere. Tanden). Totila urbem intravity et po-
pulo per ecclesias delitescente, aliquandiu obtinuit.
Tunc Narses eunuchus et cubicularius ab Augusto in
Italiam missus est , et perempto Totila rege cum exer-
citu suo f victoriam nactus est. Quod audiens Justi-
nianus imperator admodum exultavit, et petentibus
Romanis cum Narsete, Vigilium papam cum clero suo
remisit; sed ipse dolore calculi Sjracusis obiit. Deni-
que via Salaria ad sanctum Marcellum sepultusest^ et
cessavit episcopatus mensibus iii diebus v. Hic episco-
pos Lxxxi consecravity et ad gubemandum clerum^
tempore quo exulavit, Ampliatum presbjterum ac
vicedominum suum y et Valentinum episcopum de Si-
cilia Lateranis destinavit(i).
(i) (20 juin 538-10 janvier 555.) Ge pape avait ^t^ ^u et ordonne
da vivant de son pr^^cessear, mais noas ne comptons son pontificat
qa'i partir de la mort de SiW^re. Witig^ fat pris et envoj^ k Con-
fftantinople en 54o. Uinvasion de rAfrique par B^saire ent lieu en
532, et la guerre fut termin^ par la captivit^ de Gdimer, roi des
Yandales, en 534- Nous ne savons oik notre autear a pu prendre le
nom de Guittarit, et la circonstance du meartre de ce prince par Be-
lisaire. Celui-ci revint d'Afrique a Rome au commencement de 547*
presque imm^iatement apr^s le pillage de cette ville par Totila. Yi-
gile arriva k Constantinople le ^5 janvier. Nous n'avons point connais-
sance que les mauvais traitements exerc^s oontre lui en 55 1 soient
ali^ jusqu^k le soufReter ; ils n'ont point eu lieu en pr^sence de Jus-
tinien , ni surtout de Th^odora , morte d^ 548. Per diversa metalla
dispersus est, signifie : futenvoy^ aux travaux forc^s dans diverses
mines- La seconde prise de Rome par Totila arriva en 549. Le pape
Vigile mourut k Syracuse le 10 janvier 555, pendant qu'il revenait k
Rome, non sur la demande de Nars^ ni des Romains, raais parce que
ses discussions avec l'empereur sur les mati^res de foi se Irouvaient
termin^s. II fut en eifet enterre pr^ de Saint.Marcel , dans le cime'
tier« de Priscille, ie long de la voie Salaria,
^
424 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
Pelagius Romanus y ex patre JoanneTicariano, sedit
annis xi mensibus x diebus xxvii. Duo episcopi,
Joannes de Perusia et Bonus de Reverentino (i), et
Andreas presbyter de Ostia ipsum pontificem ordina-
verunt. Multitudo enim religiosorum , sapientum et
Dobilium ab ejus communione se subtraxerat, dicens
quod Pelagius in morte Vigilii papae se immiscuit, ut
tantis poenis affligeretur. Pelagius ergo papa et Narses
consilium inierunt, dataque letania ad sanctum Pan-
cratium, cum hjmnis et canticis spiritualibus , yene-
runt ad sanctum Pctrumapostolum. Pelagius Tero papa,
tenens Evangelium et crucem Domini super caput
suum, in ambone ascendit^ et sic omni populo satis-
fecit quia nuUum malum peregisset contra Vigilinm.
Episcopos XLix consecravit. In basilica beati Petri
apostoli VI'' nonas martii sepultus est^ et cessavit epi-
scopatus mensibus iii (2) diebus xxv (3).
Joanne3 Romanus, ex patre Anastasio illustri, sedit
annis xii mensibus xi diebus xxvi. Tunc Heruli Sin-
dual sibi regem fecerunt, et omnem Italiam oppnmere
coeperunt. Sed Narses, occiso rege, viriliter illos subju-
gavit. Amingum quoque et Bucelinum^ duces Fran-
corum prementes Italiam^ juvante Deo peremit, et
omnem Italiam in pace et laetitia custodivit. Romani
vero per invidiam eum apud Justinianum accusaverunt
(i) Lisez : €U Ferentino, Cest tiae ville ^piscopale de la Campagne
de Rome.
[1) Dans le manuscrit de Saint-fvroolt le chiffire des mois a ete
omis.
(3) (16 avril 555-a mars 56o.) On trouvera IVpitaphe dc ce pape
dans Aringhi, Roma subierranea, 1 , p. 161.
LIBER SECUNDUS. 415
et injuste contra iUum cominoyerunt. Narses autem ,
vhi se ab Augusto pristina dignitate nudatum sensit,
Guinilos Langobardos^ qui Fannoniam colebant, ut
Italiam invaderent accersiit. Quod et factum est. Non
multo post Narses mortuus est , et in loculo plumbeo
eum omnibus divitiis suis Gonstantinopolim delatus
est. Joannes papa episcopos lxi consecravit^ et in ba-
silica sancti Petri apostoli iii^ idus julii sepultus est^ et
cessavit episcopatus mensibus x diebus iii (i).
Benedictus Romanus^ ex patre Bonefacio^ sedit an-
nis IV mense uno diebus xxviii. Anno ab incarnatione
Domini dlxviii^ Alboin rex Langobardos in Italiam
adduxit. Tunc etiam fames Italos invasit et Guinilis
se tradere coegit. Justinianus vero imperator hoc au-
diens in .£gyptummisit^ et oneratas frumento naves
Romam transmisit , et periclitantibus fame subvenit.
Is pro victoriis adversarum frequentibus gentium,
Alamannicus» Gothicus^ Alanicus^ Guandalicus et
Africanus est agnominatus. Hic intra urbem Constan-
tinopolim Christo Domino templum extruxit, quod
graeco vocabulo Agiam Sophiam nominavit. Cujus
opus adeo cuncta a^dificia excellit^ ut in totis terrarum
spatiis huic simile inveniri non possit. Erat enim idem
princeps fide catholicus et in operibus rectus, in ju-
diciis justus; ideoque prospera illi concurrebant in
omnibus. Hujus tempore Cassiodorus Senator, postea
(i) (i8 juiUet 56o-i3 juiUet S^S.) Sindbal, chef des H^rule», fut
pendu par ordre de Nafs^, avant d^avoir pu ei^ercer de grandes d^
vastations. Au lieu d^jimingus, lisez Lotharius. Sur les imputations
calomnieuses des &omain8 contre Nars^s^ nous avons d^j^ exprim^
notre opinion ci-dessus, 1. 1, p. i33. Yoyez aussi, meme note, Pinter*
pretation du mot Guinili.
426 HISTORIA EGCLESIASTICA.
monachus , in urbe Roma tam seeculari quam divina
scientia claruit; qui inter caetera , quae nobiliter scrip-
sit^ psalmorum praecipue occulta potentissime rese-
ravit(f).
Tunc etiam Dionysius abbas in urbe Roma consti-
tutus paschalem calculum miranda argumentatione
composuit.
Priscianus quoque Gaesariensis apud Gonstantino-
polim grammaticae artis^ ut ita dixerim, profunda
rimatus est.
Arator nihilominus romanae Ecclesiae subdiaconus,
poeta mirabilis, Apostolorum Actus hexametris versi^
bus exaravit.
Tunc etiam beatissimus pater Benedictus, et prius
in loco qui Subiacus dicitur^ qui ab urbe xl millibus
abest^ et postea in castroGassino^ magnis vitae meri-
tis et apostolicis virtutibus efiulsit; cujus vitam, ut
notum est, beatus papa Gregorius in suis dialogis suavi
sermone composuit (2).
(i) (3 juio 574-3o jaillet 578.) Alboin, roi des Lombards , sortit de
la Pannonie le a avril 568 poor entrer dans la Y^netie , s'empara de
Milan le 4 septembre de Tannee snivante , puis de la plas grande par-
tie de Pltalie, jasqaes et y compris le duch^ de Benevent. Notre
aatenr s'e8t gravement tromp^ en noas pr^ntant Benoit conime con-
temporain de Jnstinien. Ge prince ^tait mort le t4 novembre 565. La
d^cace de Sainte-Sophie avait ea lieu le 27 dtombre 537. Cassio-
dore ^tait mort sous le pontificat de Jean lU, vers 565 ^ dans un age
tr^ avance. Son Commentaire sur les Psaumes est en effet Pan de scs
principaaz onvrages.
(a) Noas avons parl^ , dans nos notes sur le livre i*', de Denis-le-
Petit, qai niourut en 54o. I^e cd^bre grammairien Priscien florissait
k Conttantinople vers 5^5. Arator ^tait, comme nous Tavons d^j^ vd,
contemporain du pape Yigile. Saint Benoit, ne en ^Say apr^ avoir
forme son premier etablissement monastique i Subiaco dks 497 1 ^
LIBER SECUNDUS. 427
Benedictus papa in multis laboribus et afflictionibus
fatigatus obiit, et in basilica Sancti Petri apostoli
ii^ kal. augusti sepultus est. Hic episcopos xxi conse-
cravit^ et cessavit episcopatus mensibus iii diebus x.
Pelagius Romanus ^ de patre Yuinigildo , sedit an-
nis X mensibus ii diebus x. Hic absque jussione Augusti
ordinatus est, eo quod Langobardi Romamobsiderent,
Italiamque nimis devastarent. Tunc nimiae clades et
pluviae fuerunt. Inguinaria pestis papam subito per-
cussum vii^ idus februarii extinxit^ qui apud beatum
Petrum sepultus est. Hic episcopos per diversa loca
XLViii ordinavit ^ et cessavit episcopatus mensibus vi
diebus xxv (i).
Gregorius Romanus arte philosophus , Gordiani
praetoris viri clarissimi et beatae Silviae filius^ praefuit
annis xiii mensibus vi diebus x, temporibus Tiberii
Constantiniy Mauricii et Focae Augustorum. Hic ex-
posuit homelias Evangeliorum numero xl, Job, Eze-
chielem, pastoralemque edidit librum et dialogum, et
multa alia quae enumerare non possumus. Doctor enim
incomparabilis enituit^ etmulta sagacitate^ ingentique
studio dicendi et scribendi utiliter laboravit^ Eccle-
siaeque Dei filiis admodum profuit. Hic augmentavitin
precatione canonis : Diesque nostros in tua pace dis-
ponas, etc. Romanus patricius et exarchus Romam
venit^ et perturbationem magnam Romanis civibus
retira trois ans apr^ aa mont Gassin , et y moarat le 21 mars 543. On
sait qae saint Gr^goire a ^rit sa vie dans les dialogaes dont parle
notre aatear.
(i) (3o novembre 578-8 f^vrier 590.) Ce pape moarat en efiet d*ane
peste qni ravagea Rome aa commenoement de 590.
42S HISTORIA ECCLESIASTIGA.
excitavit. Nam dum RaTennam reyerteretur, tenuitci'
Titates quae a Langobardis tenebantur^ Sutrium yide-
licet ac Polimartiumy Amcriam^ Perusiam et alias
plures. Unde Agilulfus rex yalde iratus cum yalido
exercitu Perusiam petiit, ibique Maurisionem Lango-
bardorum ducem , qui se Romanis tradiderat, obse-
dity et post aliquot dies captum confestim peremit.
Non multo post ubi Ticinum repedayit^ beato papa
Gregorio procurante cum Romanis firmissimam pacem
pepigit.
Eodem tempore beatus papa Gregorius misit seryos
Dei, Mellitum^ Augustinum et Joannem, et alios
plores cum eis timentes Dominum , in pra^icatione ad
gentem Anglorum , ut conyerteret eos ad Dominum
noslTum Jesum Ghristum. Post multa et magna opera
in basilica beati Petri apostoli ante secretarium iv* idus
martii sepultus est. Hic ordinayit episcopos per di-
yersa loca lxii , et cessayit episcopatus mensibus y die^
bus XVIII (i).
(i) (3 septembre Sgo-ia mars 604.) Ce n'e8t poiot le p^re de saint
Gregoire, mais lni-meme qai fat pr^teur de Rome. Son pontificat ne
correspondit p^s au r^gne de Tib^re Constantin, mais seolement k
ceux de Maurice et de Phocas. Les onvrages de cet illnstre docteur de
FEglise ont ^te reunis en 4 volumes in-folio (Paris, i^oS). L'addition
faite par lui aux paroles du canon eut, dit-on, pourcause, les perils
de Rome pendant le siege de cette ville par Agilulfe. Le patrice romain
fbt exarque de Sgo k 5gy , et contraria constamraent les demarches
pacifiques de saint Gr^goire. Les villes nommees ici sont aujourd^hai
Sutri , Bomarzo, Amelia et Perouse. Les ^v^nements qni les concer-
nent sont de 5g5 , comme le siege de Rome, qui en fut la suite ; la paix
^vec les Lombards nVut lieu qu'en 698. Sur la mission de saint Anstim
'e ses compagnons en Angleterre, voyez ci-dessus, L 1% p. i35, et
te tombeati de saint Gregoire dans Feglise de Saint-Pierre, Aringhi^
LIBER SECUNDUS. 429
' Sabinianus Tuscus , de ciyitate Blesa^ de patre Bono,
sedit anno uno mensibus v diebus ix. Tunc grayis
in urbe Roma fames fuit. Papa yero , pace cum gente
Langobardorum facta, jussit aperire horrea Ecclesiae^
et yenundari frumenta per solidum unum tritici mo-
dios XXX. In ecclesia beati Fetri apostoli yi** kal. martii
sepultus est. Hic ordinayit episcopos xxyi , et cessavit
episcopatus mensibus xi diebus yero xxiii (i).
Bonefacius Romanus, ex patre Joanne Gatadioce>
sedit mensibus yiii diebus xxii. Hic obtinuit apud
Focam principem ut sedes apostolica caput esset om-^
nium ecclesiarum^ quia Gonstantinopolitana ecclesia
se Romanae praeferebat^ et primam se omnium eccle-
siarum scribebat. Sepultus est autem in ecclesia sancti
Petri apostoli ii^ idus noyembris. Hic consecrayit epi-»
scopos XXI ^ et cessayit episcopatus mensibus x die-
bus VI (2).
Bonefacius natione Marsorum, de ciyitate Yaleria^
ex patre Joanne medico , sedit annis vi mensibus viii
diebus xiii. Hujus tempore fames et pestilentiae et
inundationes aquarumgrayissimaefuerunt. Tuncpetiit
papa Bonefacius a Foca principe templum , quod ap-^
pellatur Pantheum, et impetratum dedicayit in hono-^
rem omnium sanctorum. Hic apud beatum Petrunt
apostolum viii^ kal. junii sepultus est. Episcopos ordi-
Roma subterranea f f , p. 161. Le secretarium des ^glises poDtificales
^it Qoe sacristie particuli^re aux papes , dans laqaelle ils se rev^taient
de lears habits pontificaox.
(i) (i3 septembre 6o4-aa f^vrier 606.) Blesa ou Blera est aajoor-
d'hai Bieda, ^ dix milles de Yilerbe.
{1) {'iS fi^ier-novembre 606.)
430 HISTORIA ECCLESIASTIGA.
navit xxxvi , et cessayit episcopatus mensibus vi die-
bu8xxxv(i).
Deusdedit Romanus , ex patre Stephano subdiacono,
sedit annis iii diebus xxiii. Hic clerum valde dilexit
et honoravit. Tunc Eleutherius patricius et cubicula-
rius Neapolim expugnavit, et Joannem Gompsinum,
qui multos occiderat, rebellantem peremit. In tota
itaque Italia pax facta est. Tunc terrae motus magnus
factus est. Percussio scabierum in populo talis secuta
est^ ut nullus mortuum suum posset cognoscere.
Deusdedit papa vi"" idus novembris apud beatum Pe-
trum apostolum sepultus est, et pro exequiis suis omni
clero rogam integram unam dimisit. Hic episcopos
ordinavit xxix, et Cessavit episcopatus mense uno
diebus xvi (2).
Bonefacius Campanus, de civitate Neapoli, ex patre
Joanne^ sedlt annis v. Hic milissimus hominum fuit,
et multa bona in Ecclesia constituit. Tunc Eleutherius
patricius intarta regnum invasit, sed Romam veniens
( I ) (18 septembre 607-7 mai 6i5.) Yaleria est une viile de l'Abbruzze.
Noas avons donn^ ci-dessus, 1. 1", p. i36, le jour de la dedicace da
Panthdon, apr^s sa transformation en ^gLise par Bonifaoe lY. Comme
Tanniversaire de cette fete attirait assez d^etrangers poor affiuner quel-
quefois la viUe, Gregoire lY en remit la ceiebration aa i" novembre,
^poque ou Rome ^tait mieax approvisionn^. Yoyez des d^tails snr
son toml)eau dans Aringhi, i. 1, p. i65.
(a) (i3 novembre 6i5-3 d^cembre^^iS.) Eieuth^re fut exarque de
616 k 619 , epoque ou , marchant de Ravenne sur Rome pour s^ faire
reconnaitre empereur, ii fut massacr^ par ses soidats. La maladie pet-
tiientieile dont ii s'agit ici parait avoir ^te un Elephaniiasis, qui defiga-
rait ceux qui en etaient attaques, au pointqu'on ne pouvait pias dis^
cerner les raorts des vivants. Les mots rogam unam dimisit, signifient
que ce pape iaissa un iegs special en argent k chaque membre de son
clerge.
LIBER SECUNDUS. 431
Luceolis a Ravennatibus militibus interemptus est.
Papa vero apud beatum Petrum apostolum viii^ kal.
novembris sepultus est. Hic episcopos xxix ordinavit ,
et cessavit episcopatus diebus xiii (i).
Honorius Campanus^ ex patre Petronio consule^
sedit annis xii mensibus xi diebus xxii, tempore He-
raclii imperatoris. Hic multa bona fecit et docuit^ et
basilicas sanctorum multis omamentis decoravit. Hic
constituit^ ut omni sabbato letania a beato ApoUinari
exeat, et ad beatum Petrum cum hjmnis et canticis
spiritualibus omnis populus occurrat. Episcopos vero
Lxxxi consecravity et iv° idus octobris sepultus est in
ecclesia beatae martyris Agnae, quam ipse a solo con-
struxit^ et cessavit episcopatus anno uno mensibus vii
diebus xvii (2).
Severinus Romanus^ ex patre Abieno, sedit mensi-
bus II diebus 11 ^ sub Heraclio imperatore. Hic mitis et
larp[us fuit^ clerum et pauperes multum amavit. Tunc
a Mauricio chartulario, et Isacio patricio et exarcho^
ac exercitu romano episcopium Lateranense violenter
(i) (Dtombre 618-22 octobreGaS.) Castrum Luceolis paraitetrele
lieu aajourd^hai nomm^ Ponte Riccioli.
(1) (27 octobre Q^S-ii octobre 658.) Le p^re de ce pape est d^ign^
comme consul ou personnage consulaire, k une epoque oii il n^y en
avait plus depuis long-temps, dans 1'acception primitive du mot. Nous
supposons qu'il s'agit ici de quelque magistrature locale , k laquelle on
aura jug^ convenable de transferer ce nom. ^u lieu d^Agnce, lisez
Affneiis, Gette ^glise, bitie d'abord par Constantin sur la demande de
sa fille Constantine, d^cor^ par Tib^re II , et d^jk relev^ une premi^re
fois par Symmaque , fnt reconstruite de fond en comble par Hono-
riui. La mosaique de Fabside existe encore , et repr^nte ce pape a
la gauche de la sainte, qni eu occupe le centre. Yoyez Giampini,
Tol. 11 et III.
432 HISTORIA EGGLESIASTIGA.
devastatum est. Praefatus yero papa postquam episoo-
pos ir ordlnavit , apud beatum Petrum iy<^ nonas au-^
gusti sepultus est| et cessayit episcopatus mensibus iii
diebus xxiv(i).
Joannes Dalmata^ ex patre Yenantio sc^olastico,
sedit anno uno mensibus ix diebus xyiiif. Hic per
omnem Dalmatiam et Islriam multas pecunias pro
redemptione captivorum per sanctlssimum abbatem
Martinum misit^ et inde reliquias sanctorum decenter
transfen^i fecit. Ipse ly** idus octobris apud sanctum
Petrum sepultus est^ et cessavit episcopatus m&se uno
diebus xiii (2).
Theodorus Graecus, ex patre Theodoro episcopo^
de civitate Jerosolj^ma^ sedit annis yi mensibus y die-
bus xviii. Tunc nefandus Mauricius chartularius con-
tra Isacium patricium intartizavit, et omnes judices
cum exercitu sacramentis secum strinxit. Isacius vero
Donum magistrum militum et sacellarium suum contra
eum misity captumque decollari, et caput ejus in
stipite in circo Ravennatis poni fecit, et imbriatos in
arcto carcere ut punirentur servavit. Ipse autem paulo
post nutu Dei subito periit, et Theodorus Calliopa ab
imperalore missus ad regimen Italiae successit. Theo-
dorus papa multum pius et bonus fuit^ et Pyrrhum ac
Paulum haereticos episcopos Gonstantinopolis dcpo-
suit. Hic episcopos XLyi ordinavit. Idus maii ad beatum
(i) (29 mai-i I octobre 640.) Le pillage da tr^sor papal eat liea dans
riatervalle assez loag qui 8*^ouia eatre T^iectioa et l'ordiaatioa de
S^veria.
(^) (24 decembre 640-11 octobre 64^.) Les reliqaes doat il s'agit
dans ce paragraphe etaieat celles de saiat Aaastase, de saiat YeoaDce,
de saint Maur et de lenrs compagaons.
LIBER SECUNDUS. 43H
Petrum apostolum sepultus est ^ et cessavit episcopatus
mense uno diebus xvi (i).
Martinus Tudertinus sedit annis vi mense uno
diebus xxvi. Hujus tempore Paulus constantinopolita-
nus episcopus contra catholicum dogma insurrexit^
et romanae sedis altare > quod in domo Placidiae con-
secratum erat, temere subvertens diripuit; prohibens
ne apocrisiarii romani adorare , vel immaculatam
hostiam Deo ibidem ofFerre valerent, nec communio-
nis sacramenta perciperent. Ab eisdem ergo et ab aliis
orthodoxis praesulibus commonitus, insanivitinpejus,
ita ut quosdam eorum in custodiam retruderet , alios
in exilium deportaret, alios autem verberibus sub-
mitteret. Tunc Martinus papa in urbe Roma c et V
prsesules congregavit^ et damnatis haeresibus Eccle-
siam Dei confirmavit. Postea instinctu Pauli^ Gon-
stantinus imperator Theodorum exarchum in Italiam
misity et Martinum papam per eum Chersonam in exi-
lium duci fecit^ ubi sanctus praesul xv*' kal. octobris
obiit (2).
(i) (24 novembFe 64^-15 mai 649.) Iniartizare signifie se revolter,
et imbriatus , encham^. Noas supposons que le substandf sous^ntenda
auquel s'applique ce dernier mot est judices» Mauricc sVtant r^fugie,
apn^ le piUage du tr^sor papal , dans T^glise de Sainte-Marie-Majeure,
en fut extrait, puis decapite par les soldats charges de le conduire k
Ravenne , et sa tete pr^sent^ k Isaac. Ceiul-ci mourut par accident
en 648^ et fut enterr^ dans Tcglise de Saint-Yital, oii son ^pitaphe
subsista pendant plusieurs si^cies. — La d^position du patriarche Paul
et 1'anatheme contre Pyrrhus furent prononc^s en 648 dans un con-
cile que le pape sonscrivit, dit-on, avec du vin consacr^.
(2) (5 juiilet 649-16 septembre 655.) L'epithete Tuderiinus signifie
c[ue ce pape ^tait originaire de Tuderium, aujourd'hui Todi. Le
concile qa'il assembla eut lieu au mois d'octobre 649. Enleve de Rome
I. 28
434 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Eugenius Romanusy de regione prima Adventi-
nensi, clericus a cunabulis, ex patre Rufiniano, sedit
annis u mensibus ix diebus xxiv. Hic multum bonus
fuity et Petrum constantinopolitanum episcopumpro
haeresi anathematizavit. Episcopos xxi ordinavit. Se-
pultus est autem iv** nonas julii ad beatmn Petram
apostolum, et cessavit episcopatus mense uno die-
bus XXI (i).
Vitalianus Signensis Gampanus , de patre Anastasio,
sedit annis xiv mensibus vi.'Hic bene regularis fuit,
et episcopos xcvii consecravit. Tunc Constantinus
Augustus Romoaldum Grimoaldi regis filium in Bene-
vento obsedit, sed inde victus fugiens, Romam venit.
Ibi vero a papa cum clero honorifice susceptus xii die-
bus perseveravit^ et omnia quae in eere ad ornatum
civitatis erant, deposuit. Italis quoque, et aliis genti-
bus sibi subditis multa mala fecit^ et a suis postmodum
in Sicilia, dum balnearetur, occisus est. Post quem
en jnin 653, il n'arriva ^ CoDstaDtiaople qae le 17 septembre de Fan-
n^ suivante , etant reste un an prisonnier dans l^le de Naxos. Apres
millc outrages et mauvais traitements, il fut transfere, le 10 mars 655,
dans la Cherson^, oi)i il mourut a la date que nons venons dMn-
diquer.
(i) (8 juillet ^S^-i" juin 657.) Cc pape fut nomme par rempereor
dn vivant de son pred^cesseor. La region Aventine etait en efTet b
premi^re des sept regions ecclesiastiques de Rome au moyen age, et
s'^tendait sur la rive gauche du Tibrc, jusques et y conipris Feglisc
Saint-Paul , de mani^re h. renfermer la treizi^me des regions de la cir-
conscription d*Aaguste [Aventinus) ^ et peut-ctre la douzi^me {Pis-
cina Publica) et la premi^re {Porta Capena), Cest cn 656 que Pierre,
patriarche de Constantinople , ayant envoye sa confession de foi a
Rome, lc clerge et le peuple la repousserent avec indignation, et dc
permirent au pape de ceiebrer la messe qu'apr^ qa'il eat proniis (k
ne pas la recevoir.
LIBER SECUNDUS. 435
Mezentius tyrannus regnum invasit. Tiinc Sarraceni
magnam stragem Christianorum in Sicilia fecerunt.
Porro Vitalianus papa vi® kal. februarii ad beatum
Petrum apostolum sepultus est , et cessavit episcopa-
tus mensibus ii diebus xiii (i).
Adeodatus Romanus y exmonachus , de patre Jo-^
bianOy sedit annis iv mensibus ii diebus v. Tunc in
urbe Syracusana Mezentius ab exercitu Italiae interemp-
tus est , et multis ex judicibus truncatis caput ejusdem
Constantinopolim delatum est. Deinde Sarraceni prse-
dictam urbem obtinuerunt^ multamque in populo
occisionem fecerunt; nimiamque praedam, quam illuc
nuper Constantinus imperator secum detulerat^ aufe-
rentes, Alexandriam reversi sunt. Praefatus papa epi-
scopos XL et VI ordinavit, et apud beatum Petrum
VI'' kal. julii sepultus est, et cessavit episcopatusmensi-
bus III diebus xv. Tunc inauditae pluviae et tonitrua
fuerunty legumina colligi nequiverunt; sed alio anno
sponte renata sunt (2).
Donus Romanus, ex patre Mauricio, sedit anno
(i) (5o juillet 657-27 janvier 672.) Signensis signifie originaire de
Segni en Campanie. Noas avous deja parle dcs spoliadous exerc^es par
Constant II (et non pas Constantin ) , iorsqu'il visita Rome en 665,
apres avoir en eflPet assi^gf^ inutilemcnt Romoald dans Benevent. Le
personnage que notre auteur veut designer par le nom de Mezence
9'appelait Mizizi , et fut revetu de la pourpre malgr^ iui pendant
quelques semaines. Les Sarrasins, qui avaient deja envahiuue partie
de la Siciie en 663 , prirent et pili^rent Sjracuse vers 6^3 , et empor-
terent a Alexandrie tout i'airain dont Constant avait depouiile ies mo-
naments de Rome.
(a) (aa avrii ^^a-juin 676.) Cc Int Constantin Pogonat qui luit k
mort Mizizi, ainsi qae ies meurtriers de son p^re. Noas igaorons
pourqaoi notre autear donne k ces demiers la quaiification de joges.
436 HISTORIA ECCLESIASTICA.
uno mensibus y diebus x. Tunc cometes in Oriente
auguslo mense apparuit , et per tres menses a galii
cantu usque mane in multis regionibus intuentes ter-
ruity et mors hominum ab Oriente successit. Domis
papa diversis honoribus ampliavit (i), et episcopos vi
consecravit. Deinde apud beatum Petrum apostoium
111'' idus aprilis sepultus est^ et cessavit episcopatos
mensibus ii diebus xv (3).
Agatho Siculus sedit annis 11 mensibus vi diebus vr,
tempore Constantini, Heraclii et Tiberii Augusto-
rum. Tunc luna eclypsim mense junio per dies xvin
passa esty et mirabilis mortalitas secuta est. Parentes
et filii bini vel terni ad sepulcra ducebantur. Tunc
legati apostolicde sedis ab imperatoribus in urbe r^ia
honorifice suscepti sunt^ et cl episcopos orientaliom
partium ad disserendam fidem catholicam in synodo
generali congregaverunt. Ibi Georgius Constantino-
politanus ab haeresi convictus quievit. Pertinax vero
Macharius Antiochenus cum suis sequacibus damnari
meruit. Nam generali judicio depositus est^ et in exi-
lium Romam directus est. Theophanius vero abbas de
insula Siciliensi constitutus est. Agatho papa xviii epi-
scopos consecravit. Hic iv'' idus januarii apud beatam
Petrum apostolum sepultus est , et cessavit episcopatos
anno uno mensibus vii diebus v (3).
(i) H doit j avoir ici nn mot d^omis ; ik>iis supposons que ce peot etre
elemm.
f%) (a nofembre 676-1 1 avril 678.)
in 679-10 janvier 682.) Tout le monde sait qii'oiie ^dipK
dnrer plusieurs jours. Celle dont il s^agit ici arriva le
4viiclkis et Tib^re ^taient les fr^res de Constantin Pogo-
lat Mioek k sa pnitsanoe dans le oommenoement <ie
LIBER SECUNDUS. 437
Leo junior^ natioiie Siculus^ de patre Paulo^ sedit
mensibus x diebus xvii. Hic multum fuit eloquens^ in
divinis 'scripturis instructus, grseca et latina lingua
eruditus , cantilena et psalmodia prsecipuus , et in
cunctus operibus bonis multum strenuus. Sextam sy^
nodum intra palatium Gonstantini Augusti y quod
TruUus (i) appellatur, celebratam suscepit , et de
graeco in latinum studiosissime transtulit. Tunc xvi" die
mensis aprilis^ indictionexi^postcoenamDomini, luna
ecljpsim pertulit, et pene tota nocte in sanguineo
Tultuelaboravit, et post galli cantum paulatim elim-
pidare coepit. Leo papa xxiii episcopos ordinavit.
Deinde v'' nonas julii ad beatum Petrum apostolum se-*
pultus est, et cessavit episcopatus mensibus xi die-
bus XXII (a).
Benedictus junior Romanus, de patre Joanne^ sedit
mensibus x diebus xii. Hic ab infantia Ecclesiae mili-<
tavit et bonis operibus studuit. Tempore Justiniani
et Heraclii floruit. Tunc luna velut sub nube omnino
obumbrata est coelo sereno in Theophania. Februa-o
ton r^goe , et les fit mourir peu de temps avant de descendre lui-
m^me dans la tombe. Sur le concile de Constantinopie , voyez ci-des-
sns, 1. I, p. lii. Macaire mourut k Rome dans le monastere qui lui
fut assigne pour prison par Leon II.
(i) Ce nom bien connu a ^te defigur^ dans ie manuscrit de Saint-
^vroult , ou il est ecrit Trallus,
(a) (17 aoiit 682-3 jnillet 685.) Ce pape ne fut ordonn^ que le 19 oc-
tobre. Le sixi^me concile oecnmenique ne doit pas etre confondu ,
comme il Ta et^ par notre auteur, avec le concile in Trullo de 691.
L^n II donna nne entiere approbation au premier de ces conciles;
mais nous n^avons pas connaissance qne ce soit lui qui en ait fait la
tradoction en latin. II y ent en effet une cdipse totale de lune le
16 avril 683, k onze beurcs du soir.
438 HISTORIA ECCLESIASTICA.
rio autem in die stella ab occasu exiit^ et in partes
Orientis declinavit. Post haec in Martio mons Bravius
in Gampania per dies x eructavit^ et omnia vicina (i)
prae cinere ipsius exterminata sunt. Praefatus papa
XII episcopos ordinavit^ et ipse viii'' idusmaii adbea-
tum Petrum sepultus est^ et cessavit episcopatus men-
sibus II diebus xv (2).
Joannes Syrus^ de Antiochia^ ex patre Gyriaco^ sedit
anno uno diebus ix, tempore Justiniani Augusti. Hic
dum esset diaconus , ab Agathone papa cum aliis sacer-
dotibus in regiam urbem missus est. Quarto nonas
augusti ad beatum Petrum apostolum sepultus est, et
cessavit episcopatus mensibus 11 diebus xviii. Hic diu-
tina infirmitate detentus est, et episcopos xiii ordi-
navit (3).
Gonon Siculus, de patre Traceseo, sedit mensi-
bus XI. In ejus electione magna contentio facta est.
Namclerus in Petrum archipresbyterum intendebat,
et exercitus in sequentem ejus Theodorum presbyte-
rum. Sed repente nutu Dei derelictis Petro et Theo-
doro , omnes domnum Gononem pulchrum senem et
religiosum elegerunt. Hic diutina infirmitate detentus
esty et episcopos xvi ordinavit. Ad beatum Petrum
( 1 ) Vicinia , manuscrit de Saint-Evroalt.
(2) {16 juin 684-7 "^^ 685.) Le pontificat de ce papc ne correspon-
dit point a rempire de Justinien II ou d'Hcraclias , mais a celui de
Constantin Pogonat (668-septcmbre 685). Suivant d'autrcs historiens,
ce ne fut point la iune, mais une etoiie qui devint ncbuleuse, et ie
mont qui jeta des ilammes fut le Vesuve.
(3) (25 juin 685-1^' aout 686.) Ce pape avait ete en effet legat d'Aga-
thon au conciie de Constantinople.
LIBER SECUNDUS. 439
apostolum x^kal. octobris sepultus est^ et cessavitepi-
scopatus mensibus ii diebus xxiii (i).
Sergius Syrus , ex Antiochia , de patre Tiberio , in
Panormo Siciliae, sedit annis xiii mensibus viii die-
bus XXIII, tempore Justiniani Augusti , filii Constan-
tini. Defuncto Conone papa , pars populi elegit
Theodorum archipresbyterum , pars altera Paschalem
archidiaconem. Sed dum nimia dissentio fieret, Ser-
gius a clero electus est. Paschalis vero Joanni Plantino
exarcho clam pretium dedit, per eum violenter papa-
tum invadere volens, sed frustra. Non multo post,
pro quibusdam incantationibus quibus inhaerebat, ab
archidiaconatu ejectus est , et post quinquennium im-
poenitensmortuusest. Justinianus imperator concilium
in urbe regia fieri jussit , quod , imperiali mauu firma-
tum, Romam Sergio papae per Sergium magistrianum
misit. Sed ille, quia quaedam contraria ecclesiastico
dogmati ibidem inserta erant, subscribere noluit. Inde
turbatio magna orta est. Zacharias enim protospatha-
rius ab Augusto Romam missus est, ut pontificem
comprehenderet et Constantinopolim deportaret. Ve-
rum, Deo excitante, Ravennas militia et Pentapoli-
tani Romam convenerunt, et portas civitatis ut Za-
chariam occiderent clauserunt. Ipse vero tremebundus
in cubiculum pontificis fugit, et sub lecto pro timore
mortis meticulosus delituit. Cumque Ravennae exerci-
tus per portam beali Petri apostoli cum armis in Late-
ranense episcopium venisset, et fores patriarchii, quae
clausae erant, nisi aperirentur, in terram mittere mi-
(i) (21 octobre 686-21 septeinbre 687.) Ce pape etait Tbracc d'ori-
gine , et nou pas (ils d'un personnage nommd Traccscus.
440 HISTORIA ECCLESIASTICA.
naretur^ beatus papa egressus, milites et populum,
qui pro illo cucurrerant^ honorifice suscepit ^ datoque
suavi responso^ eorum corda linivit. IUi au{;em^ zelo
Dei et amore praesulis accensi^ a patriarchii custodia
non recesserunt^ quousque denominatum spatharium
cum ihjuriis ab urbe depellerent. Porro is^ qui illum
miserat^ ipso in tempore Domino retribuentei jure
regno privatus est y et Ecclesia Dei cum suo praesule
incolumis^ Ghristo faTente, conservata est. Sergius
papa in sacrario sancti Petri in capsa argentea magnam
portionem sanctae Crucis , Deo monstrante , reperit ,
et in die exaltationis ejusdem a populo singulis annis
adorari constituit. Hic confractionis tempore dominici
corporis, Agnus Dei a clero et populo ter cantari
statuit. Damianum vero Ravennad archiepiscopum, et
Bertoaldum Doroberniae archiepiscopum , et Clemen-
tem Guillebrordum in gente Fresionum , aliosque per
diversas provincias episcopos xcvir ordinavit. In ba-
silica beati Petri apostoli vi^ idus septembris sepultus
est, sub Tiberio Augusto, et cessavit episcopatus
mense uno, diebus xx (i).
(i) (i5 decembre 687-6 septembre 701.) Panormum est Palerme.
Aa liea de Plantinus, lisez Platyn, Nous retroavons ici on magistria-
nus, Yoyez ci-dessus , p. a58. La somme convenue entre Pexarque et
Pascal (cent livres d'or) n'avait pas dtd livr^, mais proroise. Sergios
fut contraint de la payer. Le concile in Trulh eut lieu en 691, et ses
actes furent souscrits par de^x cent onze dveques. Cest en 692 que
l'empcreur les envoya au pape, qui ne daigna pas meme les lire , et en
693 que le protospathairc Zacharie vint ^ Rome pour en enlever Ser-
gius. Cette entreprise ne r^ussit pas, mais^ quoi qu^en dise notre auteur,
il subit un exil de sept ans, comme on le voit par son dpitaphe
(Aringhi, i , p. i65). Sur Ik decouverte d'une portion de la vraie croix,
voyezci-dessus, 1. 1, p. 146, et sur saint Willibrod, ibid.y p. 14S. Ge
LIBER SECUNDUS. 441
Joannes Graecus^ sedit annis iii mensibus ii die-
bus XII. Theofilatium ( I ) exarchum Italiae^ ne perime*
retur a tumultuante populo in urbe Roma ^ suis mo-
nitissalvay i t. Gisulfum quoque ducem Longobardorum,
qui in Campania incendia et multa mala faciebat, pro
captivis multis muneribus datis ^ ad sua redire fecit.
Hic episcopos xv consecravit et sepultus est ad bea--
tum Petrum^ et cessavit episcopatus mense uno die«
bus xv;ii (2).
Joannes Graecus^ de patre Platone, sedit annis 11
mensibus vi diebus xvii. Hic eruditissimus et facundus
tempore Tiberii et Justiniani floruit, et in clmiteriis
sanctorum, ecclesiisque^ multa^ quae diruta vel de-
tecta fuerant , diligenter emendavit. Tunc Aripertus
Raginberti Taurinensium ducis filius, rex Langobar-
dorum, Alpes Cottias sancto Petro reddidit, et dona-
tionem litteris aureis exaratam reformavit. Justinianus
imperator, auxilio Terbelli Bulgarorum regis , regnum
quodamiseratrecuperavit, imperiique invasores Leo-
nem et Tiberium in circo coram omni populo jugulari
fecit. Joannes papa xix episcopos ordinavit. Sepultus
est autem ad beatum Petrum apostolum ante altare
sanctae Dei genitricis Mariae^ quod ipse construxit,
dernier arriva en Frise en 690. Britouald, du archeveqae de Cantor-
b^ri le i*» juillet 692, fut sacr^ le 29 juin 693, par Godouin, arche-
veque de Lyon.
(i) Teutfilactum, manuscrit de Saint-£vroalt. Lisez : TheophjT"
lacte.
(2) (28 octobre 701-9 janvier 7o5.) INotre auteur a interverti Tordre
chronologique des deux evenements qu'il enonce. Le premier est de
702 , ct le denxi^mc de 70 r .
442 HISTORIA EGCLESIASTICA.
xv^ kal. novembri^y et cessavit episcopatus mensi-'
bus II (i).
Sisinnius Syrus , ex patre Joanne , sedit diebus xx.
Hic animo constans et de Romanis soUicitus erat,
sed podagra detentus nimis anxiabatur. Yicesima die
ordinationis suae subito expiravit, et ad beatum Pe-
trum sepultus est; et cessavit episcopatus mense uno
diebus xviii (2).
Conslantinus Syrus, ex patre Joanne^ sedit an-
nis VIII diebus xv. Hic vir valde bonus fuit. Tunc
Romae magna fames tribus annis facta est , quam
maxima ubertas secuta est. Justinianus imperator
Theodorum patricium in Italiam misit , Ravennam
cepit, etsuperbum Felicemarchiepiscopum luminibus
privatum in Ponto exulare fecit. Papa vero, rogatu
praefati principis , Constantinopolim cum multis pro-
fectus esty et ibidem a Justiniano et Tiberio filio ejus
ac populo multum honorifice susceptus est. Non multo
post Philippicus Justinianum occidit et regnum in-
vasit. Sed paulo post, ipso depulso, Anastasius impe-
rium suscepit et verae fidei consensit. Praefatus papa
(1) (i** mars 705-17 octobre^o^.) Les faits mentionnes ici ont dv^k
dt^ rapportes par notrc auteur ci-dessus, 1. i, p. 147 et 148. Dans la
restitution faite par Aribert II , il ne s^agissait pas des Alpes dn mont
Gen^vre en masse, mais seulement de domaines qui y «^taient sitnes.
n est singulier que PEglise romaine , si soigneuse de conserver les
titres de ses propri^tes, ait laisse perdre le texte de cette charte
aussi-bien que de celle de Liutprand sur le meme sujet. Les cimeticres
r^pares par ce pape sont ceux de Damase et de Saint-Marc et Saint-
Marcellin sur le chcmin d'Ardee. II rebatit aussi l'^glise de Sainte-
Eugenie tombee en ruines. Nous avons dejk parle de la chapelle qa'il,
construisit a saint Pierre.
(2) (18 janvier-7 fevrier 708.)
LIBER SECUNDUS. 443
LXiv episcopos cousecravit^ et vi^ idus januarii ad bea-
tum Petrum apostolum sepultus est^ et cessavit episco^
patus diebus xl (i).
Gregorius RomanuSy ex patre Marcello, sedit an*
nis XVI mensibus ix diebus xi, tempore Anastasii,
Theodosii y Leonis atque Gonstantini Augustorum.
Hic multas ecclesias et abbdtias construxit y et multa
aiia bona, quae enumerare impossibile est^ fecit.
Hic per Bonefacium episcopum Germaniam ad fidem
Christi convertit. Tunc luna usque ad mediam noctem
cruentata visa est^ fluvius Tiberis inundavit et per
VII dies Romam occupavit; ita ut portam Fiaminiam
egressus transcenderet^ et in Yia Lata ad unam et semis
staturam aqua excresceret. Gregorio papa cum clero
et plebe letanias crebro agente, post octavum diem jam
misertus Deus aquam amovit. Anastasius de imperio
dejectus contra Tiberium pugnavit, sed victus et cle-
ricus factus est, Nefanda Agarenorum gens Hispaniam
X annis afflixit ^ quam Rhodanum transire volentem ad
Franciam Eudo Aquitanorum dux vicit^ et ex eis ccc m
peremit. Mille vero et quingenti Francorum ibi tan-
tummodo cecidisse leguntur. Tunc in quodam loco
Campaniae pluvia quasi ignea de coelo cadere visa est,
et triticum ac hordeum atque legumen combussit (2),
(1) (25 mars 708-9 avril 715.) L'expeditioQ da patrice Th^dore k
Ravenne est de 709. Le voyage du pape k GoDStantiiiople dura du
5 octobre 710, jour de son d^part, jusqu'au ^4 octobre de Tann^
suivante. JusUnien II eut la tete tranchee le 11 octobre 711, et son
successeur Filepique les yeux crevds le 3 juin 713. L'epithete de su-
perbe donnee ici k Fdix, archeveque de Ravenne, tienta sa revolte
^ontre le saint-siegc.
{1) (19 mai 71 5- 10 fevrier ^Si.) Le pontificat de Gregoire II n'attei-
444 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Leone prlncipe , Constantinopolls biennio ab Aga-
renis obsessa est , sed protegente Deo capta non est. De
populo tamen urbis ccc m fame vel peste perierunt (i).
Liudprandus , rex Langobardorum , Romauos tunc
gravabat ; sed hortatu praesulis ac precibus et sancti*
tate coercitus, postea quievit (2).
Basilius dux et Paulus exarchus^ aliique maliciosi,
jussu Leonis Augusti , Gregorlum papam perimere ni-
tebautur. Sed Romani atque Langobardi nutu Dei
totis nisibus resistebant^ et beatum praesulem prote-
gebant. Jordanum chartularium et Joannem Bario-
niem et Exclaratum ducem^ filiumque ejus Adrianum
interfecerunt^ et nefarios conatus Augusti penitus
praepedierunt. Decreverat enim ut in nulla ecclesia
imago Salvatoris^ vel ejus sanctae genitricis^ ant cujus-
libet sancti martjrris ^ autangeli haberetur. Maledicta
gnit pas k beaucoup pr^ le r^gne de Constantin Copronjme , qui ne
commen^a qu'en 'jii. Les travaax entrepris par ce pape consist^rent
plus en restaurations qu^en constructions neuves. La mission de saint
Boniface en Alieniagnc est de 718. Notre auteur parait avoir exagere
les efiets de 1'inondation du Tibre en 717. D'apr^8 les autres historiens,
Feau ne s'^leva qu'k la hauteur d'un homme dans le quartier de P^ia
Lata, Au lieu de Tiberium, lisez Theodosium, La victoire de ce
prince sur Anastase appartient au mois de f^vrier 716. On pourrait
croire au premier coup d^oeil qu^il s'agit ici de Finvasion d^Anbessa au-
del^ du Rhone, mais il est visibie, par le chiffre des morts, que c'est
de la batailie de Toulouse. Trois ^ponges benites qu'Eudon pretendit
avoir re^ues du pape , et qu'il distribua & ses soldats , contribu^rent
beaucoup k enflammer le z^le des Ghretiens.
(1) Voyez oi-dessus, L 1, p. i5a.
(2) La conquete de la plupart des piaces du duch^ de Rome paF
Liutprand est de 729 ; c'^tait l'exarque Eutychius qui devait s'emparer
de la vilie, et qui y cntra cn effet, mais d'une mani^re pacifique, par
suite dc l'intcrvcntion du pape aupr^ de son puissant allie.
LIBER SECUNDUS. 445
enim asserebat omnia. Sacras ergo imagines in urbe
regia deponi jussity et in medio flammis concremari
compulit. Prohibentes vero abscisione capitis, aut
aliorum membrorum condemnavit. Germanum utique
constantinopolitanum antistitem, qui sibi in hoc ob-
stabaty praesulatu priyavit, et Anastasium presbj^te-
rum subrogavit. Mense januario^ per x dies stella,
quae Antefer dicitur^ cum radiis in Occidente micuit.
Post haec Tiberius Petasius regnum invadere nisus est,
sed Euticio (i ) exarcho et Romanis pugnantibus occisus
est. Gregorius papa cl episcopos ordinavit, et post
multa bona opera iii* idus februarii ad beatum Pe-
trum apostoium sepultus est, et cessavit episcopatus
mense uno diebus v (2).
Gregorius Syrus, ex patre Joanne, sedit annis x
mensibus viii diebus xxv, Leone et Constantino impe-
rantibus. Hic sanctitate, pietate, sapientia, graeca et
latina facundia admodum clarus fuit> multa condidit,
et in multis Ecclesiam Dei ornavit. In urbe Roma sy-
nodum xciii episcoporum congregavit , contra haere-
(i) Lisez : Eutychio.
(a) Au lieu de Barion et Exclaratf lisez Lurion et Exhilarat. Les
premi^res men^es contre le pape a Finstigation de Tempereur remon-
tent au moins jusqu'^ 726, ^poque ou Jonrdain le Cartulaire et Jean
Lurion furent tues par les Romains , et le duc Basile chass^ de la ville.
L'exarque Paul, envoy^ en 727, ne fut pas mieux trait^ par les Ro-
mains, et perit dans nn soul^vement k Ravenne, en 728. La caplivit^
et le meurtre du duc de lSaLYAes{Exhilaral) et de son fils nous parais-
sent appartenir k k meme ^poque. La r^volte de Tib^re Petase est
anterieure k Fedit contre les images,.qni ne fut rendu qu*en 730,
qnoique Tempereur eut commenc^ k les attaquer d^ 727. La d^posi-
tion de Germain, patriarche de Gonstantinople , eut lieu le 17 janvier
750, et son remplacement par AHastase cinq jours apr^.
446 HISTORIA ECCLESIASTICA.
ticos imperatores Leonem et Constantinom^ qui sacras
Dei et sanctorum ejus imagines ab ecclesiis elimina-
bant et irreverenter urebant. In canone hoc a sacer-
dote dicendum adjecit : Quorum solemnitas hodie in
conspectu majestatis tuce celehratur, Domine Deus
noster, in toto orbe terrarum, et in oratorio in lapide
scribi fecit. Liutprandus rex Romam obsedit, pro qua
re papa a Karolo rege Francorum auxilium petiit.
Tuncpro Transamundo duce Spolitanorum ^ qui Ro-
mam coufugerat^ quatuor urbes Romanis ablatae sunt.
Beatus papa episcopos lxxx consecravit, et iv^ kal.
deccmbris in ecclesia sancti Petri apostoli sepultus
est, et cessavit episcopatus diebus viii (i).
Zacharias Graecus , ex patre Polochronio , sedit an-
nis X mensibus iii diebus xiv. Hic omnibus bonis or-
natus, ecclesiae Dei profuit. Tunc Italia nimis turbata
erat. Papa itaque Liudprandum regem adiit et pacem
in XX annos firmavit y captivosque reduxit. Liudpran-
dus xxxii" anneregni sui obiit, et Ratchisus, Pemmonis
ducis Forojulianorum filius j regnum suscepit. Tunc
dum Constantinus imperator contra Agarenos isset,
(i) (i8 mars ^Si-a^ ou a8 novembrc 741 •) Le concile dont il s'agit
ici eut lieu en ^Da. On trouve dans Giampini, 111, c. 4» trois oraisons
que Gregoire III fit inscrire dans une crypte de Saint-Pierre , mais
elles nc renferment pas le fragment cit^ par notre auteur, et qui , 8'il a
^t^ introduit dans lc canon de ia messe, n'y (igure plus depnis long-
temps. On remarquera que dans cette portion de son travail^ Orderic
Tital , ^ Timitation dcs historiens romains, qu'il copie, donne toujours
^ Cliarlcs Martcl lc titre de roi des Francais. Cest en 640 que Trasi-
mond , duc dc Spol^te , qui s'etait revolte contre Liutprand , ayant cher-
che un refuge k Rome et obtcnu des secours des Romains, le roi lom-
bard s'cn vcngca cn cnlevant k ccux-ci Ameria (Ameiia) , Orta (Orti ),
Polimartium ( Bomarzo), et ^/tf<//i (Bieda ?), et en assi^geant leur ▼iUc.
LIBER SECUNDUS. 447
quidam iiomine Artavastus imperium furtim invasit.
Gonstantinus vero exercitum Orientis congregavit,
urbem regiam viriliter expugnans cepit, et rebellem
cum suis complicibus oculis privavit. Tunc Karloman-
nus f Karoli M artelli Francorum regis filius, in monte
Cassino monachus factus est. Ratckisus quoque rex,
hortante papa, Romam venit, nutuque Dei deposito
diademate regni monachus factus est. Zacharias papa
IV libros dialogorum beati Gregorii papae de latino in
grsecum transtulit, ct lxxxv episcopos ordinavit. Idus
vero martii ad beatum Fctrum apostolum sepultus est,
et cessavit episcopatus diebus xii (i).
Stephanus Romanus, ex patre Gonstantino, sedit
annis v diebus xxviii. Tunc Stephanus presbyter a
populo electus fuit. Sed tertio die dum a somno sut"
rexisset, et sedens alacriter res suas disponeret, su-
bito alienatus obmutuit et in crastinum obiit. Deinde
Stepbanus est ordinatus diacouus , cunctis virtutibus
adornatus. TuncAistulfus,Langobardorum rex, sanc-
tam Ecclesiam nimis persequebatur, et Romamditioni
suae omnino subjugare nitebatur. Quapropter papa,
dum nil apud eum precibus vel muneribus valeret.
(i) (3o novembre 74i-i4 mars ^Sa.) Lisez : Polychronius. Ce fut
dans son traite avec ce pape, sur la fin dc 741« ^ue Liutprand rendit
les qnatre villcs conquiscs Fanncc precedentc. Trasimond n'obtint sa
gi-ac(» (pi'a la condition qu'il prendrait les ordres. CMtait le traitement
qu^il avait lui-mcme impose ^ son p^re. Liutprand mourut vers le mois
de janvicr 744» apr^s un regnc de trente et un ans et sept mois. Aa
mois d'aout suivant, Hildebrand, son neveu, futd^pos^, etremplac^
par Ratchis, duc deFriouL Artabasde, beau-fr^re deConstantin Co-
pronvmc , s^c^tant r^volte contre lui pendant son absence, eut les jeux
crcv(!'s ie 1 novembre 745. Carloman prit Phabit monastique au mont
Cassin en 747, et Ratchis en 749*
448 HISTORIA ECCLESIASTICA.
coactus est pro sanctae Ecclesiae defensione Galliam
adire. Pippinus vero rex cum Francis eum honorifice
suscepit, et hiemare Farisius ad Sanctum Dionysium
fecit. Postea cum exercitu Gallorum Papiam obsedit,
et Aistulfum Romanis pacem jurare coegit. Sed post-
quam Pippinus ad sua reversus est, Aistulfus pejeratus
est. Romam enim iv mensibus obsedit, et multa sanc*
torum corpora eflbdiens cimiteria violavit. Iterum
Pippinus^ precibus papae ductus^ Papiam obsedit, et
a perjuro Ravennam et Narnium ac Ariminum et
multa alia quae ablata fuerant^ beato Petro reddi comr-
pulit. Non multo post Aistulfus in venatu, divino ictu
percussus^ periit , et Desiderius dux regnum cjus inva-
sit. Slephanus papa xvepiscopos ordinavit, ac Pippi-
num regem Francorum atque Bertradam reginam
et filios eorum Karolum et Karlomannum cousecra-
vit. Deinde vero kal. maii ad bcatum Petrum aposto-
lum sepultus est, et cessavit episcopatus diebus v (i).
Paulus Romanus^ Stephani frater, sedit annis x
mense i. Hic tempore Constantini et Leonis multa
bona operatus est. Episcopos lx ordinavit^ et post
ejus obitum cessavit episcopatus anno i et mense i,
quando Gonstantinus transgressor apostolicam sedem
invasit (2).
(i) (a6 mars yS^-iS avril 757.) Voyez, sur le voyage d'£tieime 11
en France, ci-dessus, 1. i, p. i54, note 2. Le pi^mier si^ge de Pavie
eut lieu en 7^4 > le siege de Rome par Astolfc k partir du i** janvier
jSB , et le second siege de Pavie dans le courant de la meme ann^. Le
nombre des places qu^Astolfe fut oblige de livrer au pape s^eleva k
vingt-deux, parmi lesquelles on remarqueRavenne, Rimini, Pesaro,
Fano, Ces^ne, Sinigaglia, Forli, Comacchio et Nami. Ce roi moorut
et fut remplac^ par le duc Didier au commencement de 756.
(2) (29 mai 757-28 juin 767.) Le pontificatde ce pape a'apoint cor-
UBER SECUNDUS. 449
Stephanus Siculus , ex patre Olibo , sedit annis iii
mensibus v diebus xxviii. Yir strenuus et bonus ae
sapiens, Ecclesise Dei admodum proftiit Ante electio-
nem ejus*inaudita malitia Romee peracta est. Nam
Toto Nepesinus dux Gonstantinum laicum fratrem
suum ab invito Georgio Praenestinse episcopo papam
consecrari coegit. Post quam ordinationem Georgius
in aegritudinem corruit, nimiumque infirmatus nuiif-
quam postea missam cantavit. Ejus enim dextera manus
aruit et contracta est , quam nec ad os suum ferre
valuit; sed eodem anno ipse pessimo languore obiit.
Post annum Roma Ghristoforo primicerio et Sei^io
sacellario tradita est, et Toto dux a Demetrio et Gra-
tioso fraudulenter occisus est. Post haec Stephanus
papa legitime a cunctis electus est. Non multo post a
quibusdam malignis Gonstantinns invasor et Passibus
frater ejus ac Theodoms episoopus et vioedominus
capti et orbati sunt; et Ghristoforus ac Sei^ius filius
ejus , aliique multi dolo et immissione Desiderii regis
periemnt. Inter hsec Stephanus papa , in ordinationis
suse exordioy Sergium secundicerium ad Karolum
Magnum r^em Franoorum direxit , et consilium auxi-
liumque ab eo poposcit. Cui gratanter ille xii epi-
scopos de Francis probatissimos , et in divinis scrip-
turis, sanctorumque canonum institutionibuseruditos
direxit.
Mense aprili multorum synodus praesulum in basi-
llca Sancti Salvatoris juxta Lateranis aggregata est;
atque Gonstantinus , qui de laico repente clericus et
respondu k. l'eropire de L^n , mais seuleinent a celni de Coostantin
Copronyme.
I. ^9
4$0 HISTORIi ECCLESIASTICA.
pontifex cfl^tus fuerat^ omnium judicio condemiiatus
est. Deinde generalis sententia sub anathematis iDter-
dictione prolata est y ut nuHus laicorum , nec ez alio
ordiney nisi per distinctos gradus ad praesulatum pro-
moveatur; ac ut omnia, quse idem Constantinus in
ecclesiasticis ad diTinum cultum egit , iterarentur,
praeter baptisma atque sacrum chrisma. Stepfaanus
papa episcopos xxx consecravity etapud beatum Pe-
trum sepultus est, et cessavit episcopatus diebus yiii (i).
Adrianus Romanu^, ex patre Theodoro, de regione
Via Lata, sedit annis xxiii mensibus x diebus xvii.
Hic nobilis et pulcher, constans, pius et sanctns
fnit. Tunc Desiderius, Langobardorum rex , innomera
mala Romae et BaTennss et subditis eamm faciebat.
Karolus ergo Magnus rogatu papaD in ItiAam Tenit,
'Ticinnm vi mensibus obsedit ^ Deoque juvante cepit,
sabbatoque Pascba cnm # nis honoriiice RoBEifie suscep-
(i) (5-7 aoifttTGSri,*' €§vrier TTti.) On a autsi dtmi ao jphn de oe
pape les noins ^Oliyus «t d^Oljrbrius, Nepesinus tignifie de Nepi , de-
meurant k Nepi (petite ville des environs de IVon)e sor la Briglia). Gon-
ttantin retta en i>ottettkm da m^ge pontlfical pendant treize mois.
N<HM pQHSont que , par le mot orbaiui, oa dpit entendre id priv6 de
la vue^ k qui on a crev^ let yciox- Ge ne fot qoe cinq ant plnt tard qne
Ghrittopbe et Sergias ton fils eorent aotti let yeox crev^ par
Paol Afiarte, de concert avec le roi Didier. Sergiot avait M envoj^
par ^tienne vers le roi P^pin , imm^iatement apr^ son av^nemenf
ao pontificat; mais lortqo'ii arriva, P^pin ^t mort (a^ te|itembre
^68), et remplac^ par ses enfants, Gharlemagoe et Garlomau. Parmi
les ^veqoes envoy^ de France ao pape tur sa demaode , on remarqoe
'Vilicaire de Sens , LoUe de Mayenoe , Gavien de Toors , Odon de
Lyon , Herminard de Boorges , Daniei de Narbonne, Tilpin de Reims,
Herulfe de Langres, Josepb d'Avignon. Le concile se rassembla en
effet ao mois d'avril, daot T^lite de Saint-Saoveor, aojoordlmi Saint-
Jean*de-Latran.
LIBER SECUNDUS. 451
tus est. Deftideriiiin Tcro r^m captum cum uxore sua
Franciam misit, et beato Fetro quae sibi ablata fuerant
restituit. Adrianus papa ecclesias et omatus et multa
mira fecit, et Gonstantinum Augustum cccl episco-
pos in Nicaea congregare suis precibns compulit , quam
synodum de graeco in latinum transferri fecit. Tunc
xx"* anno ejusdem papatus Tiberis fluvius ad portam
Sancti Fetri Tenit et multa damna civibus intulit. Sed
papa letanias instituit, et misertus Dominus aquam
amovit. Hic episcopos glxxxv ordinavit^ et ¥11** kal.
januarii ad beatum Fetrum sepultus est , et eodem die
Leo papa ei subrogatus est (i).
Leo Bomanus, ex patre Aizuppio, sedit annis xx
mensibus y didbus xyi , preedecessoribus suis in omni-
bus similis. Hic dum bene quae bona sunt ageret, et
quadam die in letaniis ad beatum Petrum apostolum
cum populo pergeret , Paschalis primicerius et Cam*^
polus sacelbrius cum armatis satellitibus suis de in-*
sidiis prosilierunty populumque inermem timore ar-
(i) (9 fi^vrier 772-35 d^cembre 795.) Noiis avons indiqa^ ci-dessii»
od te tronvait U r^gioa Fia Laia, la septi^me de la circonscriptioa
d'Aiigii8te. Didier 8'empara de RaveDne d^ 773 , et marcha sor Rome
Pann^ soivante. Le sidge de Pavie dnra six mois , comme le dit notre
aiiteor, pendant liiiver et le printemps de 774 » et Charlemagne entra
k Rome le samedi saint. Didier fht envoye dans le monast^re de Gor-
bie» oik il finit aes jonrs. L'emperenr d6nna ^ l*£glise romaine bieii
plns de domaines qne les rois lombards ne lai avaieut enlev^. Le oon-
cik s'assembla d'abord i Gonstantinople le i** aout 786, pnis il reprit
ses travaia k Mic^ le a4 septembre de Tann^ suivante, jnsqn^aa
33 octobre. La version qne le pape fit faire de ses actes ^tait mot
k mot et tr^ pen inleUigible. L'inondation dont notre antenr parle
ici eat lien aa mois de dtombre 791 . L'eaa entrait dans Rome per
la porte FUmiiiienne , ai^oord'hni Porta del Popolo, qo'dle renversa
de fond en comble, ainii<-bien qne le pont Sohlidai.
452 HISTORIA EGCLESIASTICA.
monim fugayerant, et papam ante altare Sancti Petri
oculis et lingua priTare nisi sunt. Sed post aliquot dtes
Albinus cubicularius eum de carcere eripuit, et Do-
minus omnipotens integram sanitatem illi contulit.
Winigis verOy dux Spoletanorum^ ei suppetias advenit ,
et videns papam^ qui fustibus laniatns^ et semivivos in
sanguine revolutus ante aram fuerat^ mirabiliter sana-
tum/cum aliis fidelibus Dominum glorificavit. Post
haec papa Karolum Magnnm regem adiit, etquerimo-
niam de rebus gestis ei deprompsit. At iile tantum
virum honorifice suscepit, et cum duobus archiepisco-
pis Idilvaldo et Amone , atque vi episcopis et tribus
comitibus remisit. Ipse quoque rex postea Romam.
venity et ab eodem papa in die Natalis Domini in
ecclesla Sancti Fetri coronatus est, et ab omnibus tam
Romanis quam Francis imperator Romanus constitu^
tus est (i).
. Post hsec, indictione ix* , ii^ kaU maii , terrse motus
magnus factus est^ et totam ecclesiam Sancti Pauli
apostoli diruit, quam Leo papa optime reparavit. Le-
tanias quoque idem praesul tribns diebus ante ascensio-
nem Domini jussit celebrari. Nullus praedecessorum
(i) (26-27 ddcembre ygS-ii jain 816.) Le primicier teit le premier
officier de rEglise romaine , qui aocompagoait Temperear et le pape
dans les grandes cerdmonies d'an ootd, pendant qne le secondicier
^tait de 1'aatre, en avant de toas les aatres dignitaires. Le saoellaire
toit le qaatri^me offider de rEglise, chargd de distribaer la paie aox
soldats et les gratifications de choBur aa clergd. La s^ition dirig^ par
ces deax chefs ^lata le a3 avril 799. L^n tronva Charlemagne k Pa-
derborn , et revint k Rome le 29 novembre de la mSme ann^. Aa tieii
^ldihaldo , lisez Hildebaldo, Ge personnage ^tait ardievSqae de Co-
logne , et Amon de Salzbonrg. Charlemagne arriva k Rome le 34 ^^
oembre 800 , et fut proclam^ empereur le lendeiiuiii.
LIBER SECUNDUS. 453
ejus in ecclesiis sanctorum et omamentis vel aliis ne-
cessariis rebus plus quam ille operatus est. Hic episco-
pos cxxYi ordinayit. Sepultus vero est in basilica
sancti Fetri apostoli ii'' idus junii , et cessavit episco-
patus mense uno (i).
Stephanus Romanus , ex patre Marino , sedit mei>-
sibus VII. Hic pro confirmanda pace sanctae Ecclesise
Galliam ad Ludovicum imperatorem petiit, quaeque
volnit ab eo impetravit , et exules pro reatu in beatum
Leonem papam commisso inde clementer eduxit. Hic
episcopos V consecravity et ad beatum Petrum aposto-
lum sepultus est, et cessavit episcopatus diebus xxvi (2).
Paschalis Romanus, ex patre Bonoso, sedit annis vii
mensibus iv diebus xviii. Hic praedecessorum suorum
sanctissimus semulator extitit , et multa Ecclesiee po-
puloque pulchra et utilia fecit. Episcopos xi conse-
cravit. In ecclesia vero beati Petri sepultus est^ et ces-
savit episcopatus diebus iv (3).
Eugenius Romanus, vir bonus et sancttis, seditan-
nis IV. Tunc magua ubertas et pax in orbe regnavit (4)«
(i) Le tremblement de terre qui renvena le toit de l^^glise Saint-
Paol ent lieu en 801. Ge ne fut point ce pape, mais saint Mamert,
archevSqne de Yienne, qui institua les Rogations vers 470. II paralt
aenlement que L^n III les introduisit k Rome , ou tout au moins en
r^gla le c^r^monial pour cette ville.
(2) (11 ou i3-aa juin8i6-24janvier 817.) L^empercur re^ntle pape
k Reims au mois d'aout' Nous n'avons pas connaissance , et il nous pa-
rait peu vraisemblable que ce dernier ait ramen^ de France en Italie
les assassins de son pred^cesseur.
(3) (!25 janvier 817-11 mai 8a40 Ce pape reconstruisit trois ^glises r
Sainte-PraxMe, Sainte-C^ile in Trastevere, et Sainte-Marie in Do-
mimca,
(4) (5 juin 8a4-27 aout 827.)
454 HISTORIA ECCLESIASTICA.
Valentinus RomaniiSy ez patre Petro^ de regione
yia Lata, cunctis poUens Tirtutibus^ sedit diebus xl.
Hic ab episcopis centum et proceribus Romanorum,
omnlque populo in palatio Lateranensi electus est, et
de ecclesia sanctae Dei genitricls Martee assumptus ^ et
in pontlficall throno positus est, sed paulo post sancte
defunctus est ( i ) .
Grcgorius Romanus , ex patre Joanne , pulcher et
nobilis, sapiens et sanctus, sedit annis xvi. Tunc Aga-
renl de finibus suis exierunt, et insulas ac r^ones
Christianorum graviter desolaverunt , hominibusque
peremptis basillcas et habitacula fidelium despoliave-
runt et debacchantes destruxerunt. Gregorius ergo
papa muros Ostl^ fecit , quae ob hoc postmodum Gre-
gorianopolls dicta est. Hic alia innumera bona fecit.
Multas enlm basilicas construxit, et multa sanctorum
corpora Iranstullt, et in locis opportunis diligenter
aptavlt. Eplscopos clxxxv consecravlt, et in basilica
sanctl Petri apostoll sepultus est , et cessavit episco-
patus dies xv (2).
Serglus Romanusy ex patre Serglo, sedlt annis iii.
Qui dum electus ex more fulsset, Joannes dlaconus
cum agrestl manu bellicls tells armata januas fregit, et
legls et ordlnis tradltionem transgressus , per vim In
patrlarcblum Intravlt. Sed post unam horam cuneus
ejus tlmore correptus fugit, et Joannes invasor captus
et caesus ac diaconatu privatus est. In illo tempore
(1) (Aout-octobrc 827.)
(1) (827-844.} Les Sarrasins s^^taient en effet empar^ de la Cr^te et
de la Sicile de 820 a 85o , ce qai engagea Gregoire IV k fortifier Ostie
poor garantir Rome de leors atteinte».
LIBER SECUNDUS. 455
«
Lotharius Auguslas Drogonem , ardiiepisoopain Met-
tenseniy et Lndovicum filium suum^ cum multis episoo-
pis et abbatibus atqne comitibus Romam misit. Qlii
multas strages per urbes et agros in Tia fecerunt^ et
indigenas colonos tyrannica crudelitate perterritos ad
latebras confugere co^erunt. Quadam itaque die atra
densitas nubium facta est, et quidam primates Drogo*
nis fuhnine percussi perierunt. Ludoyicus vero Romam
venity et Sergius papa oleo sancto eum perunxit
et regem Langobardorum consecravit. Sergius papa
XXIII episcopos ordinaTit, abbatias plures et ecclesias
condidit. Ad beatum Petrum apostolum sepultus est,
et cessavit episcopatus mensibus ii diebus xv (i).
Leo Romantis , ex patre Radnaldo f sedit annis yiit
mensibus iii diebus vi. Hic innumerabilibus bonis ut
sol in mundo emicuit, et in aedificiis et omamentis^
aliisque utilibus studiis EcclesiseDei multipliciter pro-
fuit. Post mortem Sergii papae , mox Sarraceni basili-
cas apostolorum Petri et Pauli depraedati sunt. Sed
dum ad Afi^icam navigio redire yellent, procellis in
mari perierunt. Tunc terrse motus in urbe Roma tafis
factus est, ut omnia elementa concussa yiderentur.
Leo papa prohibuit laicos ad missas in presby terio esse. '
In primo papatus sui anno basiliscum meritis et pre-
cibus suis efifiigayity qui in tetris cayernis Romae latens
flritu suo multos perimebat. Validum quoque ignem
(i) (Janvier oa f<6mer 844-^7 janvier ^il') Li'^ectioii de Sergios n
ii'teit pu encore consomm^ , lorsque le diacre Jean enTahit le palais
papal. Louis II, fils de Lothaire, arriva k Rome le dimanche 8 jnin
844» ct fut coaronn^ par Sergins, le i5 du m^me mois, comme roi
de Lombardie.
456 HISTORU ECCLESIASTICA.
«
beatus papa in yico Saxonum fnrentem signo cnicis
opposito extinxit. Ecclesias multas et ornamenta fecit,
antiqnas urbes restauravit , mumm Romse renoTayit.
ecclesiam vero Sancti Fetri muro dnxit , et quasi nr-
bem, quse a nomine ejus Leoniana dicitur, finnayit, et
cum omni populo romano in magna laetitia omnium
iv"* kal. julii dedicavit (i).
XYIII. Ecce mentionem centum pontificnm, qui
post beatum Fetrum apostolic» sedi praefuerunt^ in
hoc opusculo denotavi , prout in scriptis sancti papae
Damasi ad Hieronymum, vel in gestis pontificalibus
investigavi. Forro f de aliis xl qui post Leonem iv*
nsque ad nostram aetatem praefuerunt apostolicse sedi ,
huc usque integra gesta non inveni ; ideoque vix pauca
de illis audeo profari. Nomina solummodo nitor eorum
per ordinem proferre; sed de progenie vel actibus
eorum compellor omnino silere, donec possim donante
Deo pleniora de illis ut cupio scripta reperire (2).
(i) (27 oa a8 janvier 847-17 joillet 855.) Le pillage des ^glises de
Saint-Pierre et de Saint-Paol par les Sarrasins remonte aa mois d'aodt
8469 et par cons^qaent aa pontificat de Sergius. La r^paration des
murs de Rome et Fetablissement d'une enceinte fortifide aatoor
de Saint-Pierre furent commenc^ en 848. Ges demiers travaux dn-
r^rent six ans. L'incendie mentionn^ ici est celui qui a ^t^ represente
par Raphael dans le c^dbre tableau conna sous le nom ^lnctndio dd
Borgo. L^on lY fit de grandes r^parations aux ^glises et monast^res,
et ies combla de dons magDifiques, surtoat Saint-Pierre et Saint-
Paul , oi!i il voalut effacer les traces des d^vastations des Sarrasins.
(2} Notre auteur se trompe sur le nombre des papes dont il vient de
donner la liste. Le cliiffre 8'en d^ve k cent quatre (y compris, il est
vrai, i'anti-pape Fdiix 11). Tout le monde sait que ie pontifical attri-
buc pcndant tout le moyen age, tantot aa pape Damase , tantot ^ saint
JeruDic , n'est ni dc run ni de I'autre ; mais Fhistoire de oe livre est
trop obscurc ct trop compliquee pour qoe nous croyions convenable
LIBER SECUNDUS. 457
Benedictus papa sedit anno i meilsibas vi die-
bus X (i).
Nicolaus papa annis ix mensibus x (2) .
Adrianus papa annis v (3)«
Joannes papa annis x (4)«
Marinus papa anno i mensibus iv (5).
Adrianus papa anno i mensibus iv (6).
Agapitus papa anno i (7).
Basilius Stepbanus anno i (8). Deinde Formosus (g),
Joannes (10) et Stephanus (11) tempore Lndovici
transmarini floruerunt. Ipsos quoque secuti sunt
Marinus, Agapitus, Octavianus^ Leo, Benedictus,
Joannesy qui Ottonem juniorem benedixit/Benedic-
tus , Benedictusy Gerbertus Silvester, Agapitus et
Benedictus. Sic per annos fere centum et x patres xi
praefuerunt apostolicae sedi , quorum genealogiam seu
d*e88ayer de la d^broailler ici. Nous noiu contenterons de dire qu*il
porte aujourd'hai le nom d'Ana8tase le Biblioth^caire, qoi en fat
sinon Pantear, aa moins le r^ctear et compilatear.
(i) Benoit in. (17 oa 18 jaillet-i*' teptembre 855-8 avril 858.)
(I) Nicolas I. (24 avril 858-i3 novembre 867.)
(5) Adrien II. (i3 oa i4 noveinbre-i3 oa i4 d^inbre 867-872.)
(4) Jean YIII. (8712-14 d^cembre 872-15 dtombre 88a.)
(5) Marin I. (Dtombre 88a-mai 884.)
(6) Adrien lU (Agapit). (Mai 884-8eptembre 885.)
(7) Donble emploiavec le pr^c^ent.
(8) ^tienne Y, nomm^ Basile dans sa jeonesie. (Septembrc 885-
7 aout 891.)
(9) Formose. (Septembre 891-avril 896.)
(10) Lisez Boniface YI aa liea de Jdan. Son pontificat ne dura qne
quinzc joars. (896.)
(II) £tienne Yl. (AoAt 896-897, environ qaatorze mois.)
Cest k tort qae notre aatear pr^sente ces trois derniers papes comme
contemporains de Loui8-d'Oatremery qni r^gna da 19 jain ^36 ao
10 septembre 954.
458 HISTORIA ECGLESIASTICA.
oerlum tempiB praelationis vel occasos nondum in-
"veni (i).
Clemens Suidjgerus , qui fuit Bavembergensis episco-
pusy sedit annis ix, et Henricum imperatorem bene-
dixit et Agnetem (2).
Opo Damasus, qui fuit Aquileiensis pr»sul^ sedit
anno i (3).
Leo Lotharingus sedit annis v. Hic Bruno Tullensis
pontifex fuit. In Galliam venit, Remis ingens conci-
lium tenuit. Prisca sanctorum Patrum decretay qua^
decideranty renovaTit, et multa in utroque ordine
salubriter et utiliter correxit (4).
Gebehardus Yictor sedit annis iii (5).
Fridericus Stephanus, filius Golhelonisducis, sedit
anno i (6).
(i) Orderic Yital omet les quinze papes qni ont occape le saint-
si^ge eatre £tieiine YI et Marin II (8^-11 novembre 94^). Ao iiea
d'Octavien, lisez Jeaa XII. Leon YIII et Benoit Y te soat disput^ la
tiarc. Le coaroaaemeat d'Ottoa-le-Jeane par Jean XIII eut lieu le
jour de Noel 967. Oa doit iatercaler eatre Beaoit YI et Beaoit YU,
Doaas II, qui fut pape qoelqaes mois ea 974; apr^ Beaoit YII,
Jeaa XIY, Jeaa X Y, Jeaa XYI et Gregoire Y ; apr^ Silvestre II ,
Jeaa XYII, Jean XYIII, Sergins lY, et eofia, apres Beaoit YUI,
Jcaa XIX , Benoit IX et Gregoire YI.
(3) Cl^meot II , pr^c^emmcat eveque de Bamberg (aS dtombre
1046-9 octobre 1047). ^ ^^ ^^ J^^ meme de soa iatronisatioa qu^il
couronaa Heori III et Agn^s sa femme.
(5) (16 juiUet-8 aout 1048.} Au liea d'Opon, lisez Poppon. Ge
pape n^etait pas , avant son ^lection, patriarcbe d'Aqoil^ mais eveqae
de Brixen.
(4) (1048-13 fevrier 1049-19 aviil io540 Sar oe pape, voyez ci-des-
sus, 1. 1, p* i83.
(5) (Mai-s-iS avril io55-a8 juiliet 1057.)
(G) ElienDc IX. (a aout 1057-29 mars io58.)
LIBE& SECUNDDS. 459
Gerardus Nicolaus , qui de Francis primus assump-
tus estf sedit annis n (i).
Alexander Lucensis secUt annis xi (2).
Gregorius Hildebrannus , a pueritia monachus^ sedit
annis xiv. Gujus tempore Henricus imperator Guit-
bertum Ravennensem intrusit, et expulso papa roma-
nam Ecclesiam valde turbavit (3).
Desiderius Victor, qui Gassinensis abbas fuit^ sedit
mensibus 11 (4)-
Urbanus Odo^ qui Gluniacensis monachus fuit et
Ostiensis episcopus, sedit annis xii ; exercitum christia-
num in Jerusalem contra Paganos direxit (5).
Paschalis Rainerius^ qui de valle Bmtiorum fuit^
monachus , sedi t annis xii (6) •
Gelasius Joannes Gaditanus sedit aunis 11 (7).
Calixtus Guido^ filius Guillieimi Burgundionum
(i) JNicolat 11(38 dtombre io58-i8 janvier io5g-ai ou aajaillet
1061.) Notre aatenr, en donoaat oe pape comnie le premier qai ap-
partienne k la France, oablie qne Silvestre II (Gerbert) ^tait Aaver-
gnat.
(3) Alexandre II, ^Sqae de Lncqaes. (3o septembre io6i-ai avril
1075.)
(3) Gr^goire YII. (aa avril-3o jain lo^S-aS mai io85.) Guibert,
archeveqae de Ravenne , fut ^n dans Fassembl^ de Brixen, le 23 jain
1080, et moarut en 1 100 , apr^ vingt ans d^intrusion.
(4) Victor III. (24 mai 1086-9 mai-i6 septembre 1087.)
(5) Urbain II. (11 mars 1088-29 juillet 1099.) Nous avons donne ci-
dessus, 1. 1, p. 186, la date du concile de Clermont, od la premiere
croisade fnt prech^. Les croises se r^uoirent devant Nic^ ie 1 4 mai
1097, aniv^rent sous le^ murs de J^rusalem le 7 juin , et s'eo empar^
rent le vendredi i5 juillet.
(6) Pascai II , originaire de Bleda. (i3 aout 1099-janvier 1 1 18.)
(7) Gelase II, originaire de Gaete ( CaUtanus) et non de Gadix, commc
le pr^tend notre auteur. (25janvier iii8-f9Janvier 11 19.)
460 HISTORU ECCLESIASTICA.
ducisy qui Viennensis foit archiepisoopus , sedit an*
nis VI (i).
Honorius Lambertus, qui fuit Ostiensis episcopus,
sedit annis v (^)*
Innocentius Gregorius Fapiensis sedit annis xii,
qui nono papatus sui anno ingens concilinm Romae
aggregavit, et multa, quamvis pauca serventor, con-
stituit (3).
(i) Calliste 11 fat en efiet fils de Golllaamey comte de Boargogne,
et oocnpait le si^ge archi^piscopal de Yienney loraqa^il fat ^lev^ k la
papaat^. (i^^fSvrier iiig-ia d^oembre 1124.)
(a) Honorios IL (ai d^oembre iia4~i4 f^vrier ii3o.)
(3) Innooent II. (i5 f^vrier ii3o-si5 septembre ii43.) Ge pape
n^teit pas originaire de Pavie , comme notre aatear l'a dit enoore plas
ezplicitement 4 la fin da Uvre i*', mais il appartenait k la ^unille
PapL Le coocik dont il ^agit ici est le seoond de Latran (dixi^me
concile gdn^ral), qni s^assembla le 8 avril i iSg, et oili «1 ae troava en-
viron mille ^Sqnes. L'indication de doaze ann^ d^^ ^cotikes depois
1'dection d^Innocent proave qae oe paragraphe a M ecrit en 1 142, et
par cons^aent aa moins qaelqaes moia plos tard qoe rant^p&mltidne
da premier livre. Yojez ci-dcssas, p. 190 et 191.
FINIS TOMI PRIMI.
ERRATA.
Pages 12, note i , au lieu ^dix-haiti^e, lisez : dix-neuTi^me.
5o, lig. II, aif /leM <2eelemo9yna, Usez : eleemosynam.
102, notes, lig. 4» ^ ^^ ^^ p^, Usez : fr^re.
1 15, note 3, lig. 2, au lieu de Maxime, Usez : Maxence.
1 18, lig. 8, et note i, lig. 6 , au iieu de platoroam , lisez -. plato-
niam.
i65. Le renvoi ^ la note i doit etre place a la fin du deuxitoe
alinea, et le renvoi 4 la note 2 ^ la fin dn troisieme.
i8i, notes, lig. i, au iieudc Bertrau, iisez : Bertran.
i88, note i, au /leu <2e Clermont , iisez : Reims.
192, lig- 20, apres oompatantur, ajoutez en note : Notre auteur
s'est gravement tromp^ snr le nombre des papes jiuqa'a
Innooent II, qui est de cent aoixante et un, y compris ce
pontife.
204» lig- 7» au iieu de charismatis, iisez : chrismatis.
237, iig. i5, apres ies paroies de saint Paui, ajoutez en note :
I Cor. XV, 9.
292, iig. 17, au iieu de maroessit, iisez : marcescit.
3io, lig. <kmi^re, au lieu de hypodromnm, iisez : hippodro-
mum. f
359, demi^re ligne de la note, au lieu de t. 1 d'avril, iisez :
tome iii d^avril.
399, hg. 8, auiieu de lustris, iisez : listris.
428 , notes , lig. 7, au iieu de romain , iisez : Romain.
436, lig. II, et p. 4^, iig. 10, au Ueu de edypsim, iisez :
edipsim.
1. 3o
,-X' T'
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
5TANFORD AUXILIARY LIBRARY 1 & 2
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6059
16501 723-9201
salclrculatlon@slanFord.edu
All books ore subject >o recall.
4^ DATE DUE
tPi
JUN3?Up20[)7
\